"Avropada rus yazıçılarından Turgenev

qədər çox oxunan ikinci bir yazıçı yox idi"

22 avqust - Rusiyanın dahi yazıçısı İ.S.Turgenevin xatirə günü münasibəti ilə

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Vətənpərvər yazıçı Qərbi Avropa həyatını yaxından müşahidə edib öyrənir, Gertsenlə birlikdə qabaqcıl Rusiyanın, rus xalqının həqiqi övladı kimi öz xalqına xidmət edirdi.

Turgenev öz vətəninin sərhədləri xaricində rus ədəbiyyat və incəsənətinin təbliğatçısı kimi müstəsna rol oynamışdı. Rus mədəniyyətinin yaradıcılıq məhsullarının, Turgenevin özünün dediyi kimi, "bütün sivil dünyanın sərvətinə çevrilməsindən" ötrü bu qədər vaxt, əmək sərf edən, bu qədər qayğı göstərən ikinci bir rus yazıçısı yox idi.

Mütərəqqi rus ədəbiyyatını yayır, Puşkinin, Qoqolun, Saltıkov-Şedrinin əsərlərinin tərcüməsini təşkil edir, onların dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə daxil olmalarına böyük səylə çalışırdı. Şekspir, Höte sənətini Rusiyada təbliğ etməklə yanaşı, "Xəyallar", "Bahar suları" əsərlərində Qərbin burjua meşşan həyatını, ikiüzlü siyasətçiləri satira atəşinə tuturdu.

Turgenev inqilabçı demokrat deyildi.Lakin o, təhkimçilk quruluşuna bütün varlığı ilə nifət edirdi. Onun əsərləri vətəninə, xalqına alovlu məhəbbət hissi ilə dolu idi. O, öz əsərlərində dvoryan-mülkədar cəmiyyətinin çürüklüyünü və bu cəmiyyətin məhv olacağının labüdlüyünü açıb göstərirdi. Turgenevin vətənpərvərliyi o vaxtkı hakim dairələrin, Rusiyanın mürtəce bürokratlarının "vətənpərvərliyindən" olduqca seçilirdi. O, deyirdi: "Mən Rusiyanı, indi onu əllərində tutan cənablardan fərqli olaraq, tamamilə başqa cür sevirəm!".

XIX əsrin rus klassiklərinin hamısı kimi Turgenev də rus kəndlilərinin insani ləyaqətini alçaldan, varlığını tapdayan, onun həyatını zəhərə döndərən təhkimçiçlik zülmünün dəhşətlərini gözləri ilə görmüşdü. Hələ uşaq ikən mülkədar anasının kəndlilərlə qəddar rəftarını görən və bu məzlum bədbəxtlərin başına gətirilən fəlakətlərin bilavasitə şahidi olan Turgenev sonralar yazırdı: "Mən elə bir şəraitdə doğulub böyümüşəm ki, orada daim şillə, yumruq, kötək, şallaq, hökm sürürdü. Elə o vaxtdan da məndə təhkimçilyə qarşı dərin nifrət baş qaldırdı". Turgenev haqqında zəngin tədqiqatın müəllifləri V. Afanasyev və P. Boqolopov "Turgenevə yol" əsərində yazıçının təhkimli rus kəndlisinin həyatı, Rusiya təbiəti ilə yaxınlığından bəhs edərək yazırlar: "Ov zamanı yolüstü təsadüfi mağaralarda gecələyən, başı üstündə mavi səmadan başqa daldanacaq olmayan yazııçı, kəndlilərlə ağa kimi yox, sərkərdan ovçu kimi görüşürdü. Kəndlilər onun xeyirxahlığını, onların həyatına dərin diqqət yetirdiyini görür və onunla həvəslə söhbət edirdilər. "Ovçunun xatirələri"nin vətəndaşlıq və antitəhkimçi pafosu belə yetişmişdir.Bu meşələrdə gələcək yazıçının təhsili heç də universitetlərdən pis getmirdi;o, demokratizm, xalq dili və Rusiyaya inam öyrənirdi".

Müasirləri Turgenevin bir yazıçı kimi böyüklüyünü onda görürdülər ki, ədib yalnız öz qaynar zəmanəsində baş verən mühüm hadisələri görməklə kifayətlənmir, bunları eyni zamanda təkraredilməz bədii bir qüvvəti ilə göstərirdi.Vətəni haqqında, xalqı haqqında yazıçı elə ustalıqla, elə səmimiyyətlə yazırdı ki, bu, yalnız tək-tək sənətkarlara qismət ola bilərdi.Təsadüfi deyil ki, onun əsərləri hətta Rusiyada heç vaxt yaşamayan, onun təbiətini görməyən, rus kəndlisinin, şəhər ziyalılarının mənəvi aləmi ilə tanış olmayan adamlara da güclü təsir göstərirdi.

Turgenev hələ sağlığında dünya şöhrəti qazanmış ilk rus yazıçısı idi. Əcnəbi oxucular üçün əsl bir kəşf olan "Ovçunun xatirələrindəndən" başlamış, Turgenevin demək olar hər bir yeni əsəri dərhal bir çox dillərə tərcümə olunur və dünya mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələrində geniş əks-səda doğururdu.

Avropanın böyük yazıçılarından biri Qustav Flober Turgenevə yazdığı məktubların birində ədibin əsərlərindən bəhs edərək deyirdi: "Siz xüsusini təsvir etməklə bütövü, ümumini yaradırsınız, mən yaşadığım, duyduğum bir çox hissləri yenidən sizin əsərlərinizdə tapdım... Bütün əsərlərinizdə!"

Fransanın məşhur xanım yazıçısı Jorj Sand isə Floberə ünvanladığı məktubda Turgenevdən söz açıb bildirirdi: "Nə qədər gözəl istedaddır! Nə qədər özünəməxsus və qüdrətlidir! Mən görürəm ki, xaricdə bizdən də yaxşı yazırlar". Xanım Sand Turgenev əsərlərinin parlaq xüsusiyyətlərini, yazıçının həyat eşqi ilə zəngin nikbinliyini, ürəkləri hərarətləndirən humanizmini, dərin fikri və geniş təfəkkürünü olduğu kimi səciyyələndirərərək demişdir: "Siz hər şeyi görən realist, hər şeyi gözəlləşdirən şair, hamıya rəhmi gələn və hər şeyi anlayan böyük bir ürək sahibisiniz".

Turgenev istedadının parlaqlığı müxtəlif sahələrdə özünü göstərmişdir: şeir, poema, oda, dram, komediya, hekayə, povest, roman, məqalələr, memuar, mənsur şeirlər, tərcümələr və s. Şair Turgenevin hələ 1837-ci ildə qələmə aldığı "Axşam" və "Xovrinaya" şeirlərinin neçə dilə çevrildiyini bilmirəm. Onu bilirəm ki, hər iki şeir rus poeziyasının zərif inciləri kimi bu gün də sevilməkdədir:

Yenə çılpaq sahildə mürgüləyir dalğalar,

Günün vida şəfəqi tutqun göydə görünür.

Dumanlar arxasında dənizdə bir qayıq var;

Ürəyimdə qüssələr, düşüncələr, qayğılar -

Sahildəyəm, dörd yanım qaranlığa bürünür.

Qıvrım telli bir palıd- meşələr hökmdarı

Mürgü vuran sulara salır öz kölgəsini;

Çatır artıq dincliyin, sükunətin anları,

Gecənin boyaları - zülmət qəhrəmanları -

Bürüyür nəhayətsiz səmanın qübbəsini.

Sakitlik... ətrafımda nə səs var, nə hərəkət.

Hər yer yuxuya gedib - tutqun göy, qara torpaq.

Çayın dalğın suları səslənir hərdən fəqət,

Hərdən də xəzəl düşür görkəmində bir həsrət;

Təkcə mənim ürəyim sakit deyildir ancaq.

Bəli, duydum, anladım, bu müqəddəs zamanda

Bir əsrarlı dərs deyir ana təbiət bizə.

Bu səs mənim ruhuma, varlığıma dolanda,

Bu səs mənim qəlbimin hökmüdarı olanda,

Dayandım, taleyimlə - gələcəklə üz - üzə.

Düşündüm ki, sakitdir hər tərəf məzar kimi,

Elə bil canlıların əlindən gedib canı.

Sükutdur indi ancaq təbiətin hakimi...

Qəribə düşüncələr çulğaladı qəlbimi -

Bu sükut sanki mənə şərh elədi dünyanı.

Bəlkə taleyimizdir bu sükut, qərib yuxu?

Bəlkə də gələcəkdən bizə gətirir xəbər?

Burda - zülmət və işıq, orda - sevinc və qorxu;

Məhv olmaq, unudulmaq, neçə söz, neçə sorğu...

Ah, nə qədər ağırdır bu suallar, şübhələr?!

Qəlbimdən baş qaldırır bir tükənməz həyəcan;

Nahaq sorğu - suala çəkdim təbiəti mən.

O dayanıb lal kim, o danışmır bayaqdan.

Həyatın sirlərini, məncə, heç vaxt, heç zaman-

Təbiət açmayıbdır bir kimsəyə əzəldən.

(“Axşam" şeiri)

Səni sevmədiyimi

Deyirəm səhər- axşam.

Sən də mənə soyuqsan

Mən bunu da duymuşam.

Axtardığım nədir bəs?

Səni sevirmi bir kəs?

Bəs niyə yuxularda

Səni görürəm təkcə?

Ürəyim aram olmur

Səsini dinlədikcə?

Yaxınıma gələndə

Artır qüssə-kədərim.

Görməkdən də qorxuram

Səni, zərif dilbərim!

Yanıram səhər- axşam

Yoxsa aşiq olmuşam?!

Şairin mənsur şeirləri içində "Rus dili" nin xüsusi yeri vardır. Rus dili bəşəriyyətin sevdiyi, hörmət elədiyi dillərdən biridir.Turgenevin dili rus dilinin inkişafında böyük bir mərhələni təşkil edir.Yazıçı dilin təbiiliyinə, bədiiliyinə xüsusi fikir vermişdir. Odur ki, onun nəsr əsərlərini oxuyanda belə, şeiriyyət duyursan, lazımsız təmtərağa rast gəlmirsən.

1882-ci ilin iyununda Turgenev doğma xalqının müqəddəs ana dili olan rus dilini vəsf edərək yazırdı:

"Şübhə əzabları ilə dolu günlərdə, vətənimin taleyi haqqında ağır düşüncələrə daldığım günlərdə yalnız sən mənim üçün dayaq və arxa olursan, böyük, qüdrətli, doğrucul və azad rus dili! Sən olmasaydın, evimizdə baş verən bütün bu müsibətləri gördükcə biz ümidimizi necə itirməzdik? Lakin inanmaq olmaz ki, böyük xalqa belə bir dil verilməyə bilərdi!".

Turgenevin fikirləri xalqımızın çoxsaylı şair və yazıçılarının, digər təfəkkür sahiblərinin dil haqqında düşüncələri ilə üst-üstə düşür. Azərbaycan xalqının sevimli şairlərindən biri Osman Sarıvəlli "Min sirri var hər xalqın öz dilinin" -deyərək, ana dilini öyrənməyi, qorumağı insanlar üçün vətəndaşlıq borcu hesab edirdi. Şair deyirdi ki, başqa dilləri öyrənmək, bilmək yaxşı cəhətdir, lakin heç bir dil ana dilini əvəz edə bilməz, ona görə də heç bir dili ana dilinin hesabına öyrənmək, ana dilini unutmaq olmaz:

Deyin, şirin nə var ana dilindən?

Dil dostluq, qardaşlıq xəzinəsidir.

Xoşbəxtdir öyrənib çoxlu dil bilən.

Qara torpağa da layiq deyildir

Öz ana dilini bilməyib ölən...

Unudulmaz şairimiz Rəsul Rza deyirdi ki, dil xalqın malıdır. Hər xalqın dili özü üçün əzizdir.Ona görə də ana dilini sevməklə yanaşı, başqa xalqların dilinə də hörmət etmək vacibdir. Biz bu gün uşaqlarımıza yalnız Azərbaycan dilini deyil, başqa qardaş xalqların dillərini, birinci növbədə böyük rus xalqının dilini də öyrədirik.

Böyük şairimiz Səməd Vurğun 1939-cu ildə yazırdı: "...Rus dili sayəsində, bizi ruscaya tərcümə edən böyük qələm qardaşlarımız rus şairləri və yazıçılarının böyük əməyi sayəsində əsərlərimiz xarici ölkələrdəki oxucu dostlarımız arasında da yayılmışdır.

Mənim P. Antakolski tərəfindən tərcümə edilmiş "Xanlar" pyesim bu yaxınlarda Çexoslavakiyanın (hazırda ölkə iki müstəqil dövlətə ayrılıb-R.Mirzəzadə) paytaxtı Praqada tamaşaya qoyulmuşdur. Bunun üçün mən bütün dünya xalqları arasında mədəni əlaqələrin möhkəmləndirilməsində qüdrətli bir vasitə olan böyük rus dilinə minnətdaram".

"Vaqif" pyesinin rus dilində səhnəyə qoyulması münasibətilə rus dram teatrı kollekktivinə yazdığı məktubda S.Vurğun qeyd edirdi: "Xoşbəxtəm ki, mənim "Vaqif" pyesim rus teatrının səhnəsində, böyük rus qardaşımın dilində, Vaqifdən sonra yaradıcılıqda ikinci müəllimim olmuş A.S.Puşkinin dilində səsləndi".

Şair rus dilini eyni zamanda dünya söz xəzinəsi qapılarının açarı hesab edir və yazırdı ki, biz hamımız, Qafqaz adamları böyük rus dili vasitəsilə dünya ədəbiyyatı ilə tanış olmuşuq.Biz rus dili vasitəsilə Avropa mədəniyyətinin gözəl cəhətlərini mənimsəmiş, bu dil vasitəsilə yeni, proqressiv mədəni xəzinə sahibi olmuşuq...

Azərbaycanın bütün mütərəqqi şair və yazıçıları rus dilinə olan ehtiramıını öz əsərlərində, şeir və çıxışlarında tərənnüm etmişlər.

Turgenevin "Sevginin yolu" adlı digər mənsur şeiri əslində insanların bir-birinə rəğbətlə, qarşılıqlı inam hissi ilə yanaşmasına, münasibətlərində həssas və diqqətcil olmalarına bir müdrik ziyalı çağırışıdir:

"Bütün hisslər sevgiyə, ehtirasa gətirib çıxara bilər, bütün hisslər: kin, təəssüf, laqeydlik, ehtiram, dostluq, qorxu - hətta nifrət hissi də. Bəli, bütün hisslər ... yalnız birindən - minnətdarlıqdan başqa.

Minnətdarlıq - borcdur, vəzifədir; hər kəs öz borcunu verir... lakin sevgi pul deyildir".

O, qələmini müxtəlif sahələrdə sınasa da, rus ədəbiyyatına, eləcə də dünya ədəbiyyatına qüdrətli bir nasir kimi daxil olmuşdur. Rus sözünün təkraredilməz memarı, böyük sənətkar Turgenevin ədəbi irsinin əbədi dəyəri onun gözəllik romantikasında, realizmində, daxili insanpərvərliyində, bədii əzəmətində, sözçülüyə və əzbərçiliyə zidd olan müdrik sadəliyindədir.

Turgenev insanpərvər, humanist, dərin mənəviyyatlı adam idi. Belə saf məfkurəli ziyalılar xalqın böyük mənəvi sərvəti, ən qüdrətli kapitalı, dara düşən ölkənin uzaqgörən həqiqi yolgöstərənidir.Bütün bunlarla bərabər, İvan Sergeyeviç əyilməz, qorxmaz, cəsur bir dost, yoldaş, həmkar idi.

1852-ci ildə Qoqolun vəfatı sadə xalq və mütərəqqi ziyalılar üçün kədər dolu hadisə və ağır itki olur. Qoqolu özünün ən böyük müəllimlərindən biri hesab edən Turgenev, Puşkin və Lermontovdan sonra Qoqolun ölümünün Rusiya üçün çox böyük itki olduğu kədərini xalqla bölüşmək istəyir. Senzura məqalənin çap olunmasına icazə vermir.I Nikolayın əmrinə görə Qoqolun adı rus mətbuatında böyük yazıçı kimi çəkilməməli, ölümü sükutla qarşılanmalı idi. Lakin Turgenev I Nikolayın əmrinin ziddinə gedərək, Qoqolun ölümünə həsr etdiyi "Peterburqdan məktub" məqaləsini dostlarının köməyi ilə inadla "Moskovski vedomosti"də dərc etdirir. Məqalədə deyilir:

"Qoqol vəfat etmişdir! Hansı bir rus qəlbini bu söz sarsıtmaya bilər?O, ölmüşdür. Bu itki, bu ölüm o qədər gözlənilməzdir ki, biz hələ də onun həqiqət olduğuna inana bilmirik...Bəli, o, ölmüşdür.Bu ölüm, bu acı həqiqət bizə tam hüquq verir ki, onu böyük yazıçı, böyük insan adlandırıb, xatirəsini əzizləyək, elə bir insan ki, öz sənəti ilə ədəbiyyatımız tarixində dövr yaratmışdır, elə bir insan ki, biz onunla, onun böyük şöhrəti ilə fəxr edirik...".

Məqalə dərc olunandan sonra Turgenev həbs olunur, bir qədər həbsxanada saxlandıqdan sonra Spasskiyə sürgün edilir, burada da nəzarət altında saxlanılır.

Bu təhqirin əvəzində həssas yazıçı özünün bəla və əzablarla dolu olan əsərini - "Mumu" hekayəsini yazır.

Tanınmış rus şairi, yazıçısı, ədəbiyyat, teatr tənqidçisi və ictimai xadimi Sergey Timofeyeviç Aksakov 1852-ci ildə Turgenyevə yazırdı: "Mumu üçün sağ olun, mən bu əsəri məcmuədə mütləq çap edəcəyəm... Sizin qəhrəmanınızın uydurmamı, yoxsa həqiqətmi olmasının, dalandar Gerasimin doğrudan da mövcud olub-olmamasının mənim üçün fərqi yoxdur. İş burasındadır ki, dalandar Gerasim surətində başqa şeylər təzahür edir.Bu, rus xalqının, onun nəhəng qüvvəsinin təcəssümüdür. O, bir zaman şübhəsiz, dilə gələcəkdir, lakin indi əlbəttə, lal, kar görünə bilər...Bu hekayə fövqəladə canlıdır, onda usandırıcı uzunçuluq, mübaliğə yoxdur, hər şey ölçülüb-biçilmişdir".

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist - politoloq

Həftə içi.- 2017.- 11 avqust.- S.4.