Mir Cəlal Paşayev: "Yazıçının ən

böyük arzusu insanların səadətidir"

2017-ci ilin Azərbaycanda İslam Həmrəyliyi İli elan olunması və 26 aprel - görkəmli ədibin xatirə günü münasibətilə

(Əvvəli ötən sayımızda)

Mir Cəlal “Ərəb qızı” adlı “hekayə-məktub”unda yazırdı: "Cəmilə oyanan, vuruşan yeni Afrikanın parlaq rəmzidir. Əlcəzair Respublikasının təşkili bu müqəddəs döyüşün dünyaya səs salan böyük qələbəsidir. Ərəb qızı yalnız maddi silahla vuruşmur. Onun əlində güclü mənəvi silah da vardır.Ərəb qızı müasiir mübariz kitab uğrunda, çirkin müstəmləkə qaydalarını ifşa edən bədii kitab uğrunda əzmlə vuruşur. Daşkənddə, Asiya və Afrika yazıçılarının konfransında şəvə saçlı, orta boylu, ağır yerişli, qarayanız, gülərçöhrəli bir qız müstəqim, nüfuzedici baxışı ilə çoxlarının diqqətini cəlb etmişdi. O, tribunaya qalxıb alovlu nitqə başlayan kimi bütün nümayəndələr onu gurultu ilə alqışladlar.

Qahirədən gəlmiş qız Aişə Əbdürrəhman mənəvi silaha sarılan müasir ərəb qızlarının nümayəndəsidir. O, doktordur. Qahirə Universitetinin müdərrisidir. Öz xalqının mübariz mədəniyyət və ədəbiyyat xadimidir. O, ərəb ədəbiyyatı tarixinin mütəxəssisidir, qabaqcıl yazıçıdır. O, yenipərəst, gözüaçıq bir adamdır. Ərəb ədəbiyyatına tarix materialı yox, müasir silah kimi baxır və ondan belə istifadə edir. O, bu ədəbiyyatı Əlcəzairdə, İordaniyada, Livanda müstəmləkə qaydalarını saxlamaq istəyən imperialistlərə qarşı döyüşə səfərbər etmək istəyir.

O, yüzlərlə gəncə xitab edir. Aişənin tələbələri ondan nə öyrənirlər?

Sxolostik ədəbiyyatın, qəzəl, qəsidənin, dini kitabələrin ruh və ehkamınımı? Yox! Aişə ərəb gənclərinə mənəvi mübarizə öyrədir. Bədii sözü gülləyə bərabər tutmağı öyrədir. Ədəbiyyatda xalq həyatı və səadətini tərənnüm edən güclü mahnılar aramağı öyrədir. Aişə dənizləri, dağları keçərək buraya da həmin məqsədlə gəlmişdir ki, öyrənib görsün dünyanın qələm sahibləri bəşəriyyətin səadəti, gələcəyi yolunda necə əl-ələ verib sıx sıralarda vuruşurlar. Bombalar üzərində kitabın, güllə üzərində həqiqi sözün qələbəsini təmin etmək yolunda Aişə də nümayəndə yoldaşları kimi səylə şalışır.

Aişə konfransın fəal nümayəndələrindəndir. Müzakirə olunan məsələlər onu çox maraqlandırır, həyəcanlandırır.

Onun ən böyük arzusu bütün ərəb dünyasının, bütün dünyanın imperializm taunundan əbədi xilas olmasını görməkdir, yer üzündə xalqların müstəqil, dinc, məsud həyat sürməsidir, bütün qadınların, o cümlədən uzun əsrlərin iztirablarını görmüş ərəb qadınlarının maddi, mənəvi qurtuluşudur. O, aşkar görür ki, bu arzular təkcə Afrika, Asiyada yox, bütün qitələrdə qalib gəlir. İndi ərəb qızının taleyini öyrənənlər Leylinin qəmli macərasına yox, Aişənin fərəhli həyatına, mübarizə yoluna müraciət edib diqqət yetirməlidirlər.

Ərəb qızı xalqının xələf övladı kimi dünyanın ən qüdrətli, ən mədəni adamları cərgəsində, yeni həyat yolunda möhkəm və inamlı addımlarla irəliləyir.

Ona uğurlar olsun!

12 oktyabr".

Mir Cəlal Paşayev Daşkənd konfransının bütün məram və məqsədlərini, dünyəvi əhəmiyyətini dəyərləndirən biri-birindən maraqlı yazılar yazırdı. Yüksək ruhda yazılan "Qüdrət birlikdədir" məqaləsində Livan şairi Yusif Səidin çıxışına xüsusi toxunan yazıçı, onun "Çörək əkini" şeirindən sitat gətirmişdir:

A dostlar, incidirlər əməkçi milyonları,

Mətin birləşməliyik, qardaşlarım, indi biz.

Səsləyək gələcəyə hər eli, hər diyarı

Getsin çiyin - çiyinə polad dəstələrimiz.

Qüdrəti birlikdə, o cümlədən o vaxtkı quruluşun tələblərinə də əks getmədən həssas sətiraltı məntiqi ilə İslam birliyində görən Mir Cəlal, məqalənin sonunda yazır: "Daşkənd konfransı illərdən bəri sinəsi söz ilə dolu olan, öz yaxın dost və məsləkdaşları ilə görüşmək, dilləşmək imkanı tapmış alovlu natiqlərin xitabət kürsüsünə çevrilmişdir. Bu kürsüdən xalqların sülh, birlik, əməkdaşlıq arzuları ifadə olunur".

Haqlı kəlamdır ki, ədəbiyyat - əbədiyyəti ana, anı əbədiyyətə çevirir. Elə Mir Cəlalın əbədiyyəti ana, anı əbədiyyətə çevirdiyi Daşkənd konfransı kimi.

Mir Cəlalın yaradıcılığında islam həmrəyliyinin bir nümunəsi olan "Ərəb qardaş" hekayəsinin öz layiqli yeri vardır. Bakıya qonaq gəlmiş gənc ərəb oğlan paytaxtımıza sonsuz marağı və məhəbbəti ilə yazıçıya həssas duyğular aşılayır. Hekayədə bir-birini əvəz edən maraqlı süjetlər çoxdur, oxucu əsəri həvəslə oxuyur, dini, mənsəbi bir olan xalqların, onların övladlarının bir-birinə doğmalığı, mənəvi məsələlərdə bir-birinə dayaq olması, istiqmət verməsi, arzuların gerçəkləşməsi mübarizəsində qüvvətli və humanist ruh aşılaması əsərin təsirli amillərindəndir.

Bəs bu ərəb oğlu kimdir, Mir Cəlal onu haradan tanıyır? Yazıçının öz təqdimatı daha maraqlıdır: "Ərəb qardaş sarıyanız, qıvrımsaç, ucaboy, cəldhərəkətli, itibaxışlı, nəzakəti ilə adamı utandıran, yaraşıqlı bir oğlan idi ...Şəhərimizin görməli yerləri ilə maraqlanan ərəb qardaş üçün mən iki-üç günlüyə bələdçi olmuşdum. Cavan ərəbin bizim şəhəri yaxşı tanıması üçün əlimdən gələni əsirgəmirdim. Bu mənim rəsmi vəzifəm, həm də vicdan borcum idi.

Ancaq ərəb qardaş da çox utancaq idi. Bir şey soruşmurdu. Böyük bir həsrət və maraqla adamın üzünə baxır, eşitdiklərini isə tez dəftərinə yazırdı:

- Bakı əslində bir neçə şəhərə bölünür: Qara şəhər, İçəri şəhər, Bayır şəhər...Ən sürətlə artan yuxarı hissəyə camaat Təzə şəhər deyir.Təzə şəhər respublikada ən sürətlə artan Mingəçevir, Sumqayıt, Daşkəsən kimi sənaye ocaqları ilə yarışır. Vaxt gəlmişdir ki, respublikanın paytaxtı Böyük Bakı, Kiçik Bakı kimi müəyyən edilsin...".

Mir Cəlalın hekayədəki təsvirləri məharətlə çəkilmiş bir kinofilmin ssenarisini xatırladır. Lakin bu "filmdə" səhnələri oxucular gözləri önündə özləri canlandırır:

"Ərəb qardaş əlini gözünün üstünə qoyub uzaq üfüqlərə, mavi sularda bir ördək kimi süzüb gedən, get-gedə kiçilən gəmilərə, dənizdə qüdrət simvolu kimi yüksələn polad sütunlara baxırdı. Bunların arxasında da şəhər, nəhəng daş binalar, maşınlar, kranlar, qurğular, sıralanmış buruqlar görünürdü.

...Ərəb qardaş dayanıb heyran-heyran dənizə, balıq kimi şütüyən matorlu qayıqlara, ağır gövdəli gəmilərə, ara-sıra göydən suya enib "üzən təyyarələr"ə, göy Xəzərin ayaz səmasında uçuşan sülh göyərçinlərinə baxır, düşünür, bəlkə də ürəyində doğan sualı deməyə münasib söz axtarırdı:

- Cənab filankəs, sizin bu dəniz böyük göl sayılır. Hər yandan qapalıdır. Gəmi ilə Xəzər dairəsindən kənara çıxmaq mümkün olmasın gərək?

- Əvvəl elə idi. Siz deyən kimi idi. İyirmi il olar ki, su yolları açılıb. İndi Xəzər dənizindən dünyanın bütün dənizlərinə, okeanlara çıxmaq olur. Xəzərin ən böyük mənbəyi Volqadır. Volqa ilə Moskva çayına, oradan da şimal dənizlərinə, habelə Don çayı vasitəsilə Qara dənizlə bağlanıb, Bakıdan su yolu ilə həm şimala, həm qərbə, Avropanın mərkəz ölkələrinə getmək olur.

Ərəb qardaş akademiya, universitet şəhərciyini gəzdi...

- Qız qalasına getmək mümkün olarmı?

- Olar!

- Lap minarəyə çıxa bilərikmi?

- Yorulmasanız, mümkündür. Çox ucadır.

- Yorulmarıq, gedək!

Qız qalasına çıxandan, əfsanə qəhrəmanlarının adını soruşub yazandan, şəhəri bir də seyr edəndən sonra, bir şey xatırlamış kimi dedi:

- Bakıda bir oğlanın xatirəsinə tikilən abidə-bina var, məşhur bina, çox istərdim görüm.

“Oğlanın xatirəsinə bina ..." - nəsə bu mənə qəribə və təəccüblü gəldi:

- Xatirəsi tutulan oğlan sənətkar, ya ictimai xadimdir?

- Xeyr, sadəcə bir atanın əzizi, belə eşitmişm ki, yanılmıramsa, vərəm xəstəliyinə tutulduğuna, nakam olduğuna görə atası onun adına bina tikib, gözəl bir abidə qoyub, çox istərdim görüm!..

Qonağın sualı Mir Cəlala aydın olur. Hansı abidədən söhbət getdiyi yadına düşür.

- Siz yəqin "İsmailiyyə"ni deyirsiniz.

- Bəli, bəli. "İsmailiyyə!". "İsmailiyyə!". İsmailiyyə haqqında mən az-maz bilirəm, sonra sizə danışacağam! Oranı görmək istərdim", - deyə yazıçıya bildirir.

Mir Cəlal əvvəl zəng vurur, xahiş eləyir. Sonra qonağı həmin binaya gətirir və buranın indiki məziyyətlərindən danışır:

- İnqilabdan əvvəl bu bina bir varlı oğlunun, nakam gəncin xatirəsinə tikilib. Sonradan bura cəmiyyəti-xeyriyyə binası, indi isə Elmlər Akademiyası olub, şəhərin elm, sənət, mədəniyyət məclislərinin, dövlət tədbirlərinin çoxu burada keçirilir. "İsmailiyyə" adı köhnəlib, onu ancaq mənim kimi qocalar bilər. Siz yaşda gənclərin binanı belə adlandırdığını birinci dəfə eşidirəm...

- ...Bakı haqqında mən o qədər gözəl və qızğın intiba ilə gedirəm ki, bunlar yazılmalıdır, yazılmaya bilməz. Ərəb jurnallarının birində səyahət qeydlərim nəşr olunan kimi sizə göndərəcəyəm. Bakıya olan rəğbətimin əsasları çoxdur. Bura tale etibarı ilə mənim ana yurduma çox oxşayır.

Ərəb qardaş səsini ucaldır:

"Mən portsəidliyəm. Ora da limandır. Ora da bir çox mühüm yollar ayrıcındadır. Oranın Bakı ilə oxşar cəhəti çoxdur. Əhalisi altı dəfə, imkanları isə bəlkə altmış dəfə Bakıdan az olsa da, mənim əziz şəhərim Bakının işıqlı yollarını izləməklə fəxr edə bilər. Siz ingilis imperialistlərini hələ qırx il əvvəl torpağınızdan qovmusunuz. Biz müstəmləkə canavarlarının ayağını dördcə ildir ki, torpağımızdan kəsmişik. Çoxları var ki, hələ də sərhədlərdə dayanıb dişlərini qıcayır, Süveyş kanalının qapılarına soxulmaq istəyirlər. Bakı ilə mənim atam da çox bağlı olub... Mənim atam buralarda olmuşdur. Özü də mənim kimi səyyah yox, dünyaca məşhur bir azadlıq məclisinin nümayəndəsi olmuşdur!..

...İyirminci ildə Şərq xalqlarının Bakıda çağırılan birinci qurultayının nümayəndəsi idi. "İsmailiyyə"də Şərq xalqlarının birinci beynəlxalq iclası haqqındakı şirin söhbətləri heç bir zaman yadımdan çıxmaz... Bakı haqqında atamdan eşitdiyim xatirələr indi mənim üçün həqiqət olmuşdur... Bakı mənim üçün doğrudan da bir yenilik timsalı qədər əziz və böyükdür.

...Bir uşaq qəlbində yandırılan arzu çırağı get-gedə alovlanar ki, zəifləməz. İndi mən o şəfəqlərin nuru ilə addımlayıram və yollarımın işığına da etimadım gündən-günə artır...".

Mir Cəlal ərəb qardaşın adını və kimliyini təqdim edir: "Əbül-Hissan Mosul nefti uğrunda vuruşan bir fəhlənin oğludur. Atası Bakıda olmuşdur".

Görkəmli yazıçı ərəb oğlu ilə Bakının növbəti görməli yerlərini gəzərkən, həmin dövrün abidəsinə məxsus zəncir və zəncir qırıqlarının simvolunu seyr edəndə, söhbətləri əsl İslam həmrəyliyinin doğma məramlarına qovuşur:

- Bu zəncir Mosuldan, Port-Səiddən, Qahirədən də keçirdi.

- Keçirdi?..

- Bəli, keçirdi!

"Ərəb fəhlələri də bu yolu tutdular!" - deyə Mir Cəlal zəncirin qırılan halqalarınə göstərir.

Əbül-Hissan fəhlə abidəsinin güclü əllərinə işarə edib deyir:

- Sizdə də, bizdə də zəncirləri qıran bunlardır. Sabahkı dünyada bu biləklər zəncir qoymayacaqlar!

- Zəncir hələ lazım olacaq.

- Harada?

- Ərzin çox yerində (yəni Yer kürəsinin - R.Mirzəzadə) qızğın müstəmləkəpərəstlərin qollarını bağlamaq üçün! Salavat ilə donuz darıdan çıxmaz! Zəncirləri qırmaq üçün ağıl gücü də, əl gücü də işlətmək lazımdır.

Əbül-Hissan böyük bir izdihamın qarşısındakı natiq kimi səslənir, Mir Cəlalın bu sözlərini müqəddəs bir şüar kimi təkrar edirdi:

"Ağıl gücü də lazımdır, qardaş! Salavat ilə donuz darıdan çıxmaz. Atalar nə gözəl deyib!".

Məzarın nurla dolsun, seyid Mir Cəlal! Bu gün o ağıl gücünün birlik, bərabərlik halında daha da qüdrətlənməsinə ehtiyac vardır. Artıq müstəqil Azərbaycan bütün dünyanın müsəlmanlarına qəlbinin, ağlının nurundan pay verir. Dost payı, qardaş payı.

Dünyəvi, bəşəri dövlət olmaqla bərabər, xalqını - müsəlman xalqı, İslam övladı olmasını uca tutur. Bu qarşılıqlı ehtiramın təzahürüdür ki, 2009-cu ildə sevimli Bakımız İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunmuş və hamımız 2018-ci ildə doğma Naxçıvanın İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması məqamlarını səbirsizliklə gözləyirik.

Bu il Azərbaycan ağlın və gücün sıx vəhdətini bir daha dünyaya təqdim edəcək. 2017-ci ilin Azərbaycanda İslam Həmrəyliyi İli elan olunması, IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının keçirilməsi, əslində, tək bizim xalqımıza deyil, bütün dünya müsəlmanlarına böyük töhfədir.

Bu şanlı və mənəvi töhfələr isə böyüklərimizdən, öz qələmi ilə millətinə, ümmətinə birlik, bərabərlik, qardaşlıq duyğularını əbədi yaşatmaq ruhu aşılayan Mir Cəlal kimi yazıçılarımızdan, ziyalılarımızdan, alimlərimizdən, ata-babalarımızdan bizlərə yadigar qalıb.

ALLAH ONLARA RƏHMƏT ELƏSİN!

Reyhan Mirzəzadə,

publisist-politoloq

Həftə içi.- 2017.- 22-24 aprel.- S.4.