"...Şeiriylə dolaşdı Yer kürəsini,

Puşkin- Rusiyanın şair balası..."

10 fevral - dahi rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin əbədiyyətə qovuşmasının 180 illiyi münasibəti ilə

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Qoqol isə bu fikirdə idi ki, Puşkində rus dilinin bütün sərvəti, elastikliyi, qüdrəti toplanmışdır. Bu da şairin fikir və ifadə dəqiqliyindən, realizmindən, həyat həqiqətinə sadiq qalmasından, öz xalqı ilə möhkəm bağlı olmasından irəli gəlirdi. Puşkinin böyük vətəndaşlıq ehtirasının nəzəri kökləri onun ədəbi tənqid və publisistika irsində daha aydın görünür. O vaxt fransız dili tərəfindən sıxışdırılan rus dili haqqında böyük şairin ürək ağrısı ilə dolu sətirləri bu gün də bizi həyəcanlandırır və düşündürür: "Təkcə şeirlə məşğul olan adamlar çıxılmaqla, yerdə qalan heç kim üçün rus dili kifayət qədər cazibədar deyil. Bizdə hələ nə dilçilik, nə də kitab var, bütün biliyimizi, bütün anlayışımızı biz uşaqlıq illərindən, xarici kitablardan götürmüşük; biz yad dildə düşünməyə vərdiş eləmişik...". Yad dillərin ağır məngənəsini qırmaq yolunda ən böyük addımlardan birini elə Puşkin özü atmışdı.

Öz xalqını sevən, rus xalqının səadətini düşünən, bu xalqın bəşər tarixində oynayacağı misilsiz, müntəzəm rolu dərk edən hər bir rus vətənpərvəri Puşkini sevir, onun sənətini yüksək qiymətləndirirdi. Qoqol, Belinski, Çernışevski, Dobrolyubov, Gertsen, Qonçarov, Ostrovski, Turgenev, Tolstoy, Plexanov, Lunaçarski, Qorki kimi böyük şəxsiyyətlər Puşkinin adını həmişə hörmətlə çəkmiş, onun ölməz əsərlərini rus ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri kimi, bəşəriyyətin mədəniyyət tarixində qabaqcıl rol oynayan qiymətli ədəbi irs kimi qiymətləndirmişlər. Çernışevski yazırdı ki, Puşkin bizdə ədəbiyyatı milli iş səviyyəsinə qaldırdı. Ostrovskinin fikrincə, bir şəxsiyyətin simasında rus ədəbiyyatı bir əsr qabağa atıldı. Hamı Puşkinlə fəxr edir. Ədəbiyyatımız öz zehni inkişafı üçün ona minnətdardır. Turgenev, Tolstoy və Qorki Puşkini özlərinə müəllim hesab edirdilər. Tolstoy deyirdi ki, Puşkin bizim müəllimimizdir. Yazıçılar bu xəzinəni arasıkəsilmədən tədqiq etməlidirlər.

Rus pedaqojisi tarixini öyrənənlər indiyədək A.S.Puşkinin əli ilə yazılmış maraqlı bir sənədə lazımi diqqət verməmişlər. Bu, dahi şairin "Xalq tərbiyəsi haqqında" çar I Nikolaya yazdığı təhriri məruzəsidir. Həmin məruzədə Puşkin Rusiya xalq maarifinin vəziyyətinə dair bir sıra qiymətli fikirlərini ifadə etmişdir.

Bəs necə olmuşdu ki, yırtıcı Nikolay bir tərəfdən cəhalətpərəst admiral Şişkovu yeni amansız hərbi nizamnamə yazmağa cəlb etdiyi halda, o biri tərəfdən dekabristlərlə yaxın olduğunu gizlətməyən Puşkinə belə bir islahatın layihəsini tapşırmışdı?

Puşkin öz təhriri məruzəsini belə bir tezislə başlayır ki, dekabristlər üsyanına səbəb müntəzəm milli tərbiyənin (maarifin) olmaması və "yadelli ideologizmin" təsiridir. Şair maarifə qəti düşmən olan Nikolayda xalq maarifinə az-çox rəğbət hissi oyatmaq üçün yazırdı: "Yeni ictimai fəlakətlərin qarşısını yalnız maarif ala bilər". Lakin maarifin inkişafını "rütbələrə görə böyümək" sistemi ləngidirdi. Gənclərin mənsəb və rütbə arxasınca tez qaça bilmələri üçün təlim kursu 16 yaşında başa çatdırılırdı. Ona görə Puşkin hesab edirdi ki, rütbələri ləğv etmək vaxtı gəlib çatmışdır və gənclər gurultulu, dəbdəbəli kazarmalarda deyil, sakit məktəblərdə kamala çatmalıdırlar.

Dvoryan "ev tərbiyəsini" Puşkin ən böyük bəla hesab edirdi. "Tərəddüd etmək lazım deyildir - nəyin bahaslna olursa-olsun, xüsusi tərbiyə aradan qaldırılmalıdır" - deyirdi. Zadəgan "ev tərbiyəsi" rütbə hüququ almaq üçün varlıların imtahanlara evdə hazırlaşmalarına imkan verirdi. Puşkin bunu nəzərə alaraq, "rütbə üçün imtahanları" ləğv etməyi lazım görürdü. Dahinin fikrinə görə, yalnız ictimai məktəblərin verdiyi təhsil və tərbiyə dövlət qulluğuna getmək üçün yol açmalı idi. Puşkin gənclərin əcnəbi darülfünunlarında təhsil almaları məsələsinə incə bir siyasətlə toxunurdu.

Hərbi məktəblərdən danışarkən Puşkin dekabristlərin Lankastr sisteminə münasibətini bəyənir və belə hesab edirdi ki, kadet korpusları (orta hərbi məktəblər - R.Mirzəzadə) əsasən tərbiyə sahəsində islahatlar tələb edirlər, yəni bu hərbi məktəblərdə bədən cəzası ləğv olunmalı, namus tərbiyəsinə xüsusi diqqət verilməlidir.

Puşkin yazırdı: "Həddindən artıq amansız tərbiyə onlardan rəis deyil, cəllad hazırlayır". Rəsmi təhriri məruzədə bu sözləri yazması şairin nə qədər cəsarətli çıxış etdiyini göstərir. Qəsdlə amansız rəftar, zülmkarlıq tərbiyə edən Nikolayı bu sözlər olduqca qəzəbləndirə bilərdi.

Gimnaziyalar, litseylər və pansionlara gəldikdə, Puşkin əsasən bunların təhsil müddətini artırmağı tələb edirdi.

Şair ruhani seminariyalarının yenidən qurulmasına xüsusilə böyük əhəmiyyət verirdi. O ruhani seminariyalarında yunan və latın dillərinin öyrədilməsini lazım görür ki, bu özü də o zaman böyük mütərəqqi əhəmiyyəti olan bir tələb idi.

Puşkin orta məktəblərin yuxarı siniflərində ictimai - humanitar elmlərə - hüquq elmlərinə, siyasi - iqtisadi, tarix və fəlsəfəyə böyük diqqət verməyi tələb edir, ilk növbədə Rusiyanın tarixini və iqtisadiyyatını öyrənməyi zəruri sayırdı.

"Rusiya ruslar üçün olduqca naməlumdur. Onun tarixindən və statistikasından başqa, qanunvericiliyi də xüsusi kafedra tələb edir". Rusiyada dövlət fəaliyyətinə hazırlaşan adamlar hər şeydən əvvəl Rusiyanı öyrənməli və onu sevməlidirlər.

Bütün bunlardan göründüyü kimi, Puşkin dekabristlər üsyanının yeni yatırıldığına baxmayaraq, I Nikoalaya yazdığı rəsmi sənəddə öz siyasi görüşlərini çox da pərdələməmiş və son dərəcə cəsarətli bir layihə ilə çıxış etmişdi. Puşkinin bu layihədə irəli sürdüyü ideyalar dekabristlərin xalq maarifi islahatına aid fikirlərinə demək olar ki, tamamilə uyğun gəlirdi.

O ictimai tərbiyənin zadəgan - ev tərbiyəsindən üstün olması və rus pedaqogikasının özünəməxsus yol ilə inkişaf etməsi ideyasını açıq və aydın şəkildə irəli sürürdü.

Puşkin tələb edirdi ki, rus qulluqçu-ziyalılar tarixi, iqtisadi elmləri dərindən öyrənmək əsasında siyasi tərbiyə məktəbi keçsinlər, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunsunlar. Lankastr təhsil sistemi haqqında dekabristlərin rəyi ilə razılaşan Puşkin, ilk növbədə vətəndaş tərbiyə etmək ideyası əsasında hərbi və ruhani tərbiyənin kökündən dəyişməsini tələb edirdi. Dekabristlərin xalq maarifi haqqında mütərəqqi ideyaları qabaqcıl ruslar arasında hələ XIX əsrin 20-ci illərində yayılmışdı. Puşkin dekabrist Pestelin maarif haqqındakı fikirlərinə yüksək qiymət verirdi. Dövlət tərbiyəsi prinsipinini Puşkin də yüksək dəyərləndirirdi. Elmi təbliğ etmək, geniş yaymaq məsələsində Puşkin dostu Pestellə bir cəbhədə dururdu. Onlar bütün varlıqları ilə inanırdılar ki, mədəniyyət geniş kütlələrin malı olsa və ondan ölkənin məhsuldar qüvvələrini artırmaq üçün istifadə edilsə, Rusiya qabaqcıl elm ölkəsi olacaqdır. Tarix milli ədəbi irsdən xəbərsiz olan və ona etinasızlıq göstərən bir çox bədii istedadların sönüb getdiyinin şahidi olduğu kimi, məhdud milli çərçivəyə qapılıb qalan, onu ancaq təbliğ etməklə kifayətlənib dünya ədəbi prosesindən, onun bədii nailiyyətlərindən xəbərsiz olan istedadların da sönüb getdiyinin, unudulduğunun şahidi olmuşdur. Nizami Firdovsidən, Nəvai Nizamidən xəbərsiz olsaydı, bizə gəlib çatan Nizami və Nəvai yetişməzdi.

Bizim Mirzə Fətəli Axundovun Azərbaycanın və ümumiyyətlə, Yaxın Şərqin ilk dramaturqu, ilk ədəbiyyat tənqidçisi və ilk materialist filosofu səviyyəsinə yüksələ bilməsi bir tərəfdən də rus və Avropa ədəbiyyatı və elmi ilə tanışlığının nəticəsi idi. Bu tanışlığın nəticəsi idi ki, Axundov Şərq ədəbiyyatı, ictimai və fəlsəfi fikrinə də o vaxta qədər görünməmiş yeni bir nəzərlə baxa bilmiş. Şərq ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin mütərəqqi cəhətlərini də yüksək qiymətləndirə bilmişdir.

Puşkin Homerdən başlamış Şekspirə, Şekspirdən Volter, Russo, Şiller, Höte, Bayrona qədər Qərb yazıçılarının əsərlərini diqqətlə öyrənsə də, onlardan da heç birini təkrar etməmişdi. Onun realizmi də, romantizmi də romantikası da özünə görə orijinal bədii-estetik və məfkurəvi xüsusiyyətləri olan rus realizmi, rus romantizmi, rus romantikası dekabrizm romantikası idi. Bu orijinallığına görə idi ki, yeni rus ədəbiyyatını mədəni dünyaya tanıtdıran, rus bədii təfəkkürünə diqqəti xüsusilə cəlb edən Puşkin oldu. Təsadüfi deyil ki, bizdə də rus ədəbiyyatı ilə ilk əsaslı tanışlıq Puşkin yaradıcılığı ilə tanışlıqla başlamışdır.

Böyük Puşkini yeni rus realist ədəbiyyatının banisi səviyyəsinə çatdıran sənədlərdən üçüncüsü onun alimliyi, zəmanəsinin elmləri ilə tanışlığı, əsrinin fəlsəfi yüksəkliyinə qalxa bilməsidir. Çernışevski: "Puşkin rus şeiri tarixində necə böyük yer tutursa, rus elmi tarixində belə bir yer tutur" - demişdir. Belə də olmalı idi. Əks təqdirdə Füzuli demişkən, elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur. Rusiyanın Puşkindən sonra gələn bütün böyük söz ustaları yaradıcılıqlarının ən kamil dövründə belə, yenə də Puşkini özlərinin müəllimi, ustadı sayırdılar. Puşkindən sonra Rusiyanın ikinci qüdrətli şairi Lermontov Puşkinin davamçısı kimi şöhrət tapdı. Qoqol Puşkinin ona verdiyi mövzuları işləyib "Müfəttiş" və "Ölü canlar" əsərlərini yaratdı. Dostoyevskinin ilk qələm təcrübələrindən biri Puşkinin təsiri ilə yazdığı ikinci "Boris Qodunov" əsəri idi. Belinski Dostoyevskinin "Zavallı insanlar" romanında Puşkinin "Stansiya gözətçisi" hekayəsindəki ideyanın davamını görürdü. Nekrasovun "Dekabrist qadınlar", Lev Tolstoyun "Dekabristlər" əsərlərində Puşkinin dekabristlərə münasibətinin davamı çox aydın hiss olunurdu. 1873- cü ildə "Anna Karenina" romanı üzərində işləyərkən Tolstoy N. N. Straxova məktubunda yazırdı: "Anna Karenina" romanının bədii qayəsi üçün o, "İlahi Puşkinə" minnətdardır. Puşkini xalqlara sevdirən, şöhrətləndirən, əbədiləşdirən də onun xalq səadəti, insan səadəti üçün alışıb-yanan ürəyi idi!..

Azərbaycanın Xalq şairi Rəsul Rzanın yazdıqlarını yada salaq: “Hələ cocuqluq illərində Puşkinin mənzum nağıllarını dinləyib, onun əfsanəvi hadisələrlə dolu dünyasını səyahətə çıxırdım, hər şeyi unudub bu nağılların havası ilə yaşayırdım. Cavanlıq illərində Puşkinin romantik poeziyası məni könüllər aləmində gəzdirir, insan taleyinin müxtəlif çalarlı, əlvan rəngli aləminə valeh edirdi. Tatyananın məktubundan sonra mən Puşkinin "Poltava" əsərini, "Qraf Nulin"i , "Qırx qızlar"ı tərcümə etdim. Bu yaradıcılıq işi prosesində Puşkinin mürəkkəb və yüksək sadəliyi, onun sənət sirləri, onun söz ustalığı, insan qəlbinə nə qədər dərindən bələd olduğu gözlərimin qarşısında varaq - varaq açıldı. Puşkin mənə daha yaxın, daha əziz, daha doğma oldu.

Zaman keçdi, ahıllıq illərində Puşkinin əsərlərini yenidən təkrar-təkrar oxudum. Onun müdrik poeziyası yeni bir təravətlə qarşımda açılıb, məni heyranlıq hissilə bürüdü. Bu əsərləri oxuduqca mənə elə gəlirdi ki, onların müəllifi bu şeirləri, bu poemaları, povestləri və romanları bir oturuma, bir nəfəsə yazmışdır. Bu əsərlərdəki fikrin aydınlığı, sözlərin kəsəri, ahəng o qədər təbii və təsirlidir ki, insan coşub - daşan bu ilhamın qüdrətinə heyran qalırdı. Lakin Puşkin poeziyasının, Puşkin yaradıcılığının ilk əlyazmalarını gözdən keçirdikdə, yeni bir həqiqət bütün amansızlığı ilə ortaya çıxır. Görür və inanırsan ki, sənətkar hər sözün üstündə necə zərgər işi aparmışdır. Hər cümlənin düzümünə nə qədər əmək sərf etmiş, pozub və yenidən yazmış və nəhayət, ağır yaradıcılıq zəhməti nəticəsində axtardığını tapmış, sözlər yerinə düşmüş, cümlələrin ahəngi, fikrinin məntiqi düzümü, poetik ifadənin orjinallığı yaranmışdır. Puşkinlə yaxın tanışlıq həqiqətən onun poeziyasının, onun yaradıcılığının dövrünün geniş müdrik ensiklopediyası olduğunu aydın - aşkar göstərir. Bu gün də nəsil-nəsil insan Puşkinin poeziyasından cəsarət, həqiqət, məhəbbət və nifrət dərsi almağa qadirdir". Bu fikirlərini Rəsul Rza elə özünün "Böyük sənətkar" şeirində də ifadə edir:

...Sənin hər sözündə, hər bir sətirində,

Böyük rus qəlbi var, rus ruhu vardı.

O nəcib könlünün saf tellərində

Qardaşlıq nəğməsi dalğalanardı.

Öldürdü canına qəsd edənləri

Böyük sənət adlı yarağın sənin.

Azad insanların qəlbində vardır

Məhəbbətin sənin, sorağın sənin.

Bəxtiyar Bahabzadə isə Puşkini həm şair, həm bəstəkar, həm də rəssam adlandırırdı: "Puşkin həm şairdir, həm rəssam, həm də bəstəkar. O, son dərəcə adi və sadə sözlərlə həm rəsm çəkir, həm də bu rəsmin nəğməsini yaradır. Onun məşhur "Qış gecəsi "şeirindən ikicə bəndi misal gətirmək istəyirəm:

Yağan qarı bura- bura

Boran səslənər əsəbi.

Uşaq kimi gah ağlayar,

Gah ulayar bir qurd kimi.

Yel küləşi səsləndirib

Çardaqlarda gah inləyər.

Gah gecikmiş yolçu kimi

Pəncərəni tıq - tıq döyər.

Boranın yağan qarı burması, onun gah uşaq kimi ağlaması, gah da qurd kimi ulaması həm poetik tapıntı, həm tipik rus qışının səslərlə ifadəsi, həm də şairanə mənzərəsidir. Damları küləşlə örtülən rus komalarının çardağında küləyin əsəbi halda səslənməsinin gecənin vahiməli zülmətində pəncərənin gecikmiş yolçu tərəfindən taqqıldadılmasına bənzədilməsi yenə də həm nəğmə, həm də nəğmənin poetik mənzərəsidir. Çünki Puşkin yazarkən yazdığını həm görür, həm də eşidirdi. Özü bir şair kimi gördüyü və eşitdiyinə görə, oxucunu da görməyə və eşitməyə vadar edir. Bax, budur dahiliyin ən böyük sirlərindən biri! Mən Puşkinin dahiliyini bir də insan qəlbinin ən dərin guşələrinə işıq salıb, ən gizli və ən incə hissləri üzə çıxara bilməsində görürəm. O, obrazlarını müxtəlif şəraitdə təsvir edir və onun düşdüyü vəziyyətə uyğun yaşadığı duyğuları elə böyük ustalıqla üzə çıxarır ki, oxucu bu duyğuların dərinliyinə və doğruluğuna heyrətlənir. Ən adi əsərlərindən biri olan " Atəş" hekayəsində qrafı iki vəziyyətdə təsvir edir. Birində özündən razı, lovğa qraf, ikincidə isə düşdüyü şəraitdən asılı olaraq alçaldılmış, rəzil qraf. Yazıçının ustalığı orasındadır ki, o, bizi qrafın hər iki vəziyyətinə inandırır, həm də təəssüfləndirir. Ən maraqlı burasıdır ki, hər ikisində qraf dueldə eyni adamla atışdığı şəraitdə təsvir olunmasına baxmayaraq, o, hər dəfə başqa adamdır. Bəs qrafı dəyişdirib başqalaşdıran nədir? Vaxt və bu vaxt ərzində psixologiyanın dəyişməsi. Hələ evlənməmiş, həyatın mənasını əyləncələrdə görən, özündən razı gənc qraf ölümdən qorxmur. Dueldə ona tuşlanan tapançanın vahiməsi tüklərini belə ürpətmir. Ölüm qarşısında yediyi gilasın çərdəklərini düşməninin üzünə tüpürür.

Onun ölümdən qorxmadığını görən düşməni Silvio, həyatın onun üçün heç bir məna kəsb etmədiyini başa düşüb, bu ölümün onun qisası üçün kiçik olduğunu dərk edir, gülləsini atmır, dueli qeyri - müəyyən bir vaxta keçirir. Elə bir vaxta keçirir ki, ölüm onun üçün qorxulu olsun. Bu nöqtədə Silvio öz intiqamında böyüyür. Daha doğrusu, o, düşməni üçün həyatı qiymətləndirib, yalnız bundan sonra onun üçün məhz qiymətli olan həyatı onun əlindən almaq istəyir.

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist-politoloq

Həftə içi.- 2017.- 3 fevral.- S.4.