"Böyük şairlər xalqın vicdanıdır"

15 iyul - dahi rus şairi Mixail Yuryeviç Lermontovun əbədiyyətə qovuşduğu gündür. Həmin gündən 176 il ötür

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Qafqaza ürək dolu məhəbbət və rəğbət bəsləyən Lermontov ,eyni zamanda istedadlı bir rəssam kimi də Qafqazın bir sıra səfalı yerlərini, füsunkar mənzərələrini öz tablolarında canlandırmışdır.

Şairin "Qafqaz" şeirini bu "tərənnümün marşı" da adlandırmaq olar:

Gəncliyim şölə saçarkən necə nurlu bir çıraq,

Ey cənub dağları, düşdümsə əgər sizdən iraq,

Yenə dalsam sizə, xoş xatirələr canlanacaq,

Vətənin dadlı, şirin nəğməsitək hey qəlbən

Sevirəm Qafqazı mən!

Bir uşaqdım o zaman, soldu, ölüb getdi anam,

Keçdi, heyhat, o düzənlər mənə hər gün axşam.

Yadıgar bir səsi əks eylədi, sakit, iham,

Yurdu dağlar, qayalartək nə qədər, ah, bilsən,

Sevirəm Qafqazı mən!

Sizdə xoşbəxtdim, a dağlar, kahalar, gen düzlər!

Keçdi beş il, yenə könlüm sizi həsrət izlər.

İki göz gördüm o yerlərdə, ilahi gözlər

Yada düşdükcə pıçıldar ürəyim min yerdən:

Sevirəm Qafqazı mən!

Şairin "Qafqaz" şeiri əsasında Ramiz Mustafayevin yazdığı romans özünəməxsus xüsusiyyətləri və incə lirizmi ilə seçilir. Şalyapin, Sobinova və Bülbül kimi məşhur müğənnilər Lermontovun əsərlərinə yazılmış romansları sevə-sevə ifa etmişlər.

K. Kələntərlinin "Lermontov Qafqazda" şeiri maraqlı poetik boyaları ilə könülləri oxşayır:

Onu göndərəndə düşünmüşdü çar:

Şair bir ləzginin qurbanı olar.

Fəqət o, bilmədi, ləzgilər onu

Əziz qonaq kimi qarşıladılar.

Onu göndərəndə düşünmüşdü çar:

Dağlarda adamlar adam yeyəndir,

Fəqət o, bilmədi, qoca Qafqazın

Dağı da, daşı da qonaqsevəndir.

Onu göndərəndə düşünmüşdü çar:

Nə yaxşı yol tapdım. Keyfi kökəldi.

Fəqət o, bilmədi, o, sürgünə yox,

Şeir diyarına səfərə gəldi.

Onu göndərəndə düşünmüşdü çar:

Qələmi əlindən aldım əbədi.

Fəqət o, bilmədi, şair Lermontov

Qafqazın qəlbində qaldı əbədi.

Lermontov qafqazlıların həyatından qəhrəmanlıq epizodlarını götürmüş və özünəməxsus ustalıqla bunlardan öz əsərlərində istifadə etmişdir. Bu cəhətdən şairin "Qaçaq" poemasını nümunə göstərmək istəyirəm. Müəllif bu əsərini "Dağ əfsanəsi" adlandırmışdır.

Poemanın qəhrəmanı Harun öz ata və qardaşını öldürənlərdən intiqam almaq əvəzinə, müharibə meydanını qoyub qaçır, sevdiyi qızın, dostunun və anasının yanına getməyə cəhd göstərir.Lakin onların üçü də Harunu qəbul etmir, qapıdan qovurlar.Hamıdan əlini üzən, ümidsizliyə qapılan Harun axırda özünü öldürür.Burada Lermontov Qafqaz xalqlarının azadlıq və vətən uğrunda şərəflə ölməyi düşmən qarşısında alçalmaqdan çox üstün tutduqlarını göstərir. Bir daha təsdiq edir ki, qafqazlılar üçün vətəndən əziz, vətəndən doğma heç nə ola bilməz. K.Kələntərlinin "Sevirəm Qafqazı mən" şeiri bədii orijinal keyfiyyətləri ilə sanki Lermontovun "Qafqaz" şeirini salamlayır, səsinə səs verir:

Elə ki, qədəm basdı o, Qafqaz torpağına

Dağların sərin yeli toxundu yanağına.

Xalı kimi açıldı qabağında çöl, çəmən

Astaca pıçıldadı: -Sevirəm Qafqazı mən!..

Qubadan Şamaxıya, Şamaxıdan Nuxaya,

Gedincə rast gəldi o,

Dodaqları nəğməli min bulağa, min çaya,

Yazılmamış min nəğmə gəlib keçdi qəlbindən,

Astaca pıçıldadı: -Sevirəm Qafqazı mən!..

Qəlbini boğdu qəhər,nənəsi düşdü yada...

Baharı da, qışı da güllü Kaxetiya da

Gürcüstan torpağına baxdı uca zirvədən,

Astaca pıçıldadı: -Sevirəm Qafqazı mən!..

Dadlı Şərq xörəkləri qabağına düzüldü,

Dadlı Kaxet çaxırı buynuzlara süzüldü.

Bu əvəzsiz məclisdə

Şairin sağlığına içdi hamı gülər, şən,

Astaca pıçıldadı: -Sevirəm Qafqazı mən!..

O ildən illər keçib təzələnib əsr də ,

Şeir, sənət nəfəsli bizim yeni əsrdə,

Hər bir duyan ürəkdə ona sevgi bəslənir.

Bir zamanlar Qafqaza

Astaca pıçıldamış

o, sevimli kəlmələr

Dünyanın hər yerində

çox ucadan səslənir!..

1840-cı ildə qeyd etdiyim kimi, növbəti dəfə Qafqaza sürgün olunan Lermontov , Stavropola , Qafqaz qoşunları komandanlığının qərargahına gəlir və general-leytenant Qalafeyevin dəstəsinə təyinat alır. Şair bir sıra ekspedisiyalarda , qızğın vuruşmalarda iştirak edir, bu qanlı döyüşləri "Valerik" poemasında təsvir edir. Vuruşmalarda şair özü böyük qəhrəmanlıqlar göstərir. Komandanlıq onu dövlət mükafatına təqdim etsə də, çar I Nikolay bunu rədd edir. Sonrakı döyüşlərdə yeni şücaətlər göstərən Lermontov ikinci dəfə mükafata təqdim edilir. Komandanlıq ona üzərində "İgidliyə görə" sözləri yazılmış qızıl qılınc verilməsini təklif edir. Lakin çar bunu da rədd edir.

Nəzərə çatdırım ki, 1840-cı ilə qədər Mixail Yuryeviç Lermontovun 400-dən artıq şeiri, 30 poeması vardı. Deyirlər, yaşadığımız hər an öz haqqını istəyir. Lermontov qısaca ömründə bu qədər qüdrətli ədəbi irsi ilə yaşadığı hər anın haqqını dəfələrlə artıq ödəmişdi.

1841-ci ilin yanvar ayının ortalarında Lermontov Peterburqa, məzuniyyətə getmək üçün icazə alır. Mayın ortalarına qədər həm Peterburqda, həm də Moskvada qalan şair, hərbi qulluqdan çıxıb yalnız ədəbiyyatla məşğul olmağa çalışsa da, onun arzusu rədd edilir və Qafqaza qayıtması barədə əmr verilir. 1841-ci ilin may ayında şair Qafqaza qayıdır. Bu, onun çox sevdiyi Qafqaza son gəlişi olur.

Lermontovu görməyə gözü olmayan Peterburq kübar cəmiyyəti orada da, Qafqazda da, Pyatiqorskda da Lermontova qarşı kin və nifrət münasibəti yaradırdı.Lermontov Pyatiqorska gələn gündən etibarən dövlət soveti sədrinin oğlu Aleksandr Vasilçikov və bir generalın arvadı E.Merlini başda olmaqla kiçik zadəganlar qrupu şairin əleyhinə ziddiyyətlər yaradaraq var qüvvəsi ilə özlərinin adlandırdığı kimi, bu "dözülməz ədəbsizdən və davakardan" yaxalarını qurtarmağa çalışırdılar. Bu qrup o zaman Pyatiqorskda olan bir çox zabitləri Lermontovun üstünə qaldırmağa cəhd edirdi. Deyirlər ki, Vasilçikov poruçik Lisaneviçi dilə tutaraq Lermontovu duelə çağırmasında israr edərkən Lisaneviç ona belə cavab vermişdi: "Siz nə danışırsınız?Belə bir adam üzərinə mənim əlim qalxarmı?".

Lermontov Vasilçikovun və onun ətrafının şairə qarşı apardığı fitnə-fəsadları hiss edirdi, lakin bu onu qorxutmurdu.Çünki Peterburqda da buna artıq öyrəşmişdi. Odur ki, özü "hücuma" keçir. O, bədahətən söylədiyi şeirlərdə və söhbətlərində Vasilçikovu ələ salır, ona ləqəblər qoşurdu. Bu ləqəblər isə Vasilçikovla demək olar ki, "qoşa addımlayırdı".

Vasilçikov şairi öldürmək üçün adam tapır; bu adam istefa vermiş mayor Nikolay Solomonoviç Martınov olur. Dahilərin sözü qulaqlarımda səslənir: "Əgər bir yerdə kiçik insanların böyük kölgələri olursa, orada günəş batır deməkdir".

Lermontovsa Martınovu çoxdan tanıyırdı. O, dardüşüncəli, təkəbbürlü, özünüöyən, hər yerdə və hər şeydə gözə girməyə çalışan bir adam idi. Vasilçikovun hiyləsi ilə Martınov boş bir şey üstündə Lermontovu duelə çağırdı. Lakin bu duel deyil, qabaqcadan hazırlanmış qətl idi...

Duel üçün elə bir şərait seçilmişdi ki, şairin salamat qurtaracağına heç bir ümid yeri yox idi. Duel meydanında vuruşanlar arasında məsafənin az olması, böyük tapançalar seçilməsi, iddiaçıya bir güllə deyil, üç güllə atmaq ixtiyarı verilməsi, duel yerində həkimin olmaması, bədbəxt hadisə baş verən zaman yaralını Pyatiqorska tez çatdırılması üçün hətta arabanın belə olmaması qətlin qabaqcadan ətraflı düşünüldüyünü və hazırlandığını sübut edirdi.

Sonralar aşkara çıxan bir sənəddə - Moskva poçtunun direktoru A.Bulqakovun 1841-ci il iyulun 31- də rus şair, tarixçi, ədəbi tənqidçi və tərcüməçisi Pyotr Andreyeviç Vyazemskiyə yazdığı məktubda Bulqakov, Lermontovun öldürülməsi təfsilatını xəbər verdikdən sonra yazır: "Duel başlamazdan əvvəl Lermontov Martınova dedi ki, əgər o (yəni Martınov) buna başqa cür baxırsa (yəni Lermontovun karikaturalarını zarafat hesab etmirsə), Lermontov burada ondan üzür istəməyə hazırdır, lakin bu sözə belə cavab alır: "Gülləni at!".

Lermontov: "Mən atacağam, ancaq sənə yox", - deyib, gülləni havaya atır...

Martınov Lermontova lap yaxınlaşır, gülləni onun ürəyinin başına sıxır. Ölüm də güllə kimi sürətli olur...Güllə kimi olan sürətli ölüm günü 1841-ci ilin 15 iyulu idi... Tanınmış şairimiz Fikrət Sadıq "Duel yerində" də elə təsvirlər yaradıb ki, insan bu qanlı hadisədə özünü sanki həmin duel yerində hiss edir:

Bir qartalın köksü qanadı burda,

Sındı bir şahinin qanadı burda,

Qırıldı bir selin inadı burda

"Şahiddir ulu dağlar",

Bir yanan şairin qəlbi dayandı,

Maşuqun ürəyi alışıb yandı,

Cəladdın əliylə qana boyandı

"Çeşməli, sulu dağlar".

Bir eşqin rübabı qırıldı burda,

Bir atəş parçası kül oldu burda,

Bir qərib, bir cavan vuruldu burda

"Göy kişnər, bulud ağlar".

Buradaca sevimli şairimiz Hüseyn Arifin ağıya dönmüş misralarını yada salmamaq mümkün deyil:

Nə qədər iztirab, nə qədər əzab,

Nə qədər ağrılar çəkərmiş insan...

İyirmi yeddi il gətirərək tab,

Həyatla əbədi vidalaşmısan.

Çiynində daşınmaz yük daşıdın ki,

Sənə çətin olsun, dostlara asan;

Nə deyim, bəlkə də az yaşadın ki,

Sonralar bu qədər çox yaşayasan.

Lakin çar hökuməti duel faktını gizlətməyə çalışırdı. Heç təsadüfi deyil ki, Lermontovun ölümü haqqındakı ilk rəsmi məlumatların birində deyilirdi: "İyulun 15-də saat 5-ə yaxın ildırım və göy gurlaması ilə böyük fırtına qopmuşdu. Bu zaman Pyatiqorskda Maşuk və Beştau dağlarının arasında M.Y.Lermontov ölmüşdür".

Filoloq- şair B. Adilin "Şair burda vurulub" şeiri müəllifin ürək çırpıntılarının təsirli notları kimi yadda qalır:

Şair burda vurulub qərib axşamçağında,

Qafqazın gəlinüzlü, od qəlbli torpağında.

Deşib odlu bir güllə ürəyinin başını,

İlkin buludlar töküb üstündə göz yaşını,

Yağış yağıb, sel axıb, şimşək çaxıb dalbadal,

Rusiyanın qəlbini sarıb dərin bir məlal.

...Dayanardı qartaltək qayaların başında,

Qafqazın qan çilənmiş torpağında, daşında.

Öz üsyankar ruhunun ahəngini duyardı,

Şair Qafqaza yardı, Qafqaz şairə yardı.

Şair burda vurulub... yerlər, göylər ah çəkib,

Çar eçidib bu sözü ürəkdən qəh-qəh çəkib ,

Çünki o, döş gəriridi zülmətə qalxan kimi,

Fırtınasız dənizdə fırtına qalxan kimi -

O da lal sarayları təlatümə gətirmiş,

Sənətiylə cəllada ölüm fərmanı vermiş.

Budur onun günahı... vuruldu gənc yaşında,

Ədalətin, işığın zülmətlə savaşında.

O öldü... yox, bu sözü deməyə gəlmir dilim,

Ürəyinin arzusu, gəncliyinin nisgili -

Şirin nəğməyə dönüb yanan qəlblərə axdı,

O öz ölümüylə də ərzi heyran buraxdı.

Yox, onu öldürmədi bir zabitin gülləsi,

Knyazların nifrəti, əyanların tənəsi -

Bir gülləyə çevrilib onun köksünə dəydi.

O güllə qəzəb dolu, nifrət dolu gülləydi,

Onu hazırlamışdı neçə il Qış Sarayı.

Şairin ürək sözü, atəş dolu harayı -

Onun köksünə dəyən gülləyə bais oldu,

Ömrünün yollarına duman çökdü, sis oldu.

Şairi həlak edən uğursuz zabit hanı?

Tarix vurub alnına öz lənət damğasını.

Onun həlak etdiyi şair yaşayır fəqət,

Qəlbi günəşlə dolu, səfəri əbədiyyət.

Onun diləkləridir bu torpaqda hər çiçək,

Məzarının önündə səcdə edir gələcək!

Lermontovun ölümündən qərinələr keçsə də, Azərbaycan şairləri bu ağrı, acını ən yeni dərd kimi qəbul edirdilər. Çünki şairin ayaq izləri torpaqlarımızda, səsi-sədası dağlarımızda, yadigarları ədəbiyyatımızda qalmışdı . Odur ki, Xalq şairimiz Nəbi Xəzri də "Lermontovun ölümü" ndə şairin yoxluğu ilə heç cür barışa bilmirdi:

Açıldı güllə... Şairim

Alovlandı ürəyindən,

Güllə keçdi ildırımtək

Arzusundan, diləyindən.

Axdı onun qızıl qanı...

Yer bulaşdı al qanlara.

Budur əsrin hədiyyəsi

Haqq söyləyən insanlara.

Sanki əsdi güllələrin

Səslərindən Maşuk dağı,

Sellər kimi yaş axıtdı

Gözlərindən Maşuk dağı.

Sanki günəş üfüqlərdən

Yas tutaraq qəmli keçdi,

Günəş baxdı, göy üzündən

Sanki gözü nəmli keçdi.

Mixail Yuryeviç Pyatiqorskun şəhər qəbiristanlığında dəfn olunur. Bir neçə ay sonra məzar şairin doğmalarının yaşadığı Tarxan kəndinə, əzizlərinin dəfn olunduğu həmin kəndin qəbiristanlığına köçürülür.

N. P. Rayevskinin dediyinə görə, Martınov sonralar söhbətlərində deyirmiş ki, Lermontovun bədənindəki yaranı yumaq lazım gələrkən onun qolları quruduğundan əynindəki paltarı çıxarmaq mümkün olmamışdı. Sağ əlindəki tapançanı necə tutmuşdusa, eləcə də qalmışdı...

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist - politoloq

Həftə içi.- 2017.- 14 iyul.- S.4.