"Avropada rus
yazıçılarından Turgenev
qədər çox
oxunan ikinci bir yazıçı yox idi"
22 avqust -
Rusiyanın dahi yazıçısı İ.S.Turgenevin xatirə
günü, 24 avqust - görkəmli şairi və mütəfəkkiri
A.K.Tolstoyun 200 illik yubileyi münasibətilə
“Biz cavan və güclü
xalqıq. Elə bir xalq ki, o, öz gələcəyinə
inanır və inanmağa da haqqı vardır".
İ.S.Turgenev
“Mən nifrət
etdiyim təzahürlərlə və adamlarla yanaşı
yaşaya bilmir, nəfəs ala bilmirdim...Təhkimçilik
hüququ mənim düşmənim idi. Axıradək
mübarizə aparmağı qət etdiyim, heç bir zaman
barışmayacağıma and içdiyim hər şeyi
"təhkimçilik hüququ" anlayışında cəmləşdirmişdim"
İvan Sergeyeviç Turgenev
“Mən bizdə sənət sənət
üçündür bayrağını daşıyan iki və
ya üç yazıçıdan biriyəm, çünki mənim
əqidəm bundan ibarətdir ki, şairin təyinatı -
insanlara hansısa bilavasitə mənfəət və ya fayda
vermək deyil, gözəlliyə sevgi təlqin etməklə,
onların mənəvi səviyyəsini yüksəltməkdir...".
Aleksey Konstantinoviç Tolstoy
“Turgenevin
Avropadakı və daha geniş desək, bütün
dünyadakı şöhrəti onillər ərzində
qazanılmışdır. Onun əsərlərinin dünyada
yayılması tarixində müəyyən fasilələr də
olmuşdur. Bütün əsərləri ona xaricdə, eləcə
də öz Vətənində qeyd-şərtsiz şöhrət
gətirməmişdir. Lakin elə xalqlar var ki, onların ədəbiyyatının
bütöv bir dövrü Turgenevin adı ilə
bağlıdır".
Mixail Pavloviç Alekseyev
Nəyə gərəkdir
ürək - eşq məhv oldusa!
İndi mənim
itirməyə daha qalmır heç nəyim -
Ölümü və cəhənnəmi
çağırıram döyüşə!
(Aleksey
Konstantinoviç Tolstoyun “Don Juan" əsərindən)
Bu, bir həqiqətdir
ki, dünyanın heç bir mədəni xalqı XIX əsr ədəbiyyat
tarixində Rusiyada olduğu qədər görkəmli ədəbi
simalar, parlaq zəka və istedadlı qələm sahibləri
yetişdirməmişdir. Puşkin, Lermontov, Qoqol kimi bəşəri
dühaların mübariz və prinsipial ənənələrini
davam və inkişaf etdirərək rus tənqidi realizminin, bədii
nəsrinin, ictimai-siyasi fikrinin inkişafında böyük
rol oynayan görkəmli şəxsiyyətlərdən, dərin
düşüncə sahiblərindən biri də İvan
Sergeyeviç Turgenevdir. Həmin Turgenev ki, böyük Belinski
onunla tanış olduqdan sonra əqidə dostlarından birinə
yazırdı: "Bu adam qeyri-adi ağıla malikdir". Azərbaycan
xalqının da çox sevdiyi və rəğbət bəslədiyi
qeyri-adi ağıl sahibi - İvan Sergeyeviç Turgenevin həyat
tarixçəsində mühüm iz qoyan günlərdən
biri yaxınlaşmaqdadır. Avqustun 22-si dahi
yazıçının, şairin, dramaturqun, tərcüməçinin
xatirə günüdür və bu tarix özünün
134-cü ilini yola salacaq. Gələn il isə dünyanın
mütərəqqi ədəbi ictimaiyyəti bu görkəmli
mədəniyyət xadiminin 200 illik yubileyini təntənə
ilə, sevgi ilə qeyd edəcəkdir.
Avqustun
24-də qüdrətli Rusiya özünün daha bir dahisinin -
dünya ədəbiyyatında yüksək nüfuz qazanan
üç Tolstoy soyadlı məşhur ədiblərindən
birinin, təvəllüd baxımından birincisinin, Turgenevin
müasiri - Aleksey Konstantinoviç Tolstoyun 200 illik doğum
tarixini bayram etməyə hazırlaşır.
Turgenev
Tolstoya dərin hörmət və ehtiramla yanaşır, onun ədəbi
fəaliyyətinə, şair-yazıçı kimi zəngin
yaradıcılığına yüksək dəyər
verirdi. Odur ki, Turgenevə aid topladığım sənədlərin
içərisində biri diqqətimi daha çox cəlb etdi.
Bu, A.K.Tolstoy dünyasını dəyişən vaxt - 1875-ci
ilin noyabrında Turgenevin yazdığı məktub-müraciətdir.
Sənədi qiymətli irs kimi görkəmli yubilyar ədibin
həyat və yaradıcılığına dair məlumatla
önə çəkməyi qərara aldım. Qoy bu ədəbi
xatirə 22 avqust- Turgenevin anım, 24 avqust - Tolstoyun iki əsrlik
doğum günündə hər iki dahinin ruhlarını
şad etsin, bu ruhları sevgi ilə bir-birinə
qovuşdursun.
Rus ədəbiyyatının
görkəmli klassiki, tanınmış dramaturqu, tərcüməçisi,
şair-satiriki, məhəbbət lirikasının gözəl
yaradıcısı olan Aleksey Konstantinoviç Tolstoy 1817-ci
ildə Peterburqda qraf ailəsində anadan olmuşdur
.Uşaqlıq illərini Çerniqov quberniyasında əmisi
A.Petrovskinin "Krasnı Roq" malikanəsində
keçirmişdir.
Tolstoyun
ana tərəfdən doğma ulu babası görkəmli rus əyanı,
qraf, Rusiya Elmlər Akademiyasının çoxillik prezidenti və
Ukraynanın sonuncu getmanı Kiril Qriqoryeviç Razumovski idi,
deməli, imperatriça Yelizaveta Petrovnanın gizli əri
Aleksey Kirilloviç Razumovski onun ulu babasının
qardaşı idi. Gələcək şairin babası, qraf və
varlı bir adam olan Aleksey Kirilloviç Razumovski II Yekaterina
zamanında senator və I Aleksandr zamanında xalq maarif naziri vəzifəsində
işləmişdi.
Aleksey gənc
yaşlarında xaricdə olarkən Almaniya ərazisinə daxil
olan Veymar şəhərində alman mütəfəkkiri,
dahisi qoca Höte ilə görüşmüş,
İtaliyada incəsənət abidələri ilə
tanış olmuşdu.
Tolstoy
1834-cü ildən xarici işlər nazirliyinin Moskva arxivində
işləmiş, sonralar bir çox yüksək vəzifələrdə
çalışmış və 1861-ci ildə istefaya
çıxmışdı.
Ev şəraitində
gözəl təhsil alan Aleksey Konstantinoviç gənc
yaşlarından poeziya ilə dərindən maraqlanaraq,
şeirlər yazmağa başlamışdı. 1841-ci ildə
onun "Xortdan" fantastik povesti çapdan
çıxmışdı. Rusiyanın görkəmli ədəbi
tənqidçisi V.Belinski həmin povestə yüksək qiymət
verərək demişdi ki, hələ çox gənc olan bu
gözəl istedad gələcək üçün ümid
verir.
1851-ci ildə
A.Tolstoyun A. Jemçujnikov ilə birlikdə
yazdığı, çar mütləqiyyətinin eybəcərliklərini
ifşa edən "Fantaziya" komediyası Peterburqda
tamaşaya qoyulur.İlk tamaşadan sonra komediyanın göstərilməsi
I Nikolay tərəfindən qadağan edilir. Bundan sonra gənc
yazıçı Jemçujnikov qardaşları ilə ( əmisi
oğlanlarıdır) birlikdə məzəli şeirlər
silsiləsi yaradır.Həmin şeirlər 1854-cü ildə
"Sovremennik" jurnalında dərc edilir. Sonralar A.Tolstoy
satirik janrlara daha çox meyl edir.Bu sahədə onun 1878-ci ildə
dərc edilmiş "Popovun yuxusu" adlı satirik şeiri
daha səciyyəvidir.Şeirdə mənfur çar
bürokratiyası, jandarm və liberal boşboğazlar
şiddətli tənqid atəşinə tutularaq ifşa
olunmuşdur.
İllər
keçdikcə çar mütləqiyyətinin eybəcərliklərinə
yaxından bələd olan Tolstoy tənqid hədəfini daha
da genişləndirir. Şair-yazıçının
"Rusiya dövlətinin Qostomısldan Timoşevə qədər
tarixi" şeiri oxucular tərəfindən böyük
maraqla qarşılanır.
Ümumiyyətlə,
AlekseyTolstoyun yaradıcılığı ziddiyyətli
olmuşdur.O, çar mütləqiyyətini ifşa edən
şeirlər yazmaqla bərabər, demokratik hərəkata da
qarşı çıxmışdır.
A.K.Tolstoy
tarixi mövzuda da bir sıra əsərlər
yazmışdır. "Knyaz Serebryanı" romanında o,
slavyanofil ruhunda feodal Rusiyasını və
boyarlığı ideallaşdıraraq, İvan Qroznı və
I Pyotr tərəfindən aparılan islahatlara qarşı
çıxmışdır. Onun dramatik trilogiyasında -
"İohann Qroznının ölümü",
"Çar Fyodor İohannoviç, "Çar Boris"
adlı pyeslərində də eyni fikir əks olunmuşdur.
Tolstoyun
lirik şeirləri XIX əsr rus poeziyasının parlaq və
qiymətli inciləridir. "Qaraçı nəğmələri",
"Mən saf məhəbbətə inanıram",
"Şair", "Teleskop",
"Bağışla", "Özgə qəmi" və
digər çoxsaylı şeirləri bu gün də ədəbiyyatsevərlərin
böyük həvəslə oxuduqları əsərlərdir.
Məşhur rus bəstəkarlarından Çaykovski, Rimski-
Korsakov, Küi, Rubinşteyn, Borodin Tolstoyun şeirlərinə
musiqi bəstələyərək rus vokal musiqisini bir
çox romans və mahnılarla zənginləşdirmişlər.
A.K.Tolstoyun
zəngin və müxtəlif janrlı
yaradıcılığı XIX əsr rus ədəbiyyatında
dərin izlər qoymuşdur. Onun Viktor Hüqo, Henrix Heyne,
İohann Höte, Andre-Mari Şenye, Corc Bayronun
yaradıcılığından rus dilinə etdiyi tərcümələr
də klassikin rus ədəbiyyatına verdiyi böyük
töhfələrdir. Görkəmli mədəniyyət xadimi
1873-cü ildə Petrburq Elmlər Akademiyası rus dili və
sözçülüyü bölməsinin müxbir
üzvü seçilmişdir. Tolstoy 1875-ci ildə vəfat
etmişdir.
Dahilər
haqlı deyib ki, ölüm - yaradılmışın Yaradana
qovuşmasıdır...
Ədibin
vəfatı ilə bağlı Turgenevin tarixi məktubu haqq
dünyasına qovuşan böyük insanın ədəbi
nekroloqu kimi bu gün də yaddaşlarda yaşayır.
Redaktora
qraf A.K.Tolstoyun ölümü ilə bağlı məktub
(Turgenev)
(Sankt-Peterburqda
çıxan liberal yönlü "Vestnik Evropı" dərgisinin
redaktoru Mixail Matveyeviç Stasyuleviç nəzərdə
tutulur)
Çox
lütfkar Mixail Matveyeviç, üçüncü gün
axşamüstu mən sizin teleqramı aldım; bu xəbər
qəlbimi kədərli bir hüznlə doldurdu. Əvvəldən
də bilirdim ki, Tolstoya yer üzündə uzun bir ömür
yaşamaq nəsib olmayacaq: hardasa bir üç ay olar
Karlsbadda onun həkimi mənə demişdi ki, bizim yazıq
dostumuz bir il də çəkməz; lakin hətta gözlədiyin
itki ilə, özəlliklə də Tolstoy kimi bir adamı
itirməklə o saat barışmaq özü də çətindir.
Mən elə bu saat onun tam qiymətini təqdim etmək,
müasir rus ədəbiyyatında onun yerini və önəmini
müəyyənləşdirmək niyyətindən
uzağam: bu - onun gələcək bioqraflarının
işidir; mən əbədi dünyasına
köçmüş şairin hüsn-rəğbət oyadan
şəxsiyyəti barədə xatirələrimin təlqin
etdiyi yalnızca bir neçə fikrimi söyləmək istərdim.
Mən
şair söylədim. Bəli, o, heç şübhəsiz,
tamamilə, bütün varlığı ilə şair idi;
o, şair doğulmuşdu, bu isə bizim zəmanədə hər
yerdə - ən çox da Rusiyada - olduqca nadir haldır. Təkcə
bu sözlə onun mənsub olduğu nəsil müəyyənləşir
(bəllidir ki, bizim indiki zəmanədə gənc şairlər
yoxdur), eləcə də onun əqidəsi, onun qəlb meyilləri,
onun bütün təmənnasız və səmimi arzu-istəkləri
müəyyən olunur. Tolstoyun cəmiyyətdəki
mövqeyi, onun əlaqələri adamların əksəriyyətinin
böyük qiymət verdiyi hər şeyə doğru ona
geniş yol açırdı, lakin o özünün
istedadına və həvəsinə - poeziyaya, ədəbiyyata
sadiq qaldı; o, təbiətin yaratmış olduğundan
başqa bir şey ola bilməzdi; o, bu sözün ən
yaxşı mənasında ədib olan kəsə xas olan
bütün keyfiyyətlərə, özəlliklərə, əda
və xasiyyətlərə malik idi. Ona birinci dərəcəli
istedada xas yaradıcılıq qüvvəsi, fantaziya zənginliyi
vergisi verilmiş olmasa da, Tolstoy bədii əsərlərə
həyat və məna verən şeylərə, məhz
özümlü, orijinal və eyni zamanda olduqca rəngarəng
fizionomiyaya xeyli dərəcədə malik idi; təkəmseyrək
hallarda virtuozluq - doğrudur, çox vaxt uğurlu alınan
arxaik ifadələr işlətməklə özünü
göstərmək, başqa bir yerdə siyasi məzmunlu
bütün hər şey kimi mahiyyət etibarilə onun
ağlına və qəlbinə yad olan ani mülahizələr
həvəsinə düşsə də, doğma dildən sərbəstcə,
ustalıqla istifadə edirdi. O, öz həmvətənlərinə
miras olaraq dramların, romanların, lirik şeirlərin
gözəl örnəklərini qoyub, onları - uzun illər
ərzində - bilməmək hər hansı təhsilli,
oxumuş rus üçün ayıb sayılacaq; o, bizdə
yeni ədəbi növün - tarixi balladaların, əfsanələrin
yaradıcısı idi; bu zəmində onun rəqibi yoxdur - və
onlardan "Vestnik Evropı"nın oktyabr sayında (onun
ölüm xəbərinin gəldiyi gündə!) yer alan
sonuncusunda demək olar Dante obrazlılığına və
qüvvəsinə yetişir. Nəhayət - ona verilmiş
ilahi verginin çoxtərəfliliyi haqqında yuxarıda
söylənən fikrin bir növ təsdiqi olaraq - kim bilmir
ki, onun ciddi ideal və boy-buxunlu təbiətində təbii
yumor bulağı qaynayırdı - "İvan Qroznının
ölümü" və "Knyaz Serebryanı" müəllifi
olan qraf A.K.Tolstoy eyni zamanda hamının yaddaşında
özünə yer eləmiş "Kuzma Prutkov"un
yaradıcılarından biri idi?
Bax belə
bir şairdən məhrum olduq və ağılların indiki
istiqamətində çətin ki, bu tezlikdə əvəzi
tapılsın. Qoy bu sətirlərə gözləri
sataşan gənclər çiyinlərini çəkməsin
və düşünməsinlər ki, bu itki mənim tərəfimdən
şişirdilib; onları inandırmaq cəsarətində
bulunuram ki, yalnız bu itkini anlayan və etiraf edən kəs
zaman keçdikcə özünə yol açacaq və
özündən sonra iz buraxa biləcəkdir...
Mən
Tolstoyun bir şair olaraq fizionomiyasının bəzi cizgilərini
qeyd etməyə çalışdım; onun bir insan olaraq
haqqında nə demək olar?
Onu
tanıyan hər kəsə onun necə bir ürək sahibi
olduğu yaxşı bəllidir, dürüst, namuslu, həqiqətsevər,
hər hansı xeyirxah hisslərə açıq, fədakarlığa
hazır, zəriflik, şəfqət həddinə qədər
sədaqətli, dönmədən sadiq və sözü
üzə açıq deyən. "Cəngavər təbiəti"
- bu ifadənin Tolstoy haqqında düşünəndə demək
olar hər kəsin dilinə gəldiyi qaçılmazdır;
mən başqa bir - bizim zəmanədə bir qədər
şübhə doğuran, ancaq gözəl və bu halda ən
yerində olan - epiteti işlətməyi özümə rəva
görərdim. Humanist, dərindən humanist təbiət! -
bax Tolstoy bu idi və yaşadığı həyatın
dönmədən onun yaradıcılığına axıb
dolduğu hər hansı şairdə olduğu kimi Tolstoyun bu
humanist təbiəti onun yazdığı hər şeydən
keçib gedir və onlarla nəfəs alır.
Mən bu məktubu şəxsiyyətimə dair nə iləsə bitirmək istəməzdim; lakin hələ təzə olan bu məzarın önündə minnətdarlıq duyğusu bütün digər məsələlər barədə susmağa məcbur edir: qraf A.K.Tolstoy mənim əllinci illərin lap əvvəllərində məhkum edildiyim qovulmanın dayandırılmasına rəvac vermiş başlıca şəxslərdən biri idi.
Ruhun
behiştlik olsun, unudulmaz rus insanı və rus şairi!.. Bilirəm
ki, bizim ümumi dərdimizə dərindən şərik
olursan və dərdimizə şərik olman səbəbincə
əllərini bərk-bərk və dostcasına
sıxıram.
Sizə
sadiq İv.Turgenev
1875
(Ardı gələn sayımızda)
Reyhan Mirzəzadə,
publisist - politoloq
Həftə içi.- 2017.- 9
avqust.- S.4.