Zəngəzurun “mübahisəli ərazi” elan edildiyi gün

Azərbaycan Parlamentinin sabiq deputatı, Qərbi Azərbaycanda doğulub boya-başa çatmış, işləmiş Maksim Musayevlə “Həftə içi” üçün növbəti söhbətimizdə Zəngəzur dəhlizinin açılmasına Ermənistandakı sadə ermənilərin, siyasətçi və oliqarxların münasibəti, Paşinyana yaxın telekanal və saytların bu istiqamətdə apardığı təbliğat, Qarabağ klanının bundan sonrakı taleyi və s. haqda danışdıq.

- Maksim müəllim, avqustun 10-da bolşevik Kommunist Partiyası tərəfindən Zəngəzurun “mübahisəli ərazi” elan edilməsindən 101 il ötdü. Bundan bir neçə ay sonra, yəni 1920-ci ilin noyabrında isə Zəngəzur Ermənistana verilib. Sizin atanız – rəhmətlik Talıb Musayev sovet dövründə Ermənistanda müxtəlif rayonların rəhbəri, eləcə də Ali Sovet sədrinin müavini vəzifələrində çalışıb. Atanızın Zəngəzurun verilməsi haqqındakı söhbətlərindən yadınızda nə qalıb?

- Bilirsiniz, rəhmətlik atamın kitablarında bu haqda yazılıb. Bəzi faktları unutduğum və hazırda atamın kitabları yanımda olmadığı üçün sizə ətraflı məlumat verə bilmirəm. İnşAllah, növbəti dəfə bu haqda geniş danışarıq...

Təbii ki, Zəngəzur məsələsi bu gün xalqımız və dövlətimiz üçün ən aktual mövzulardan biridir. O haqda söhbət edə bilərik...

- Sizin uşaqlıq və gənclik illərinizin xeyli hissəsi Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən İrəvanda keçib. Erməni dilində də mükəmməl bilir və onların telekanal və saytlarını mütəmadi izləyirsiz. Hazırda Ermənistan cəmiyyətində Zəngəzurdan Naxçıvan və Türkiyəyə yol açılmasına ümumi münasibət hansı məcradadır?

- Mütəmadi olaraq “Araçi”, “Horizonto”, “Şant” və “Epikentron” telekanallarını izləyirəm... Yenidən baş nazir seçilmiş Nikol Paşinyanın qalib gəldiyi 20 iyun parlament seçkilərindən öncə Ermənistan müxalifəti Zəngəzur dəhlizi məsələsində çox aqressiv idi. Bu da, təbii ki, erməni cəmiyyətinin ümümi ab-havasına da təsir göstərirdi. Naxçıvana yol açılmasının xeyrinə söz söyləyən ermənilərin dilinin kəsilməsi məsələsi də qoyulmuşdu. Ümumiyyətlə, radikal, irqçi müxalifətçilər “Zəngəzur” sözünün işlənməsinin də əleyhinə idilər, deyirdilər ki, nə “Zəngəzur”, “o torpaqların qədim erməni adı “Sünikdir”...

Ədalət naminə demək gərəkdir ki, Paşinyan komandası elə seçkilərdən əvvəl də Zəngəzur yolu məsələsini Ermənistanın gələcəyi üçün ağıllı şəkildə həll etməyə çalışırdı. O cümlədən çalışırdılar ki, Ermənistandakı və xüsusən Zəngəzurdakı ermənilərin bu problemə baxışında müsbət dəyişiklik formalaşdırmağa çalışırdılar. Yadınızdadırsa, Paşinyan Zəngəzurdakı kilsələrdən birinə gedəndə ibadətgahın keşişi onun salamını almadı və ondan kilsədən çıxmasını tələb etdi. Sonradan həmin keşiş, demək olar ki, kilsədən qovuldu. Bundan sonra Paşinyan tərəfdarı olan jurnalistlər yerli əhaliyə, yəni Zəngəzurun həmin ərazisindəki ermənilərə bəhs edilən keşişin buraya qonaq gəlmiş Paşunyana, ölkənin faktiki liderinə qarşı özü də bizim üçün müqəddəs bir məkan olan kilsədə bu cür davranışına necə qriymət vermələri haqda sual etdilər. Sorğuda iştirak edən ermənilərin, demək olar ki, hamısı buna mənfi münasibət bildirərək “Sünik” əhlinin qonaqprəvər olmasını vurğulayıb. İstər sovet dövründə, istərsə də son onilliklərdə buraya gələn qonaqların və xüsusən dövlət, hökumət adamlarının yüksək səviyyədə qarşılandığı bildirilib. Növbəti dəfə Sünikə gedəndə də Paşinyanı qovmağa cəhd etdilər. Nikol buna yenə dözdü. Və yavaş-yavaş Zəngəzurdakı ermənilərin Paşinyana qarşı olma tendensiyası zəiflədi. Paşinyanın tərəfdarları Zəngəzurda onun təbliğatıyla bağlı xeyli iş apardılar. Nəticədə Sünikdəki seçki dairələrindən Paşinyan üçün xeyli səs toplandı... Eks-prezidentlər Köçəryan və Sərkisyanın tərəfdarları olan namizədlərə səsvermə zamanı saxtakarlıqlara yol verildi. Ona görə də bir neçə vəzifəli şəxs həbs olundu.

Bir sözlə, hesab edirəm ki, son vaxtlar erməni cəmiyyətində aqressivlik getdikcə səngiməyə başlayıb. Məsələn, əvvəllər “Şuşi” yox, “Şuşa” sözünü işlədən siyasətçi və deputatlara çox sərt reaksiya verilirdi. Parlamentdə daimi komissiyalara üzvlər seçilərkən, bir də görürdün, deyirlər ki, filankəsi seçmək olmaz, o, bir dəfə “Şuşi” əvəzinə “Şuşa” deyib. İndi getdikcə kütlə və siyasi dairələr üçün belə şeylər adiləşir...

- Görəsən, Ermənistandakı və xüsusən Zəngəzurdakı sadə ermənilərin özləri necə yanaşırlar Naxçıvana yolun açılmasına?

- Bu günlərdə erməni telekanallarının birində Zəngəzurdakı 1929-cu ilədək Zəngilan rayonuna aid olmuş Nüvədi eləcə də qonşu Aldərə kəndləri haqqında bir süjetə baxdım. Yadımdadır ki, 1988-1989-cu illərdə həmin kəndlərin köçürülməsi zamanı o vaxt Mərkəzi Komitənin katibi olan mərhum Musa Məmmədovla birgə həmin kəndlərə mən də getmişdim. Nüvədi camaatı vuruşurdu ki, biz çıxmırıq. Onda kolxoz sədri kənddə 1000 nəfərdən çox, 300-dən çox ailəlik azərbaycanlı əhali olduğunu bildirmişdi. İndi o kəndin erməni icra nümayəndəsi jurnalistlərə bildirdi ki, Nüvədidə cəmi 143 erməni məskunlaşıb. Qonşuluqdakı Aldərədə isə bircə ailə yaşayır. Jurnalist həmin ailənin nümayəndəsindən soruşur ki, əvvəl burada kimlər yaşayıb? Cavab verir ki, azərbaycanlılar. Deyir, bəs bundan sonra azərbaycanlılar yenə qayıda bilərmi buraya? Erməni kəndli cavab verir ki, özümün, dədə-babalarımın şahid olduğumuza görə, son 100 ildə Aldərədən azərbaycanlılar 4 dəfə çıxarılıb, 4 dəfə də geri qayıdıblar. Belə gedəcəksə, yəqin ki, 5-ci dəfə də qayıdacaqlar...

Hökumətə yaxın media, sanki erməniləri dolayısı ilə azərbaycanlıların geri dönmə ehtimalı üçün hazırlayır...

Mehrinin keçmiş dəmir yolu stansiyasında reportajdan bəlli oldu ki, orada bircə ədəd köhnə vaqon və bir neçə plakat qalıb. Stansiyanın binasında da bir erməni yaşayır. Dəmir yolu xəttindən əsər-əlamət qalmayıb. Zəngilan tərəfdən Naxçıvanadək hamısı sökülüb. Məlum oldu ki, vaxtilə ətraf ərazidə yaşayan ermənilərdən cəmi 30 faizə yaxını qalıb. İş yeri olmadığından əksəriyyəti köçüb. Sakinlərin sözlərinə görə, 1990-cı illərdə hərbçilər dəmir yolunun rels və şpallarını söküb harasa daşıyıblar. Deyiblər ki, prezidentin tapşırığı ilə sökülür...

Bir sözlə, belə nəticəyə gəlmək olur ki, Ermənistanın hazırkı hökuməti sadə erməni camaatını psixoloji cəhətdən Zəngəzur dəhlizinin açılması və s. ilə bağlı yeniliklərə hazırlayırlar... Onlara dolayısı ilə anladırlar ki, artıq belə yaşamaq olmaz, qonşularla normal dolanıb inkişaf etmək lazımdır...

- Yəni belə çıxır ki, əgər Robert Köçəryan, Serjik Sərkisyan və s. kimi Rusiya və digər ölkələrin agentləri hakimiyyətə gəlmək və s. məqsədlər üçün aranı qızışdırmasalar, adi ermənilərin çoxu Zəngəzur dəhlizinin və ümumiyyətlə, Azərbaycan və Türkiyə ilə sülh münasibətlərinin yaranmasına etiraz etməz...

- Düzdür, müxalif liderlərin təbliğatı və öz içlərində türklərə olan nifrət sayəsində Zəngəzurdan yol açılmasına etiraz edənlər xeylidir. O da var ki, yavaşca “Axı bu işlərin bizə, Ermənistana da faydası olacaq, buradan dəmir yolu, avtomobil yolu çəkilsə, burada stansiya tikiləcək, yeni iş, qazanc yerləri açılacaq” deyənlər də artır... Erməni kanalları Naxçıvan və Zəngilan istiqamətindən Zəngəzur dəhlizinə tərəf yolların çəkilib asfaltlanmasının peykdən çəkilmiş kadrlarını nümayiş etdirirlər. Və Zəngəzurdan keçəcək 41 kilometrlik yolun da, yəqin ki, müəyyən razılaşmalar, müqavilələr əsasında çəkiləcəyini bildirirlər. Naxçıvan tərəfdən gələn asfalt yolun Ermənistan sərhədinə çatan yerində bir neçə bina tikilib. Erməni müxbirlər sual edir ki, bəs bu binalar hansı məqsədlə tikilib? Bəlkə Ermənistanla Azərbaycan arasında hansısa gizli razılaşma var? Sonda iki versiya irəli sürürlər: “Əgər Zəngəzur dəhlizi açılsa, orada gömrük məntəqəsi olacaq. Yol açılmadığı halda isə həmin binalarda hərbi hissə yerləşəcək”...

- Yəqin, daha bundan sonra köçəryanların, sərkisyanların başçılıq etdiyi Qarabağ klanı Paşinyana qarşı ciddi bir iş görə bilməz?

- Çox güman ki... Bilirik ki, Köçəryan da, Sərkisyan da Moskvanın adamıdır. Kreml 1988-1990-cı illərdə onların vasitəsilə Azərbaycana zərbə vurmağa çalışırdı. İndi hələlik belə bir məqsəd olmadığından onların o qədər də rolu yoxdur. Ona görə etiraz çıxışlarından başqa Paşinyana qarşı heç nə edə bilməyəcəklər...

- Maksim müəllim, bəs görəsən, Ermənistanın oliqarxları Zəngəzur dəhlizinin açılmasına necə baxırlar?

- Ermənistandakı oliqarxlar hələ ki səslərini içlərinə salıblar. Paşinyan hələ 2018-ci ildə hakimiyyətə gələndən onlardan çoxunun qanunsuz əməllərini, cinayətlərini aşkarlayıb. Ermənistanda əsas oliqarx “Çiçəklənən Ermənistan” partiyasının lideri Qagik Sarukyandır. Onun da səsi batıb. Hər dəfə erməni idmançıları xaricdən qayıdanda onların qarşılanmasında şəxsən iştirak edir, onlara müxtəlif mükafatlar təqdim edirdi. Bu günlərdə Tokiodakı olimpiadadan dönən gümüş, bürünc medal almış erməni idmançıları qarşılamadı...

Bilirsiniz, artıq Ermənistanda siyasətçi oliqarx məfhumu getdikcə sıradan çıxmağa başlayır. Paşinyan hökuməti belə qəarar verib ki, ya siyasətlə məşğul olsunlar, ya da bizneslə.. Belə nəticəyə gəlmək olur ki, Sarukyansız Paşinyanın da vəziyyəti yaxşı olmayacaq. Onun əlinin altında, şirkətlərində azı 20 minə yaxın işçi var. Onları istənilən vaxt hakimiyyətə qarşı qaldıra bilər... Sarukyan da anlayır ki, Paşinyanla razılaşmasa, onun üçün də çətin olacaq... Seçkilərdəki qələbədən və parlament formalaşdıqdan sonra Paşinyan da özünü inamlı hiss etməyə başlayıb. Belə getsə, hələ xeyli müddət hakimiyyətdə qalacaq...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2021.- 12-18 avqust.- S.3.