"Avropada rus yazıçılarından Turgenev qədər

çox oxunan ikinci bir yazıçı yox idi"

22 avqust - Rusiyanın dahi yazıçısı İ.S.Turgenevin xatirə günü münasibəti ilə

(Əvvəli ötən saylarımızda)

“Rudinin bədbəxtliyi ondadır ki, o, Rusiyanı tanımır. Bu, böyük bədbəxtlikdir. Bizim hər birimiz olmadan Rusiya keçinə bilər, lakin bizim heç birimiz Rusiyasız keçinə bilmərik".

(Turgenevin "Rudin" romanındakı obrazlardan biri olan Lejnevin

əsərin baş qəhrəmanı Rudin haqqında söylədiyi fikirlərdən).

Əslində Turgenyevin "Mumu"su "Moskovski sbornik"in ikinci nömrəsində çap olunmalı idi, lakin məcmuənin buraxılışı hakim dairələr tərəfindən qadağan edildiyi üçün əsər ancaq 1854-cü ildə "Sovremennik" məcmuəsində çap olunur.

Turgenev hekayələr və oçerklər silsiləsi kimi qələmə aldığı "Ovçunun xatirələri" kitabı sonralar Rusiyada və xaricdə ona böyük şöhrət gətirdi. Bu kitabda yazıçı o zamankı rus həyatında mülkədarlarla kəndlilər arasındakı kəskin ziddiyətləri təsvir etmişdir. "Ovçunun xatirələri"ndəki 25 hekayənin hamısı həm məzmun, həm də bədii forma cəhətindən biri-birindən qüvvətlidir. Mülkədarların həddindən artıq harınlığı, qudurğanlığı,eyş-işrətçiliyi, zülmkarlığının nəticəsi olaraq onların məişətinin sürətlə çürüməyə doğru getməsi "Ovçunun xatirələri"ndə geniş əksini tapmışdır.

Hekayələrin əksəriyyətində rus kəndlisinin müsbət mənəvi keyfiyyətlərindən bəhs edilir. "Lqov" hekayəsində Kuzma Suçkov ağasının evində həm aşpaz, həm faytonçu, həm paltaryuyan, həm də aktyordur. Sahibkar ona hətta evlnəməyə belə icazə vermir. Bununla belə, sadəlövh Kuzma ağasının hər bir əmrini qul kimi yerinə yetirməyə hər an hazırdır.

"İki mülkədar" hekayəsində mülkədarların əmri ilə günahsız olduğu halda ölümcül vəziyyətə düşənə qədər döyülmüş kəndli Vasilidən soruşurlar ki, agan səni niyə döydürüb? Cavab verir ki, ağam yaxşı adamdır.

"Moruqlu bulaq" hekayəsində artıq qocalıb əldən düşmüş iki kəndli- Stepan və Mixail həyatlarından şikayət edirlər. Bədbəxt qocaların evi-eşiyi yoxdur, çöldə-bayırda qalırlar. Cavan, qüvvətli olanda ağaları onları o ki var işlədir, əvəzində heç olmasa yemək, paltar, yatmağa yer verirdi. Qocalandan sonra ağaları onları çölə atmışdır.

Turgenev harınlamış kübar cəmiyyətinin rus kəndlisinə atdığı çirkin böhtanları qətiyyətlə təkzib edərək, təhkimli kəndlilərin öz ağalarından bacarıqlı, fərasətli, zəhmətkeş, incəsənəti duyan və zövqlü insanlar olduqlarını bir real həqiqət kimi açıb göstərmişdi. Belə ləyaqətli adamları nahaqdan və insafsızcasına cəzalandıran köhnə haramzadələri "İki mülkədar" əsərində, "yeni, müasir" azğınları isə "Burmistr"də qəzəb və nifrət hədəfinə çevirmişdi. Yazıçı "Torpaqyeyən" adlı bir hekayə yazmaq istəmişdi ki, bu yazılmamış hekayənin məzmunu barədə onun qeydləri də diqqətdən yayınmır: "Bu hekayədə mən bizdə baş verən belə bir faktı göstərirəm ki, kəndlilər, hər il onların torpağının müəyyən hissəsini kəsib alan və buna görə də "torpaqyeyən" ləqəbi qazanan öz mülkədarlarını necə yeddi funt qara torpaq yeməyə məcbur etmiş və sonra da öldürmüşlər".

"Canlı cəsəd" hekayəsində Turgenev başqa ad altında öz anasının malikanə xidmətçiləri ilə kəskin rəftarını və bu rəftarın olduqca dəhşətli, ürəkparçalayan nəticələrini yada salır.

İncə ruhlu, şair təbiətli sadə kəndli qızı Lukeriya Spasskidə birinci gözəl sayılırdı.Onun ecazkar səslə çalıb oxuması, oynaq rəqsləri ilə bərabər işgüzarlığı hamını heyran qoyurdu. Bütün qızlar kimi, Lukerkiya da aşiq idi. Ev byfetçisi Vasili ilə bir-birini sevirdilər. Bir dəfə Vasili bağçadan onu çağıranda, Lukeriya tez özünü Vasiliyə çatdırmaq istəyərkən tələsib özünü itirir, ikinci mərtəbənin pilləkənlərindən yıxılır, ayağı sınır, qol-qabırğası əzilir. Heç bir dəva-dərman ona kömək etmir. O, yerindən tərpənə, bir addım belə ata bilmir. Malikanə sahibi onu lazımsız bir əşya kimi kəndə göndərir.

İndi yeddi ildir ki, Lukeriya yatağa məhkumdur. Uzun sürən xəstəlikdən əriyib çöpə dönmüşdür. Sevgilisi Vasili əlbəttə ki, çoxdan evlənib oğul - uşaq sahibi olmuşdur. Ancaq Lukeriya tənhadır, heç kəsi yoxdur. Bununla belə, qızın insana, təbiətə olan sevgisi hələ də sönməmişdir. Yeddi il əvvəl gözəl səslə oxuduğu el nəğmələrini hələ də unutmamışdır.Xalqın milli-mənəvi sərvəti olan mahnıları unudulmasın deyə, Lukerkiya onları kəndli qızlarına öyrədir...

"Ovçunun xatirələri"nin çapına icazə verdiyinə görə isə senzor V.B.Lvov cəzalandırılır və vəzifəsindən azad olunur.

Yazıçı 1854-cü ildən 1860-cı ilə qədər Nekrasovun "Sovremennik"i ilə tənqidçi, resenziyaçı, yazıçı olaraq fəal əməkdaşlıq edir. "Hamlet və Don Kixot" məqaləsi, "Qonaq evi", "Artıq adamın gündəliyi" (yeri gəlmişkən, məhz bu əsəri rus tənqid terminologiyasına "artıq adam" anlayışını gətirmişdir), "Şiqrov qəzasının Hamleti", "Yakov Pasınkov" kimi hekayə və povestləri burada işıq üzü görür. "Faust", "Asya" povestlərini də həmin vaxtlar yazır.

1860-cı ildə "Russki vestnik" jurnalında çap olunan "Ərəfə" romanında yazıçı cəmiyyət üçün son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edən bir məsələni önə çəkir. Turgenev vətəninin səadəti uğrunda mübarizə aparan bolqar Dimitri İnsarovu və məzlum xalqın azadlığı uğrunda mübarizə aparmağa can atan rus qızı Yelena Staxanovanı göstərir.

İnsarov həqiqi mənada qəhrəmandır. Yazıçının müasirləri İnsarovu Rusiyanın məhz gözlədiyi bir inqilabçı surəti hesab edirdilər.Bu roman münasibətilə "Əsl gün nə vaxt gələcəkdir?"adlı böyük tənqidi məqalə ilə çıxış edən Dobrolyubov, Turgenevin "Ərəfə" romanının geniş təhlilini verir və Rusiyada artıq insarovların, inqilabçı gənclərin yetişdiyini söyləyir.

1866-1869-cu illərdə "Briqadir", "Bədbəxt", "Bozqır kral Liri", 1870-1883-cü illərdə "Bunin və Baburin", "Ölümdən sonra-Klara Miliç", "Qalib məhəbbətin mahnıısı", "Yuxu", "Ata Alekseyin nağılı", "Köhnə portretlər"və s. ərsəyə gəlir.

Turgenev altı roman yazmışdır: "Atalar və oğullar", "Dvoryan ocağı", "Ərəfə", "Tüstü", "Rudin" və "Xam torpaq".

Qeyd etmək istərdim ki, XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın sağlam qüvvələri dvoryan ailə münasibətləri və ailə tərbiyəsindən çox narazı idilər. Bu mühüm həyat məsələsinə digər rus yazıçıları kimi,Turgenev də öz yaradıcılığında müdaxilə edirdi. Onun "Dvoryan ocağı" romanında bu problemə geniş yer verilmişdir.

Yazıçı "Dvoryan ocağı" romanının qəhrəmanı Lavretskinin dili ilə gənc nəslə müraciət edərək deyir:

"Gənc qüvvələr, oynayın, şənlik edin, böyüyün... Sizin həyatınız irəlidədir, siz bizdən rahat yaşayacaqsınız, siz bizim kimi zülmət içərisində özünüzə yol axtarmayacaqsınız... Biz sağ-salamat qalmağımız üçün çalışırdıq, - lakin bizdən gör nə qədər məhv oldu! - amma siz iş görməlisiniz, çalışmalısınız, biz qocaların da xeyir- duası sizin üstünüzdə olacaqdır".

Bayaq qeyd etdiyim kimi, dvoryan ailə münasibətləri və ailə tərbiyəsi Turgenev üçün əsas mövzulardan biri olmuşdur. Yazıçının ispan həyatından bəhs edən "Ehtiyatsızlıq" adlı ilk komediyasının tənqid hədəfi də mühafizəkar dvoryan əxlaqıdır.

27 yaşlı Donya Dolerisin taleyi gətirməyib. Axmaq əri Don Baltazar onu "quşu qəfəsdə saxlayan kimi qoruyur, yemləyir", lakin gün işığına həsrət qoyur, evdən kənara addım atmağa qoymur. Baltazarın əmri ilə xidmətçi qadın Marqaritanın vəzifəsi Donyanı güdmək, hətta onun fikrindən, xəyalından keçənləri belə öyrənib ərinə xəbər verməkdir. Özünü Baltazara yaxın dost kimi göstərən səfehlərdən biri Don Pablo Sanqre Donyaya gizli məhəbbət bəsləyir, lakin gənc qadının ona etinasız və laqeyd olduğunu, hətta nifrət etdiyini gördükdə, bu "gizli məhəbbət" intiqam hissinə çevrilir.O, Donyanı ləkələmək üçün fürsət axtarır. Belə bir fürsət "yaranır". Gənc Don Rafael Donyanı özünə cəlb edə bilir: "Axı nə qədər dörd divar arasında oturub, yaxın bir həmdəmə həsrət qalmaq olar?.. Bu qorxulu, səksəkəli, eyni zamanda şirin ehtiras Donyanın bütün varlığına hakim kəsilir. Donya "ehtiyatsızlıq" edib, Rafaeli otağına dəvət edir. Onları güdən Pablo çirkin məqsədinə nail olur, Baltazarı qızışdırıb qısqandırır. Ər arvadını öldürür.Əsərin sonu ölümlə bitsə də, Donyanın taleyi faciəli olsa da, bütün qalan tiplər satira və yumor hədəfidir.

Turgenyevin əsərləri içərisində ən çox mübahisəyə, fikir müxtəlifliyinə səbəb olanı "Atalar və oğullar romanıdır. Yazıçının müasirləri qeyd etmişlər ki, bu vaxta qədər heç bir roman bu qədər səs-küy yaratmamışdı. Tanınmış rus ədəbi tənqidçisi, publisist və filosofu Maksim Alekseyeviç Antonoviç bir məqaləsində romanı "müasir gəncliyə böhtan", "gənc nəsil üçün amansız və öldrücü tənqid" adlandırmışdı. Görkəmli rus publisist, yazıçı və ədəbi tənqidçiləri Çernışevski və Dobrolyubovdan sonra üçüncü nüfuzlu inqilabçı demokrat sayılan Dmitri İvanoviç Pisarev isə əsəri yüksək qiymətləndirmiş, "Bazarov" adlı məqaləsində romanın qəhrəmanı Bazarova xüsusi rəğbət bəslədiyini və onun fəal, qabaqcıl gəncliyi təmsil etdiyini bildirmişdi.

Turgenevin son romanı olan "Xam torpaq" ictimai, siyasi və psixoloji romandır. Turgenev bu romanında Rusiyada davam edən xalqçılıq hərəkatına, bu hərəkatın nəzəriyyəsinə, "narodnaya volya" qəhrəmanlarına, raznoçin inqilabçılarına öz münasibətini göstərmişdir.

Turgenev bəşəri ideyalar carçısı olan sənətkarlar haqqında böyük məhəbbətlə danışır, yazılarında onlardan ədalətlə bəhs edirdi. Onun rus ədəbiyyatının namusu, şöhrəti və fəxri adlandırılan İvan Andreyeviç Krılovun yaradıcılığı, ömür yolu, əsərlərinin poetik təsir gücü, qüdrətli sənətkarlığı haqqındakı fikirləri bu gün də öz dəyərli qiymətini saxlamaqdadır.

Krılov istedadlı sənətkar, sözün həqiqi mənasında əsl təmsilçi idi. Elə buna görə də Belinski demişdi ki, düşüncə poeziyası olan təmsil müqəddəs Rusiyada nail olduğu həqiqi təntənə üçün Krılova borcludur. Elə isə, görkəmli təmsilçinin gözəl bir təmsilini yada salmaq yerinə düşərdi.

Pişik və bülbül

Bir gün pişik hardasa bir bülbülü ovladı,

Pəncəsində oxşayıb bu sayaq miyovladı:

"Ay canım - gözüm bülbül, eşitmişəm ki, səni

Hamı sevir, bəyənir xoş səsini, nəğməni.

Tülkü lələm deyir ki, olub səsinə heyran,

Zövq alır cəh - cəhindən bağda gül, dağda çoban...

Nə olar, oxu, mən də bir eşidim səsini!

Nə var, niyə qorxursan, çəkmirsən nəfəsini?

Qorxma, səni yemərəm, nəğmənlə et məni şad,

Mən də buraxım səni, get, uç çəməndə azad.

Musiqi aşiqiyəm, bil ki, əzizim, mən də

Zümzümə eləyirəm daim yuxum gələndə..."

Pişiyin pəncəsində yazıq tir - tir əsirdi.

Necə nəğmə söyləsin? Özü - qəlbi əsirdi.

Pişik yenə dilləndi:

"Hə, niyə susdun yenə?

Nə olar ki, a dostum, bircə ağız desənə!.."

Bizim yazıq nəğməkar zarıdı - civildədi.

Pişik bunu eşitcək istehza ilə dedi:

"Bunamı heyran olub göy meşə, yaşıl çəmən?

Balamdan bu səsləri çox - çox eşitmişəm mən"

Səsindəki o qüdrət, o məlahət bəs hanı?

Sənin ki, nəğmələrin olub dillər dastanı!

Gördüm artıq sənətdə sənin məharətini,

İndi də dadım görüm, ətinin ləzzətini!.."

Belə deyib o yazıq bülbülü parçaladı,

Yedi, sonra da qanlı pəncəsini yaladı...

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist - politoloq

Həftə içi.- 2017.- 12-14 avqust.- S.4.