"...Şeiriylə dolaşdı Yer kürəsini,

Puşkin - Rusiyanın şair balası..."

10 fevral - dahi rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin əbədiyyətə qovuşmasının 180 illiyi münasibətilə

(Əvvəli ötən sayımızda)

1820-1824-cü illərdə cənub sürgünü Puşkin romantizminin zirvəsi oldu. Bessarabiyadakı xidməti, Vətən müharibəsinin qəhrəman döyüşçüsü, sərkərdəsi, general Nikolay Nikolayeviç Rayevskinin ailəsi ilə Şimali Qafqaza və Krıma səfərə çıxmasının şairin yaradıcılığında böyük əhəmiyyəti oldu. Burada xüsusi qeyd etmək istərdim ki, Rayevskinin ailə üzvləri ilə Puşkin arasında olduqca səmimi və mehriban münasibət vardı. Bu səmimiyyət duyğularına daha bir incə, munis hisslər də əlavə olunmuşdu. Şair, generalın böyük qızı Mariyaya aşiq olub, onu saf bir məhəbbətlə sevsə də, Rayevski çar qəzəbinə hədəf olmuş şairə qızını vermək istəmir, bu evliliyi uyğunsuz hesab edir.

Bir müddət Yekatironoslavlda, Qafqaz mədən sularında, Kişinyovda, Odessada yaşamağa və işləməyə məcbur olan şair, Peterburqdan uzaq düşsə də, çox yerlər gəzir, çox adamlar görür, yeni-yeni təəssüratlarla yazıb-yaradır. Xüsusən Qafqazın təbiəti, cəsur adamları, Qafqaz xalqlarının adət və ənənələri Puşkin üçün maraqlı mövzular idi. Puşkin dövrünün bu "sürgünü"nə yeni gözəl əsərlərilə cavab verdi. Məhz həmin yerlərdə şairin "Qafqaz əsiri", "Baxçasaray fantanı", "Qaraçılar" dan ibarət romantik poemalar trilogiyası yarandı.Rus ədəbiyyatını zənginləşdirən bu trilogiya sonralar Şərq mövzusuna müraciət edən neçə-neçə şair və yazıçıların çoxsaylı əsərlərinin yaranmasına geniş imkanlar yaratdı. "Qalib gəlmiş şagird"in "Qafqaz əsiri" poemasında xalqın azadlıq mübarizəsi rənglərin bütün dolğunluğu, parlaqlığı ilə təsvir edilmişdir. Poemada ictimai - siyasi motivlər daha qüvvətlidir. "Qanriliada", "Qaçaq qardaşlar", "Baxçasaray fantanı" kimi poemalarda da başlıca motiv yenə azadlıqdır. "Baxçasaray fantanı" istər məzmun və istərsə də ifadə gözəlliyi, poetik dolğunluğuna görə rus poeziyasında yeni bədii hadisə idi. Belinski deyirdi: "Baxçasaray fantanı"nda forma cəhətdən irəliyə doğru böyük addım atıldığını görürük. Şeiriyyəti daha yaxşıdır. Poeziyası bəzəkli və təravətlidir. Bu poemanın əsasında ancaq tamamilə inkişaf etmiş və püxtələşmiş istedadın qüvvəsi çatacaq qədər böyük bir fikir qoyulmuşdur".

"Qaraçılar" poemasında şairin şəxsi iztirabları, cəmiyyətdən şikayəti daha aydın və realist boyalarla verilmişdir. "Qafqaz əsiri"nin qəhrəmanı kimi Aleko da öz sinfi mahiyyətinə, kübar cəmiyyətinə nifrət edir, zümrəsindən üz döndərir, azadlığı, qaraçıların sərbəst həyatını üstün tutur.Görkəmli rus şairi Aleksandr Prokofyev "Heykələ dönüb" şeirində Puşkinin bir neçə əsərini təbii boyalarla vəsf edirdi: ( Şeiri şair, Əməkdar incəsənət xadimi Tofiq Mütəllibov tərcümə etmişdir)

O elə şimşəkdi, elə atəşdi,

Yardı zülmətləri şöhrəti, adı.

O elə günəşdi, elə günəşdi,

Rusiya göylərində doğdu, parladı.

Əsrin yaratdığı canlı şeirdi,

O da qartal kimi qanadlı oldu.

“Qafqaz əsiri"nə azadlıq verdi

Sənət meydanında “Tunc atlı" oldu.

Sədd çəkə bilmədi əzəldən bəri,

Nə bir millət ona, nə bir din ona.

Əlləriylə düzdü şöhrət gülləri,

“Tatyana", “Yevgeni Onegin" ona.

Ona doğma oldu dekabristlər,

Öz ürəyi kimi, öz canı kimi.

Böyük arzularla hər axşam, səhər,

Coşdu "Baxçasaray fantanı" kimi.

Şeiri məlhəm oldu kədərə, dərdə,

Əzmi yenilmədi çətində, darda.

Zülmət gecələrdə, lal gecələrdə,

Ona həmdəm oldu “Qaraçılar" da.

Ellərin səsinə qatdı səsini,

Dedi: “Dağılmazdır şeirin qalası".

Şeiriylə dolaşdı Yer kürəsini,

Puşkin - Rusiyanın şair balası…

Lakin cənub sürgününü də Puşkinə çox görürdülər.Bessarabiya vilayətinin canişini qraf M.C.Vorontsovla münaqişəsi və polislərin təqibi şairin 1824-1826-cı illərdə şimal sürgünündə, Mixaylovski kəndində yaşaması ilə nəticələndi.Cənub sürgünündə Puşkin dost-tanışlarının arasında olsa da, Mixaylovskidəki tənhalığı şair üçün ağır idi.Buna baxmayaraq, şairin şimaldakı sürgünü daha məhsuldar olur. Cənubda başladığı "Yevgeni Onegin" mənzum romanının üzərində işləyir. "Boris Qodunov" faciəsini və "Kitabsatanın şairlə söhbəti", "Andrey Şenye", "Peyğəmbər", "Qurana təqlid" və başqa şeirlərini yazır. Həmin illər istər Puşkinin həyatında, istərsə də Rusiyanın tarixində dönüş anına çevrilən 1825-ci il 14 dekabr üsyanının ərəfəsi idi. Çar I Nikolay Puşkini Moskvaya çağırıb, "günahını bağışlayır". Lakin bu azadlıq zahiri azadlıq olur.Çar onun şəxsi senzoru kimi, qələmindən çıxan hər bir əsəri birinci özü oxuyurdu. Puşkin ömrünün sonuna qədər çar təqibinin ağırlığını duydu.

Rusiyadakı azadlıq hərəkatı tarixində A.S.Puşkinin xüsusi mövqeyi vardı. Şairin ilk rus inqilabçıları nəsli olan dekabristlərlə əlaqəsi, onun həyatı və sənətində ən mühüm cəhətlərindən biri sayılır.

Vətən müharibəsində rus xalqı işğalçı Napaleon ordusuna qələbə çalıb, sevimli Moskvanı göz bəbəyi kimi qorumuşdu. Bu, rus xalqının şöhrətini son dərəcə yüksəkliklərə qaldıran bir qələbə idi. Möhtəşəm qələbə Qərbi Avropanı və bir çox Qərb yazıçılarını ümidsizliyə, bədbinliyə saldığı halda, rus torpağında, rus ədəbiyyatında vətənpərvərlik, milli iftixar və mübarizə hisslərini çox qüvvətləndirmişdi. Puşkinin dostlarından biri olan Borf yazırdı:"Borodino döyüşü və Moskvanın alınması zamanı tökdüyümüz qızğın göz yaşlarını xatırlamaya bilmirəm. Fransızlar Moskvadan çəkildikdə isə göz yaşlarımızı ümumu bir sevinc və şənlik əvəz etdi".

Puşkin hələ 1815-ci ildə yazdığı "Çar kəndində xatirələr" adlı şeirində gözəl Moskvanın müharibə zamanı keçirdiyi faciəni, rus xalqının düşməndən amansız intiqam alıb çahanşümül zəfər qazanmasını böyük fəxrlə qeyd edirdi. Şairin yaradıcılıq və dünyagörüşünün inkişafı hər şeydən əvvəl 1812-ci ilin Vətən müharibəsi , o zamanki rus varlığı, qabaqcıl rus ictimai fikri ilə əlaqədar idi. Dekabrist Murovyov - Anostol çox gözəl yazmışdı: "Biz hamımız 1812-ci ilin övladları idik".

Şairin litsey yoldaşları arasında gələcək dekabristlərdən Puşşin, Küxelbeker və başqaları da vardı. Çaadayev siyasi və fəlsəfi cəhətdən çox hazırlıqlı, mədəni gənclərdən idi. Puşkin onunla səmimi dost olmuşdur.

1821- ci ilin aprelində Puşkin dekabristlərin cənub cəmiyyətinin ən fəal üzvlərindən biri olan Pestel ilə dostluğu haqqında yazırdı: "Biz onunla siyasi, metafizik və əxlaqi mövzularda söhbətlər etdik. Bu, mənim tanıdığım ən orijinal ağıl sahiblərindən biridir...Yalnız Pestel kimi inqilabi düşüncə sahibi Rusiyanı bir yazıçının rus dilini sevdiyi qədər sevə bilər".

Puşkinin şəxsində çar öz böyük düşmənini görürdü. Təşvişə düşmüş hökmdar (I Aleksandr və ondan sonra I Nikolay) gənc şairi susdurmaq və ya onun ilhamını zəhərləmək üçün nə qədər hiyləgər tədbirlərə əl atsa da, çirkin məqsədinə çata bilmirdi. Vətən və xalq səadəti yolunda mübarizə meydanına atılmış şairi heç bir qüvvə bu meydandan çıxara bilməzdi; onu sürgünlərlə, təqib və təhdidlərlə qorxutmaq mümkün deyildi.

Puşkinin siyasi lirikasındakı mübarizə çağırışı hamıdan çox dekabristlərə xoş gəlirdi. Ürəkləri vətən məhəbbəti və çar istibdadına nifrət hissləri ilə dalğalanan dekabristlər üçün Puşkin şeiri son dərəcə qüvvətli, mübariz ilham mənbəyi idi. Onlar Puşkinə Rusiyanın, böyük rus xalqının səadəti yolunda çarpışanların pənahı kimi baxırdılar. 1825 - ci ildə Peterburqdakı Senat meydanında dekabristlər üsyanına bir ay qalmış, dekabrist üsyanı başçılarından məşhur şair K. Rıleyev öz dostu Puşkinə yazırdı: "Rusiya gözlərini sənə dikmişdir: hamı səni sevir, sənə inanır, səni təqlid edir. Şair və vətəndaş ol!". Bu, yalnız Rıleyevin deyil, rus xalqının ən qabaqcıl adamlarının arzu və etimadı idi. Dahi şair və vətəndaş Puşkin öz ölməz əsərləri, şərəfli həyatı ilə bu etimadı doğrultdu.

Dekabrist üsyanı cəllad çar tərəfindən vəhşicəsinə yatırıldı. Üsyançılardan beş nəfəri dar ağacından asıldı, bunların sırasında Rıleyev də var idi. 120 nəfər Sibirə və cənuba sürgün edildi. İstintaq zamanı aydın oldu ki, Puşkin dekabristlərin mənəvi başçısı və ilhamçısı imiş. Onların demək olar ki, hamısının kağızlarının içərisindən Puşkinin şeirləri çıxırdı. Məslək dostlarının bu uğursuz taleyi Puşkinə son dərəcə ağır və ibrətamiz təsir bağışlayır. Bundan sonra yazdığı bir çox əsərləri və məktublarında şair öz dekabrist məsləkdaşlarını - uşaqlıq dostlarını həsrətlə xatırlayır, onlarla həmfikir olduğuna işarə edir və dekabrizmin məğlubiyyəti nəticəsində çəkdiyi iztirabı dilə gətirirdi. Məktublarından birində oxuyuruq: "Asılanlar asıldılar. Lakin 120 dostun, qardaşın, yoldaşın katorqaya (həbsxanada və sürgün yerlərində cəza çəkən dustaqlar üçün çox ağır icbari işlər - R.Mirzəzadə) salınması - dəhşətdir". Bu cümlələrdəki "dost, qardaş, yoldaş" sözləri şairin dekasbristlərlə münasibətini aydınlaşdıran ən mənalı, parlaq dəlilllərdəndir. Başqa bir məktubunda o, dekabristlərlə dostluğuna açıq işarə edərək yazırdı: "Mən, demək olar ki, hamı ilə rabitə saxlayır və qiyamçıların çoxu ilə məktublaşırdım". "Arion" şeirində də Puşkin bu dostluğu etiraf edir. Simvolik bir üslubda yazılmış bu şeirində o, dekabristlərə divan tutulmasını gəmi fəlakətinə bənzədərək, həmin tufandan yalnız özünün nicat tapdığını söyləyir:

Sükançı məhv oldu, gəmi də batdı!

Təkcə mən sehirli nəğməkar kimi

Tufanla sahilə atıldım ancaq...

Deməli, Puşkin özünü dekabristlərin nəğməkarı sayır və bununla fəxr edirdi. "Sibirə məktub" şeirində o, dekabrist dostlarına qürur və yenə qürur aşılayırdı:

Sibir mədənləri dərinliyində

Məğrur səbrinizi hifz eləyin siz.

Çəkdiyiniz əmək heç itməyəcək,

Ölməyəcək böyük əməlləriniz.

Fəlakətə sadiq bir bacı olan,

Ümid o qaranlıq yerlərdə, inan,

Oyadacaq sizdə sevinc, şəcarət,

Arzu etdiyiniz gün gələr əlbət

Zülmətli əngəli hey yara-yara,

Çatacaq sizlərə dostluq və sevgi,

Mənim azad səsim çatır necə ki,

Uzaq katorqada o qazmalara.

O zaman buxovlar parçalanacaq,

Zindanlar çökəcək, o zaman ancaq.

Azadlıq güləcək şən üzünüzə,

Və qılınc verəcək qardaşlar sizə.

Şairin tərcümeyi - halındakı maraqlı səhifələrdən biri də üsyandan sonra çar I Nikolay ilə görüşü və ona verdiyi cavabıdır. Hökmdarla söhbət etdiyi zaman Puşkin onun - "Əgər siz dekabr ayında Peterburqda olsaydınız, nə edərdiniz? - sualına şair mərdliklə cavab verib demişdi: "Əgər mən Peterburqda olsaydım, dostlarımla birlikdə Senat meydanında olacaqdım".

Puşkin bütün həyatı boyu öz "dostlarını, qardaşlarını, yoldaşlarını" unutmadı; kədərlənsə də, ümidsiz olmadı. Dillərdə gəzən "Sibirə məktub" isə doğrudan da parlaq gələcəyə inamla yazılmışdı.

Xalqa bütün varlığı ilə bağlılığına görə Belinski rus sənətkarları içərisində əsl xəlqi sənətkar olmaq üstünlüyünü ancaq Puşkinə verirdi. Onun fikrincə, Puşkin başdan ayağa xəlqi idi. Tənqidçi yazırdı: "Ədiblər arasında istedad cəhətində olduğu kimi, xəlqilik cəhətində də fərq vardır. Puşkin də xəlqi bir şairdir, Koltsov da, lakin bu iki şair arasında o qədər böyük məsafə var ki, ikisinin adını yan-yana çəkmək bir növ qəribə görünür. Onların arasındakı bu fərq yalnız istedad cəhətindən deyil, xəlqiliyin özü cəhətindən də böyükdür, hər iki cəhətdən Koltsovun Puşkinə olan nisbəti qayadan qaynayıb çıxan duru, sərin bir bulağın, Rusiyanın yarısından çox hissəsindən axıb keçən və milyonlarca insanlara su verən Volqaya olan nisbəti kimidir".

Puşkin əsl xəlqiliyi xalq düşüncə və hisslərinin inikasında görürdü. Xalqın tarixi, milli quruluşu, xalq həyatının, xalq ruhunun ifadəsi məsələləri Puşkinə görə xəlqiliyin başlıca səciyyəvi cəhətləri idi.

Puşkinin xəlqiliyinin bir xüsusiyyəti də şairin şifahi rus ədəbiyyatı xəzinəsindən tükənməz bir mənbə kimi istifadə etməsidir. Puşkin hələ gənc yaşlarından xalq ədəbiyyatının füsunkarlığına, onun zəngin xəyali məzmununa məftun olmuşdu. Hələ məşhur rus şairi Jukovskinin təsiri altında yazdığı bəzi şeirlərində və xüsusilə şairin "Ruslan və Lyüdmila" əsərində rus şifahi ədəbiyyatının böyük təsiri duyulurdu. Aleksandr Sergeyeviç yazırdı:"Qədim mahnı və nağılları öyrənmək-rus dilini mükəmməl öyrənmək üçün lazımdır". Daha sonra böyük şair cavan yazıçılara müraciətlə deyirdi : "Rus dilinin xüsusiyyətlərini görmək üçün sadə xalq nağıllarını oxuyun".

Puşkinin böyük xidmətlərindən biri də rus ədəbi dilini təkmilləşdirməsi, bu dili xalq dili, xalq ifadələri hesabına zənginləşdirməsidir. Belinski Puşkinin rus ədəbi dili sahəsindəki xidmətinə çox böyük qiymət verir və deyirdi ki, şair bu dilə ecazkar bir qüvvə vermişdir.

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist-politoloq

Həftə içi.- 2016.- 2 fevral.- S.4.