"Böyük şairlər xalqın vicdanıdır"

15 iyul - dahi rus şairi Mixail Yuryeviç Lermontovun əbədiyyətə qovuşduğu gündür. Həmin gündən 176 il ötür

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Mərhəmət mələyi onu məhəbbətə, keçmişləri unutmağa çağırır.Guya o, sevərsə və olub-keçənləri bağışlayarsa, cənnətə qayıda bilər.Lakin Demon mələyin çağırışını rədd edir.Ona cənnətin sakitliyi və dincliyi lazım deyil, o, mübarizələrə, döyüşlərə ehtiyac hissi ilə çırpınır.O, yer üzünə buna görə enmişdir.

Burada o, gürcü knyazının qızı gözəl Tamaranı görür, qızın gözəlliyinə məftun olur. Tamaranı bu rəzalət aləmindən qoparıb, uzaqlara, saf bir məkana, insanların günahlarından, xəbisliklərindən uzaq olan əsrarəngiz bir aləmə aparmaq istəyir. Demon qızı bu dünyada gördüklərini unutmağa, onunla birlikdə ulduzlar dünyasına getməyə çağırır.Orada qızın göylər şahzadəsi olacağını ona bildirir.

Qorxmuş qız rəfiqələri ilə birlikdə qəsrə qayıdır, lakin dinclik tapmır. Demon sirli surəti ilə onu həmişə, hər yerdə onu izləyir.

Təyin olunmuş toy günündə Tamaranın nişanlısı cavan knyaz Sinozal qəflətən ölür. Bu hadisə qızı sarsıdır. O, monastıra gedir. Lakin burada da Demonun sirli surəti qızdan əl çəkmir.Tamara ürəyində Demona qarşı baş qaldıran hissləri boğa bilmir və ona valeh olur.Demon Tamaranı ehtirasla öpərkən qız həlak olur. Qorxunc ruh qızın təmiz ürəyinə hakim olduğu üçün sevinir.Lakin mərhəmət mələyi Tamaranı bağışlayır.Onun ruhu göylərə çəkilir.Beləliklə, Demonun sonuncu ümidi də məhv olur.O, öz kədəri və dünyaya olan nifrəti ilə tək qalır.

Lermontov "Demon" poeması üzərində 10 ildən artıq işləyib.Əvvəllər həyəcanlı bir gənc qəlbin çırpıntılarını ifadə edən bu poema getdikcə püxtələşən dərin məzmunlu, kamil və fəlsəfi bir əsərə çevrilmişdir. Demonun üsyankar ruhu, azadlıq eşqi elə bir dərin həyəcan və çılğınlıqla verilmişdir ki, bu əsəri hər dəfə oxuyanda onun qüdrətli təsirindən qurtarmaq olmur.

Parlaq xüsusiyyətlərə malik olan "Demon" operası lirik-dramatik opera sayılır. Bəstəkar qəhrəmanların taleyini əks etdirmək üçün gərgin dramatik səhnələrdən istifadə edir.

Şairin yaradıcılığında "müsbət Demonlar" da mövcuddur. Onun 1831-ci ildə hind əfsanəsi əsasında qələmə aldığı "Ölüm mələyi" poemasında ölüm mələyi can alan deyil, əksinə, can və həyat verən, ölümün qarşısını alan, nəcib, xeyirxah bir ruhdur.

17 yaşlı Lermontov bəzi şeirlərində bir qıza müraciət edir, lakin onun adını heç yerdə çəkmir.Həmin qıza həsr olunan şeirlərdə ad əvəzinə sərlövhələrdə təkcə üç baş hərf yazılır: N.F.İ. Həmin şeirlərin adları belədir: "N.F.İ", "N.F.İ.-yə", "İ...üçün romans", "K.N.İ".

Bu şeirləri oxuyanda Lermontovun həmin qızı dərin məhəbbətlə sevdiyi məlum olur. Qızın özü də əvvəllər Mixaili sevmiş, sonra meylini saldığı başqa adama ərə getmişdir. Təhqir olunmuş və kədərlənmiş şair ona acı bir tənə ilə müraciət edib yazır:

Bəlkə də eşqinə layiq deyiləm,

Çətin bu xüsusda söz deyə biləm;

Lakin sən insafsız hərəkət etdin,

Mənim ümidimin, arzumun hər an

Odlu mükafatı aldanış, yalan.

...Hətta biz bir dəfə ayrılan zaman

Bir busə qopardım dodaqlarından

Lakin gün altında, quru çöllərdə

Bir damcı su ilə atəş sönərmi?

O günlər bir də heç geri dönərmi?..

Şeirin kiçik bir hissəsini təqdim etsəm də, bütöv mətndən aydın olur ki, bu qız Lermontovu başa düşmüş və onun ürək dostu olmuşdur.Lakin kimlərsə qızı şairə rəğbət bəsləməkdə günahlandırırmış. Lermontov həmin qızın adını bircə dəfə belə yazmamışdır. Hətta Lermontovun tədqiqatı ilə məşğul olanlar 100 il ərzində bu sirri aça bilməmişlər. Lakin şairin əsərlərinin yeni nəşrində qısa və dəqiq bir əlavənin qeyd olunması zərurəti yaranır: Filankəsə həsr olunmuşdur.

Dəqiqləşdirmə işi ədəbiyyatşünas alim, yazıçı, sənətşünas, filologiya elmləri doktoru İrakli Luarsaboviç Andronikova həvalə edilir.Gərgin əmək və xeyli zəhmət tələb edən bu tədqiqat işindən sonra məlum olur ki, Lermontov həmin qıza 4 yox, 30 şeir həsr etmişdir və bu qız Nataliya Fyodorovna İvanovadır.

1831-ci ildə Lermontov ivanovlar ailəsinin Moskva yaxınlığında, Klyazma çayı sahilində yerləşən malikanəsində qonaq olur və Nataliyanın xəyanətindən xəbər tutub, Moskvaya qayıdır.

Mixail Yuryeviç Moskvaya dönəndən sonra "Qəribə adam" pyesini yazır və əsərdə onu üzən həmin xəyanətdən bəhs edir.

Əsərdə təsvir olunur ki, Arbenin və gözəl Nataliya Fyodorovna Zaqorskina bir-birilərini dərin məhəbbətlə sevirlər.Lakin budur, Nataliya başqasına aludə olub, Arbenini unudur, öz əhdinə xilaf çıxır. O, Arbeninə deyir: "Biz ayrılmalıyıq! Mən başqasını sevirəm!..Sizə nümunə olaraq mən sizi unudaram!

Arbenin həyəcan və sonsuz bir çılğınlıqla: "Sən məni unudacaqsan?- Sən?- deyə soruşur,- Ah, belə şeyi ağlına gətirmə! Vicdan yaddaşdan daha sadiqdir; sənə məni məhəbbət deyil, peşmançılıq xatırladacaq!.."

Əgər Mixail Yuryeviçin ivanovların evindən Moskvaya 1831-ci ilin 7 iyun günündə qayıtdığını və "Qəribə adam"da da məhz bu xəyanətdən bəhs etdiyini nəzərə alsaq, deməli, şair "1831-ci ilin 11 iyun günü" şeirində də nəhayətsiz dərəcədə sevdiyi həmin qıza müraciət etdiyi aydın olur:

Qoynuna almır məzar səmaların oğlunu,

Mən ölüb gedəndə də qəlbimdəki arzunu

Dərk edə bilməsə də dünya heyrət içində

Təqdir edəcək yenə, mələyim, onda sən də

Birgə yaşayacaqsan mənimlə, mənim kimi.

Yaşadacaqdır səni məhəbbətim daimi.

Adın mənim adımla qoşa çəkiləcəkdir

Ölmüşləri ayırmaq axı, kimə gərəkdir?

Lermontov son dəfə N.F.İ- yə ona solub ölmüş duyğuları ilə birdəfəlik ayrılıq üçün müraciət edir. Şeirdə keçmiş iki il haqqında təəssüflə danışır, bunula belə, öz qüdrətli ilhamı ilə qürur duyduğunu və böyük gələcəyinə inam bəslədiyini bildirir. "Heç zaman önündə əyilmərəm mən"i təqdim edirəm (tərcümə Rəfiq Zəkanındır) :

Heç zaman önündə əyilmərəm mən,

Nə sənin ülfətin, nə məzəmmətin-

Qəlbimin hakimi deyil bu gündən,

Bu gündən yad oldu doğma surətin.

Nədir bu çəkdiyim əzablar, nədir?

Bir də can atmaram görüşlərinçin,

Onsuz da illərim qurban gedibdir

Sənin gözlərinçin, gülüşlərinçin.

Onsuz da aylarla xiffət etmişəm,

Bağlayıb adına səadətimi,

Mən bütün cahana nifrət etmişəm,

Sənə göstərməkçin məhəbbətimi.

Dizlərin önündə keçən anları

Təbimin dəyərli anları sandım,

Getdi, geri çəkmək olmaz onları,

Getdi, əvəzində mən nə qazandım?

Bir zaman ilahi hisslərlə derdim,-

Ruhun qüdrətinə arxalanaraq; -

Dünyaya bir gözəl töhfə verərdim,

O mənə baqilik verəydi ancaq.

Sən mənə fikr etmə deyirdin onda,

Yadında varmıdır nə andlar içdin?

Sənki bu şəkildə deyildin onda,

Sonra tamam döndün, tamam dəyişdin.

Mən də qürurluyam, yetər, əlvida!

Get sev özgəsini, darılmaram mən,

Dünya dağılsa da, dünya qopsa da,

Kimsəyə ömrümdə qul olmaram mən.

Səninlə gəlmərik bir də üz-üzə,

Qoy qürbət diyarda ömr eləyim tək,

Heyhat, çox bələdik bir-birimizə,

Yetər unudulmaq, unutmaq gərək!

Sevgisiz yaşayıb ölmək yaxşıdır,

Daha əyyaşlığı pisləmərəm mən,

Hər kəslə əylənmək, gülmək yaxşıdır,

Heç kəslə ağlamaq istəmirəm mən.

Mən də aldadaram, buna nə var ki?

Görər hər tanıyan sevincək məni,

Qadına inanmaq necə olar ki,

Aldatdı ən ülvi bir mələk məni?!

Mən nələr edərdim sənin yolunda,

Qorxmazdım üstümə dünya gələydi!

Ölümə gedərdim sənin yolunda,

Bir də əllərinə əlim dəyəydi,

Xəbərdar olmayıb xəyanətindən,

Mən sənə zavallı könlümü verdim,

Onun qiymətinə bələddinmi sən?

Bələddin, mən sənə bələd deyildim!..

Yaxşı deyiblər ki, həyatın dözülməz olmaması üçün iki şeyə alışmaq lazımdır: zamanın vurduğu yaralara və adamların ədalətsizliyinə. Həyatın bu cür imtahanları Lermontovu sındıra, kiçildə bilməzdi. O, daxili əzabları ilə də hər an ucalmaqda idi. Həm qüdrətli poeziyası , həm də əyilməz vüqarı ilə.

Süleyman Peyğəmbərin sözü yerinə düşür: "Qadın ömürdən şirin, ölümdən acıdır". Kaşki dahi şairin ömrü uzun olaydı və ikinci dəfə qəlbinin evinə ölümdən acı deyil, ömürdən şirin olan qadın, sevgisi yolunda Mixailin özü kimi mübariz, qorxmaz bir insan daxil olaydı. Şairə belə ömür- gün yoldaşı layiq idi...

Lermontovun bir çox şeirlərində təklik, tənhalıq, sükunət, buludların arxasından baxan hüznlü ay, qayalar arasında sıxılıb fəryad qoparan Terek, zülmətin qoynunda min büsat çıxaran tufan və s. obrazlar da əlbəttə, sadəcə poetik obrazlar deyildir.Onlarla şairin nakam taleyi arasında simvolik əlaqə vardır. "Tənhalıq" şeirində oxuyuruq:

Necə dəhşətlidir, necə ağırdır

Bir ömrün yükünü təkcə daşımaq.

Sevinci bölməyə hamı hazırdır,

Kədərə yananlar tapılmır ancaq!

Dahilərdən yadigarı olan "Poeziya sözlərin musiqisidir", "Poeziya ruhun musiqisidir", "Musiqi əsl ümumbəşəri dildir", "Musiqi - sözsüz, bəzən də çox dərin mənaları ifa edən nitqdir" fikirləri ürəklərə yol tapsa da, K.Silvestrin "Musiqi-insan hisslərinin riyaziyyatı, riyaziyyat isə insan təfəkkürünün musiqisidir" deməsi mənə maraqlı gəlirdi. Lakin Lermontovun şəxsində bu maraqlı fikir mənə təfsilatı ilə aydın oldu.

Yada salım ki, XIX əsrin birinci yarısında Rusiyada fransız alimi Etyen Bezunun riyaziyyata dair dərslikləri geniş yayılmışdı.Bu dərsliklərdən birində şairin öz əli ilə yazılmış "Mixail Lermontovun kitablarındandır" yazısı aşkar edilmişdir.

Bir gün alayda zabitlər bir yerə yığışır. Lermontov da orada olur. Böyük bir alim haqqında söhbət düşür və ən mürəkkəb riyazi məsələləri onun şifahi surətdə həll edə bilməsindən danışılır.Batalyon komandirlərindən biri, yaşlı zabit üzünü Lermontova tutub deyir: "Siz buna nə deyirsiniz? Eşitmişəm siz də yaxşı riyaziyyatçısıınız?

- Burada təəccüblü bir şey yoxdur,- deyə şair cavab verir,- əgər istəsəniz, mən də riyazi hesablamalardakı bəzi möcüzələrlə sizi tanış edərəm.

Sonra o, zabitə belə bir misal təklif edir:

- Fikrinizdə tutduğunuz hər hansı bir ədədin üzərinə 25 əlavə edin.

Zabit bunu kağızda özü üçün qeyd edir.Lermontov isə bir-birinin ardınca təklif edir:

- İndi yenidən 125 əlavə edin;

- Alınan ədəddən 37 çıxın;

- İndi isə fikrinizdə tutduğunuz ədədi çıxın;

- Qalan ədədi 5-ə vurun;

- Alınan ədədi 2-yə bölün.

Deyilənləri zabit yerinə yetirir.Bundan sonra Lermontov deyir:

- İndi görək sizdə neçə alınıb...əgər səhv etmirəmsə, 282 alınmışdır.

Batalyon komandirini təəccüb götürür:

- Bəli, tamamilə düzgündür, 282 alınmışdır. Mən fikrimdə 50 ədədini tutmuşdum...

Lermontov A.S.Puşkinlə şəxsən tanış olmasa da, onun zəngin yaradıcılığına, fitri istedadına yaxından bələd idi. Aleksandr Sergeyeviç onun ən sevimli şairi idi.

Puşkin dueldə öldürüldüyü zaman Lermontov xəstə yatırdı. Mixail Yuryeviçi müalicə edən həkim ona Puşkinin yanından gəldiyini və böyük şairin ölüm yatağında olduğunu, ağır əzablar çəkdiyini söyləyir.

Rusiyada Puşkinin ölümünə bir sıra şair və poemalar həsr olunsa da, mübarizə gücü etibarı ilə onların heç biri Lermontovun yazdığı "Şairin ölümünə" şeiri səviyyəsinə qalxa bilmədi. Şeirin rəsmi olaraq 20 il sonra çap olunmasına baxmayaraq, onu hamı əzbər bilirdi:

...Ey namərd ataların dikbaşlı övladları,

Ey bədbəxt nəsillərin qəbrini tapdayanlar!

Ey qul ikən, zülümdən- cəfadan zövq duyanlar!

Ey acgöz sürü kimi taxt başına yığışan,

Ey hürriyyət, ey düha, ey şərəf cəlladları!..

Qanunun kölgəsində gizlənirsiz hər zaman,

Susur hüzurunuzda məhkəmə, haqq, ədalət...

Lakin, ey əxlaqsızlar, bilin siz bunu, əlbət,

Bir də haqq məhkəməsi, dəhşətli bir hakim var!..

Fikirləri, işləri o bilir əvvəlcədən...

O sizləri gözləyir... Nə rütbə, nə qızıllar

Ona təsir eləməz!.. Bilin siz bunu hökmən:

Riyakarlıq sizlərə kömək eləməz əsla,

Qurtara bilməzsiniz bu haqq məhkəmədən siz!

Bütün o murdar, qara, natəmiz qanınızla

Şairin saf qanını, yox, yuya bilməzsiniz!..

Bu odlu şeir Rusiyanı iki məsələdən agah edirdi; dahi Puşkinin çar qatilləri tərəfindən xaincəsinə öldürülməsini və mübarizə meydanına yeni bir üsyankar şairin gəlişini.

Mübarizə ruhu, haqsızlığa, ədalətsizliyə, xalqın əzilməsinə, insanların zülmünə qarşı üsyankar etiraz hissi Lermontov yaradıcılığına, əqidəsinə xas olan ən ümdə xüsusiyyətlərdən biri idi. Təhkimçilik üsuli-idarəsinə qarşı çıxan şair milyonlala məzlumun üzərində öz səadətini üstun tutanlara lənətlər yağdırırdı:

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist - politoloq

Həftə içi.- 2017.- 12 iyul.- S.4.