“...Onlar Rusiyanı necə bir ölkəyə çevirmişlərsə,

Rusiya elə də olacaqdır...”

Əvvəli ötən saylarımızda

Görkəmli rus şairi, rus poeziyasında romantizmin banilərindən biri, istedadlı tərcüməçi, Rusiya dövlətinin ilk rəsmi himninin müəllifi, akademik Vasili Andreyeviç Jukovskinin əbədiyyətə qovuşmasından 165 il ötür.

Görkəmli şair Molla Vәli Vidadi Vaqifin müasiri, dostu, bəzi mənbələrə görә isə qohumu idi.Unudulmaz şairimiz Səməd Vurğun özünün möhtəşəm “Vaqif” dramında şairin öz ustadı Vidadi ilə söhbətində yaratdığı misralar sanki hər iki xalqın övladının – Vaqif və Jukovskinin taleyinə biçilmişdi:

Mən orda olmasam, qan çıxar dizə,

Quşlar da ağlayar ellərimizə.

Xan məndən utanır, çəkinir bir az,

Mən getsəm, qırğının hesabı olmaz.

O, bəzən hirslənib quduran zaman

Mənəm zəncirini dartıb saxlayan.

1841-ci ildə Jukovski çar əhli ilə münasibətlərinin artıq qənaətbəxş olmaması ucbatından fəxri istefa ilə Almaniyaya köçür. Həmin il aprelin 21-də, ilk məhəbbəti Mariyanın ölümündən 18 il sonra, 58 yaşlı Vasili Andreyeviç Drüssel-dorf şəhərində yaxından tanıdığı rəssam Reyterin 18 yaşlı qızı ilə evlənir.

1842-ci ildə qızı Aleksandra, 1845-ci ildə oğlu Pavel dünyaya gəlir.

Bunula belə, ailə həyatı uğurlu olmur. Arvadının xəstəliyi, öz nasazlığı, gözlərinin tutulmaq təhlükəsi ömrün gözəl çağlarının ötüb-getdiyini, qalanının isə fərəhsiz möhlət olduğunu ona aydın diqtə edirdi.

1848-ci ildə Baden-Badenə köçən şair, burada “Çar kəndi sonası” adlı sonuncu şeirini yazır. Bu şeir - Vasili Andreyeviç Jukovskinin son şeirlərindən biri şairin müəyyən mənada avto - epitafiyası kimi qəbul olunur:

Ağ sinəli qu quşu, ey ağ qanadlı sona,

İnsanlara yovuşmaz, təkliksevən nazənin,

Əyləşmisən taxtında uzaq, tənha suların!

Çoxdankı yar-yoldaş, yaşanmış həyat,

Ötüb-keçən ömürdən dərin təəssüf hissi -

Xatırlarsan onları yalqız düşüncələrdə!

Jukovski daim Rusiyanın həsrəti ilə yaşayırdı, vətəninə qayıtmağı arzulayır və artıq bunun marşrut istiqamətini barədə düşünürdü. Elə bu vaxtlarda qəfildən ömrünün on ilini mütəmadi yazışdığı yazıçı dostu N.V.Qoqolun öz “Ölü canlar” kimi möhtəşəm əsərinin ikinci hissəsini yandırması və bir qədər sonra Qoqolun özünün vəfat etməsi xəbərini eşidir.

“Moskvityanina”nın 5-ci nömrəsində Nikolay Vasilyeviçin can verən zaman dəhşətli vəziyyəti, “Əl çəkin məndən! İşgəncə verməyin mənə!” –deyə çığırması barədə oxuduğu yazı Jukovskinin əhval-ruhiyyəsinə olduqca mənfi təsir göstərir. Saatlarla qaranlıq otaqda oturan şair, daha sonra oradan çıxıb ehmalca divana uzanır və bir daha ayağa dura bilmir.

Bu mənzərəni canlandırdıqca Taqorun, böyük Rabindranat Taqorun sözləri sanki qulaqlarımda səslənir: “Dünya qəlbimi iztirabla öpüb, tələb etdi ki, cavabında nəğmə deyim”.

Həyat doğrudan da onun kədərli qəlbinin tellərinə toxunub həzin musiqi yaradırdı. Ayrılıq musiqisi...

1852-ci il aprelin 24-də (köhnə tarixlə 12-də) Jukovskinin sevimli Rusiyasının həsrəti ilə döyünən ürəyi gecə saat 01.37 dəqiqədə əbədi olaraq dayanır. Cənazəsi əvvəlcə Baden-badenin şəhərətrafı qəbiristanlığının sərdabəsində saxlanılır.Həmin ilin avqustunda cənazənin məzarlıqdakı xidmətçisi Daniil Holdberq gəmi ilə şairin nəşini Peterburqa gətirir. Şair-şəxsiyyəti Aleksandr Nevski Fəxri Dərgahında, müəllimi Karamzinin yanında dəfn edirlər.

Hələ öz dövründə Belinskinin yazdığı “Rus ədəbiyyatı haqqında düşüncələr və qeydlər” məqaləsində belə bir hissə var: “...Jukovskinin əsərlərinin ilk səkkiz cildini indi gümüş pulla on beş manata da çətin tapmaq olar, çünki köhnə nəşri çoxdan satılıb qurtarıb, təzə nəşrinin isə izi-tozu yoxdur...”

Maraqlıdır ki, Jukovskinin kitablarına olan tələbat bu gün də əhəmiyyətli məsələ kimi qalmaqdadır. Belə ki, hələ keçmiş sovet dövründə belə, Jukovski kimi böyük simanın əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi qənaətbəxş olmayıb.Buna acı təəssüf hissi keçirməkdən başqa çarəm qalmır və ümid edirəm ki, aidiyyatı təşkilatlar bu məsələni nəzərə alacaq və oxucular ana dilimizdə Jukovskinin zəngin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olacaqlar.

Jukovskidən bəhs edərkən onun şəcərəsinin digər istedadlı adamlarını təqdim etməyi də oxucular üçün əhəmiyyətli hesab edirəm. Belə ki, dahinin atası Afanasi Bunin Rusiyanın digər tanınmış şairi, yazıçısı, və tərcüməçisi, Peterburq Elmlər Akademiyasının fəxri akademiki, 1933-cü ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alan ilk rus yazıçısı İvan Alekseyeviç Buninin ulu babası idi.

Bu nəsildə xeyli dövlət xadimləri, hərbçilər, şairlər, yazıçılar yetişmişdir. Şəcərənin nümayəndələri arasında Vasili Jukovski və İvan Bunindən başqa, Aleksey Nikolayeviç Bunin, Yuli Alekseyeviç Bunin, Vera Nikolayevna Muromtseva - Bunina (İvan Buninin həyat yoldaşı, o da ədəbiyyatçı, yazıçı və tərcümıçi olub), Anna Petrovna Bunina və İvan Petroviç Buninin adları tarixdə əbədi şöhrət qazanmışdır.

İvan Bunin özü 1870-ci ildə Voronejdə zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Ədib yaradıcılığa 1891-ci ildə işıq üzü görən ilk şеirlər kitabı ilə başlamışdır. O, yaradıcılığına şair kimi başlasa da, sonralar onlarla hekayə və povestlər yazmışdır. Onun sənətkar kimi formalaşmasında rus yazıçıları L.N.Tolstoy və A.P.Çexovun böyük təsiri olmuşdur.

Rusiya kəndinin və kəndlisinin həyatı, zadəgan malikanələrinin dağıdılması, torpağa sahiblik hissinin itirilməsi və s. Bunini düşündürən başlıca mövzular idi. Yazıçının Birinci Dünya müharibəsinəqədərki dövrdə qələmə aldığı “Хutorda”, “Vətəndən хəbər”, “Dünyanın o biri başında”, “Anton almaları”, “Şamlar”, “Quraqlıq”, “Kənd” və s. əsərlərində rus kəndinin acınacaqlı vəziyyəti təsvir olunmuşdur. Məhz bu əsərlərə görə Maksim Qorki onu “Müasir dövrün ən yaхşı yazıçısı” adlandırmışdı.

Bunin Oktyabr İnqilabını qəbul еtmirdi. 1920-ci ilə qədər o, Ağ Ordunun nəzarətində olan Odеssada yaşadı. Daha sonra vətəndaş nikahında olduğu Vеra Muromtsеva ilə birlikdə Fransaya mühacirət еtdi. Parisdə və Qrass şəhərlərində yaşayan yazıçı, bolşеvik rеjiminə etirazını “Lənətə gəlmiş günlər” (1925-1926-cı illərdə) adlı gündəliyində əks еtdirmişdi. Onun mühacirət dövrü yaradıcılığında “İеriхon gülü”, “Mityanın məhəbbəti”, “Günvurma” və “Arsеnyеvin həyatı” kimi əsərləri mühüm yеr tutur.

İvan Bunin Nobеl mükafatına klassik rus nəsrinin ənənələrini davam еtdirən ciddi sənətkarlığına görə layiq görülmüşdü. Bundan əvvəl onun adı iki dəfə nominantlar siyahısına salınsa da, üçüncü dəfə İsvеç Akadеmiyasının üzvü Pеr Halstrеm isə təqdimat nitqində “İvan Buninin rеal həyatı qеyri-adi dərəcədə ifadəli və dəqiq təsvir еtmək məharəti” üzərində хüsusi dayanmışdı.

Mükafat Buninə təqdim olunan günlərdə həyatın yazılmış qanunları yazılmamış qanunları ilə üz-üzə gəlmişdi:Şairin sevimli qardaşı ürək çatızmazlığından qəfil vəfat etmişdi.

Mərhəmət, insanlara sevgi və qayğıkeşliklə yanaşmaq sanki nəsllikcə bu insanların ilahi duyğuları idi. Beləki, “Nobel pulu”nun böyük bir hissəsini Bunin ehtiyac içində yaşayan kasıb adamlara paylamışdı.

Zəngin yaradıcılığa malik olan İvan Bunin Quran ayələri ilə şeir yazan şair kimi də diqqəti cəlb edir.Onun müsəlman aləminin müqəddəs kitabı Qurana olan rəğbəti özü böyük ehtirama layiqdir.

Qurani - Kərimdəki “Biz sizə kövsər verdik”, “Ölümündən qorxub, vətənini atanları unutma”, “O, yol göstərən işarələr qoyur”, “Əlif, Lam, Mim”, “Bu gecə mələklər göydən enir”, “Biz mələklərə: “Adəmə səcdə edin! - dedik”, “Oddan yaranmış İblisdən başqa hamı səcdə edir”, “O yatmır, mürgüləmir” və s. ayələr İvan Buninin şeirlərinin əsas mənbəyidir. Şair Qurandakı “Biz sizə kövsər verdik” kəlməsinə istinad edərək, 1903-cü ildə qələmə aldığı “Kövsər” adlı şeirində yazır:

Duman arxasında çayların çayı,

Çağlayır Kövsərin lacivərd suyu.

Bütün yer üzünü xoşbəxt edəcək-

İnan - ibadət et, döz ömrün boyu.

Müqəddəs kitabdakı “Ölümündən qorxub, vətənini atanları unutma” ayələrinə istinad edərək “Xəyanətə görə” şeirini yazır:

Allah qırdı Vətənə xəyanət edənləri,

Kəllə sümükləriylə səpildi çöl, biyaban.

Peyğəmbərsə dirildib: Haqdan həyat dilədi,

Yer torpaq təhqirini bağışlamır heç zaman.

İvan Bunin Qurani-Kərimdəki “O, yol göstərən işarələr qoyur” , “Bu gecə mələklər göydən enir” , “O yatmır, mürgüləmir” surə və ifadələrindən ilhamlanaraq “Yol göstərən işarələr”, “Qədr gecəsi” və “Təmcid” şeirlərini yazmışdır.Qurandakı “Biz mələklərə: “Adəmə səcdə edin! - dedik”, Oddan yaranmış İblisdən başqa hamı səcdə edir” fikirlərindən təsirlənərək, “İblis-Allaha” şeirini ərsəyə gətirmişdir:

- Adəmin qarşısında səcdə edin! – dedin sən,

Mən oddan yaranmışam, o, palçıqdan, bilirsən.

Quru yarpaqlar ilə alov yola gedərmi?

Atəş ehtirasını yarpaqlar söndürərmi?

Mən öz od bayrağımı daha uca tutaram,

Sənin o Adəmini atəşimə qataram.

Dulusçu kimi onu odumda bişirərəm.

Onu bərkidib, sonra ona nəfəs verərəm...

İvan Buninin İslam dininə hörmət və məhəbbətini əks etdirən xeyli şeirləri vardır. Məsələn, “Peyğəmbərin xələfləri”, “İbrahim”, “İstanbul”, “Kəbənin Qara daşı”, “Məhəmməd qovulanda”, Məhəmməd və Sofiya”, “Yaşıl bayraq” və s. şeirlər onun yaradıcılıq xəzinəsinin dəyərli inciləridir.

Vasili Jukovskinin qan qohumları arasında daha üç görkəmli simanı təqdim etmək istəyirəm. İvan Vasilyeviç Kireyevski və Pyotr Vasilyeviç Kireyevski qardaşları; birinci qardaş Rusiyanın din filosofu, ədəbi tənqidçisi və publisisti kimi, ikinci qardaş yazıçısı, tərcümıçisi, arxeoqrafı kimi tanınıb. Qohumlardan digəri Pyotr Petroviç Semyonov Tyan-Şanski səyyah, iqtisadçı, ictimai və dövlət xadimi, İmperator Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü, Hökumət Senatı 2-ci Departamentinin senatoru, Avropadan olan ilk alim-səyyah kimi Tyan-Şan dağlarını fəth və yüksək dağ silsilələrinin hündürlük zonalarını tərtib edib. Bundan sonra alim soyadına Tyan-Şanski ləqəbini əlavə edib.

Yazımın sonunda Rusiyada 42 il hakimiyyət başında olmuş islahatçı Pyotru bir daha anmaq istəyirəm. Böyük rəhbərin Petropavlovsk kilsəsində dəfni mərasimində rus pravoslav kilsəsinin yepiskopu, alim, yazıçı və siyasi xadim Feofan Prokopoviç özünün məşhur nitqini söyləyir. Bu nitq əslində bir rekviyem idi.Çünki ağır itki münasibətilə nitqdə ifadə olunmuş kədər hissi və mərhumun gördüyü işlər üçün iftixar hissi dərin təsir bağışlayırdı: “...Ey ruslar, bu nə gündür, biz düşümüşük? Biz nələr görürük? Biz nə edirik? Böyük Pyotru soyuq torpağa tapşırırıq, onu dəfn edirik...Pyotr bizi tərk edib getmişdir, ancaq bizi səfil və məzlum vəziyyətdə qoymamışdır, biz hədsiz dərəcədə güclüyük, böyük şan-şöhrət sahibiyik.O, Rusiyanı necə bir ölkəyə çevirmişdirsə, Rusiya eləcə də olacaqdır:xeyirxah və sevimli olmuşdur, sevimli də olacaqdır, düşmənlər üçün zəhmli etmişdir, zəhmli də olacaqdır; ona bütün dünyada şan-şöhrət qazandırmışdır və Rusiya həmişə şan-şöhrətli olacaqdır.Bizə mənəvi, mülkü və hərbi sahədə islahatlar bəxş edib, bu düntyadan köçmüşdür...”

Vasili Andreyeviç Jukovski böyük Pyotr islahatlarında yetişən zadəgan idi, hədsiz dərəcədə güclü, böyük şan-şöhrət sahibi, eyni zamanda düşmənlər üçün zəhmli olan Rusiyanın övladı idi. Dünyəvi islahatlarda “doğulan” rus oğlu daha yeni islahatlar yolunda vətəni üçün yeni bir qüdrətli islahatçı yetişdirdi: II Aleksandr ölkənin nicatında parlaq izlər qoydu. Bəli, onlar Rusiyanı necə bir ölkəyə çevirmişlərsə, Rusiya eləcə də olacaqdır:xeyirxah və sevimli olmuşdur, sevimli də olacaqdır, düşmənlər üçün zəhmli etmişlər, zəhmli də olacaqdır; ona bütün dünyada şöhrət qazandırmışlar və Rusiya həmişə şan-şöhrətli olacaqdır.

Reyhan Mirzəzadə

Publisist-politoloq

Həftə içi.- 2017.- 18 aprel.- S.4.