Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iqtisadi inkişafında

yol və nəqliyyat təsərrüfatı böyük rol oynayıb

1918-ci ilin may ayının 28-də Şimali Azərbaycanda Şərqdə ilk demokratik respublikanın - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasından sonra dövlət müstəqilliyinin qorunub-saxlanılması üçün o dövrün tələblərinə və şəraitinə uyğun olaraq təxirəsalınmaz və müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunurdu. Xüsusilə də təcili olaraq xalqın və dövlətin gələcək müqəddəratını müəyyənləşdirəcək iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi mütləq vacib idi.Çünki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin reallaşdırmaq istədiyi müstəqillik ideyasında iqtisadi müstəqillik əsas hesab olunurdu.

Bu, konseptual məsələ idi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bütün fəaliyyəti dövründə daima diqqət mərkəzində saxlanılırdı. Bu baxımdan da istər ölkədaxili iqtisadi məsələlərin həlli, istərsə də beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın formalaşdırılması və xarici ticarət əlaqələrinin yaradılması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün əsas tələbləri sırasında idi. Şübhəsiz ki, bəzi uğurlu iqtisadi islahatların reallaşmasında, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində, respublikanın və onun əhalisinin mal və məhsulla təmin olunmasında, idxal və ixrac əməliyyatlarının həyata keçirilməsində və digər məsələlərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyət dövründə mövcud olmuş yol təsərrüfatı və nəqliyyat sektoru böyük, tarixi və əhəmiyyətli rol oynayıb. Bu baxımdan da araşdırmamızı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründəki yol təsərrüfatı və nəqliyyat sektorunun fəaliyyəti istiqamətində aparmışıq.

Dağılmış yollar, istifadəsiz qalmış

dəmir yolu və ingilislərin

nəzarətində olan su nəqliyyatı…

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ərəfəsində ölkədə quru və su yolları, xüsusən də dəmir yolu və boru kəmərləri nəqliyyat əlaqələrində mühüm rol oynayırdı. Bu dövrdə dəmir yollarının ümumi uzunluğu 954,2 kilometr idi. Onun 498,2 kilometri Bakı-Böyük Kəsik, 187,8 kilometri Biləcəri-Yalama, 189,2 kilometri Uluxanlı-Culfa, 51,2 kilometri Ələt-Zubovka (indiki Şirvan şəhəri), 27,1 kilometri isə Bakı-Balaxanı və Sabunçu-Suraxanı xətlərinin payına düşürdü. Həmin dövrdə iqtisadi və ticarət əhəmiyyətli şose və torpaq yolların sıx şəbəkəsi də mövcud idi. Bu tipli yolların ümumi uzunluğu 4169,1 kilometr, o cümlədən şoseləşdirilmiş yolların uzunluğu 1507,3 kilometr idi. Belə ki, Bakı quberniyasında yolların uzunluğu 1507,3 kilometr, o cümlədən şoseləşdirilmiş yolların uzunluğu 484 kilometr, Gəncə quberniyasında yolların uzunluğu 1966,1 kilometr, o cümlədən şoseləşdirilmiş yolların uzunluğu 682,7 kilometr, Zaqatala mahalında yolların uzunluğu 384,8 kilometr, o cümlədən şoseləşdirilmiş yolların uzunluğu 131,2 kilometr, Naxçıvan və Şərur - Dərələyəz qəzalarında isə yolların uzunluğu 401,1 kilometr, o cümlədən şoseləşdirilmiş yolların uzunluğu 309,4 kilometr idi. Bu yollarla qəza mərkəzlərindən dəmiryolu stansiyalarına və əks istiqamətə yük və sərnişin daşınmaları üçün dördtəkərli furqon tipli arabalardan və avtomobillərdən istifadə olunmasına başlanılmışdı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanın əsas su yolları Bakıdan Xəzər vasitəsilə Salyan, Lənkəran, Ənzəli, Port-Petrovsk (Mahaçqala) və Həştərxan istiqamətlərində idi. Xəzər ticarət donanmasında 17 böyük buxar gəmisi var idi. Dənizdən Yevlax stansiyasına kimi 554,7 kilometrlik məsafədə Kür çayından da gəmi gediş-gəlişi var idi. Kür çayı ilə Salyanla Yevlax arasında 10 gəmi işləyirdi.

1914-18-ci illəri əhatə edən Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanda istifadədə olan neft kəmərlərinin ümumi uzunluğu 834,7 kilometrə çatırdı. Onun 525,9 kilometri Bakı-Batum neft kəmərinin Azərbaycan sahəsinin, 263,5 kilometri Abşeron yarımadasındakı neft kəmərlərinin, 44,3 kilometri isə Dəllər-Gədəbəy neft kəmərinin payına düşürdü.

Birinci Dünya müharibəsi dövründə, xüsusilə də 1917-18-ci illərdə xalq təsərrüfatında baş verən böhran və dağıntılar nəqliyyata ağır zərbə vurdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumət başçısı Fətəli xan Xoyski Azərbaycan Parlamentinin 26 dekabr 1918-ci il tarixli iclasındakı çıxışında bildirmişdi ki, yaxın keçmişdə ölkənin dəmir yollarına güclü zərbələr dəyib. Birinci zərbə 1917-ci ilin sonu - 1918-ci ilin başlanğıcında Qafqaz cəbhəsindən qayıdan 500 minlik Rusiya qoşunları keçib gedəndə vuruldu. Hərbçilər dəmir yollarını, qatarları söküb dağıtdılar. Digər zərbə hərc-mərclik və özbaşınalıq nəticəsində yaranmış sahibsizlik və təsərrüfatsızlıq nəticəsində dəydi. Ən ağır zərbə isə Bakı uğrunda döyüşlər zamanı vuruldu. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin daşnak-bolşevik qoşunları türk və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hərbi qüvvələrinin Bakıya doğru irəliləməsinə mane olmaq üçün Ələt-Culfa dəmir yolundakı relsləri sökdürdülər, Kür çayı üzərində salınmış və Qafqazda ən böyük dəmiryolu körpüsü olan körpünü yandırdılar. Gəncə ilə Bakı arasındakı dəmiryolu magistralında da ziyan törədildi. Dəmiryolçuların içərisində qeyri-azərbaycanlıların çoxluq təşkil etməsi bütün bu düşmən ziyankarlıqlarının törədilməsinə əlverişli şərait yaradırdı.

Birinci Dünya müharibəsi ilə yanaşı, hərc-mərclik də eyni zamanda su nəqliyyatına da ağır zərbə vurdu. Ticarət gəmilərinin xeyli hissəsi Azərbaycan sərhədlərindən çıxarılıb aparıldı və ya yararsız hala salındı. Qalan ticarət gəmiləri və Bakı limanı 1918-ci ilin noyabr ayının 29-dan ingilis komandanlığının sərəncamına keçdi. Ticarət donanmasını idarə etmək üçün Bakıda “İngiltərə dəniz nəqliyyatı” şirkəti yaradıldı.

Yollar Nazirliyinin yaradılması yol və nəqliyyat

təsərrüfatının inkişafına təkan verdi

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı ilk gündən xalq təsərrüfatının vacib sahəsi olan yol, dəmir yolu və su nəqliyyatı sahələrinin bərpasına və inkişafına xüsusi diqqət yetirməyə başladı. Bu məqsədlə Yollar Nazirliyi yaradıldı. Bu nazirlik ilk vaxtlar dəmir yolu nəqliyyatına rəhbərlik edirdi.

Azərbaycan Parlamentinin 17 mart 1919-cu il tarixli qərarı ilə bütün şose və torpaq yolları, onların üzərindəki süni qurğular, yol inşası və bərpası işləri də Yollar Nazirliyinin sərəncamına verildi. Həmin ilin aprel ayının 2-də verilən qərarla ölkədəki avtomobil emalatxanaları və anbarları da Yollar Nazirliyinin ixtiyarına keçdi.

Xatırladaq ki, 4 iyun 1918-ci ildə imzalanmış “Bakı-Batum neft kəməri” ilə bağlı sazişdə Bakı-Batum ağ neft kəmərinin yenidən işə salınmasını və normal işləməsini təmin etmək üçün Gürcüstan, Türkiyə və Azərbaycan öz ərazilərində neft kəmərinin fəaliyyətinin təmin olunmasını razılaşdırdılar. Həmin gün Batumda həmçinin Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Osmanlı və Ermənistan nümayəndələri ilə birlikdə Cənubi Qafqaz dəmir yollarına aid vaqon-parovoz parkının bölüşdürülməsi haqqında saziş imzaladılar. Sözügedən sazişə görə, tərəflər keçmiş Rusiya İmperiyasının mülkiyyəti olan vaqon-parovoz parkını hər ölkənin ərazisindən keçən dəmir yolu xətlərinin uzunluğuna mütənasib şəkildə bölüşdürməli idilər.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Yollar Nazirliyi dəmir yolu nəqliyyatını sahmana salmaq üçün parovoz və vaqon parkının təmiri, yeni nəqliyyat vasitələrinin alınması, dəmiryolu qulluqçularının məvaciblərinin artırılması, onlara güzəştli şərtlərlə ərzaqların verilməsi, parovoz maşinistlərinə və onların köməkçilərinə həqiqi hərbi xidmətdən möhlət verilməsi, dəmiryolu stansiyalarının qaydaya salınması, mühafizəsinin təmin edilməsi və sair kimi mühüm tədbirlər gördü. Bütün bu tədbirlər tezliklə öz bəhrəsini verdi. Artıq 1919-cu ilin iyul ayının 15-dən Bakı-Batum istiqamətində gündə 4 cüt qatarın, həmin ilin sonundan isə Bakı-Port-Petrovsk (Mahaçqala) istiqamətində də ciddi qrafik üzrə gündə 4 cüt qatarın hərəkəti təmin edildi.

1918-ci ilin oktyabr ayının 30-da Bakı ticarət limanı idarəsinin fəaliyyəti bərpa edildi. Ticarət gəmiləri ilə Bakı ilə Port-Petrovsk (Mahaçqala), Salyan və Lənkəran limanları arasında sərnişin və yük daşınması təşkil edildi. Hökumətin ciddi səyləri nəticəsində 1919-cu ildə Bakı-Batum neft kəməri də bərpa edilərək istifadəyə verildi. 1919-cu ilin avqust ayında ingilis qoşunları Azərbaycandan çıxdıqdan sonra Bakı limanı və ticarət donanması da Azərbaycan Hökumətinin sərəncamına keçdi, ölkənin ticarət gəmiləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı altında üzməyə başladı.

Azərbaycan Hökuməti şose yollarının bərpası üçün 1919-cu ilin fevral ayının 17-də Yollar Nazirliyinin sərəncamına 1 milyon manat kredit ayırdı. Həmin ilin aprel ayının 24-də isə bilavasitə Yevlax-Şəki şose yolunun təmiri və seldən qorunması üçün bənd tikilməsinə 210 min manat vəsait verildi.

Azərbaycan Hökuməti nəqliyyat vasitələrinin təmiri və normal istismarı məsələlərini də daim diqqət mərkəzində saxlayırdı. 1919-cu ilin aprel ayının 28-də Bakıda avtomobillərin ilkin təmiri və avtomobil zavodunun saxlanması üçün 175 min manat vəsait ayrıldı. Həmçinin Yollar Nazirliyinə tapşırıldı ki, avtomobil zavodunun gəliri və xərcləri haqqında əsaslı məruzə hazırlasın.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti olduqca çətin və mürəkkəb şəraitdə həyata keçirdiyi tədbirlərlə ölkədə nəqliyyatın işini qaydaya sala bildi. Dəmiryolu və su nəqliyyatı, neft kəmərinin istismarı dövlət xəzinəsinə gəlir gətirməyə başladı.

Əgər Azərbaycan Xalq

Cümhuriyyəti yaşasaydı...

Bakı-Batum neft kəmərinin bərpa edilməsi, Kür çayı üzərində körpünün tikilməsi, Bakı-Ceyhan dəmir yolunun inşa edilməsi, Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin yenidən qurulması və digər tarixi və əlamətdar hadisələr 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanın iqtisadi inkişafında mühüm rol oynadı. Xüsusilə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə Amerikadan, Fransadan, İtaliyadan və digər xarici ölkələrdən hərbi sursatların, telefon aparatlarının, minik avtomobillərinin, parovozların, sisternlərin, vaqonların, ərzaq məhsullarının və digərlərinin gətirilməsi, eləcə də xarici dövlətlərə Azərbaycandan müxtəlif yüklərin, xüsusilə də tranzit yüklərin və sərnişinlərin daşınması və sair də Cümhuriyyət iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrinin inkişafında dəmiryolu və su nəqliyyatının, həmçinin yol təsərrüfatının nə qədər önəmli rol oynamasına dəlalət edir. Digər tərəfdən, Azərbaycanda hasil olunan neftin Avropaya ixracı və nəticədə əldə edilən vəsaitlərin, xarici ölkələrlə neft sahəsindəki iqtisadi və ticari əlaqələrin mökəmləndirilməsi də neft kəmərlərinin, o cümlədən dəmiryolu və su nəqliyyatının ölkə iqtisadiyyatının inkişafına böyük töhfələr verdiyini göstərir. Ümumiyyətlə, neft kəmərlərinin, yol təsərrüfatının, dəmiryolu və su nəqliyyatının ölkəmiz üçün iqtisadi əhəmiyyəti daha böyük və daha gəlirli ola bilərdi, əgər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etməsəydi, Azərbaycan işğal olunmasaydı...

Yazı İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən KİV nümayəndələri arasında elan edilmiş “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün iqtisadiyyatı” mövzusunda müsabiqəyə təqdim edilir

Cəmilə Hüseynli

Həftə içi.- 2018.- 23 may.- S.6.