Avropanın yanacaq bazarının

təminatı Azərbaycandan asılıdır

Avropa İttifaqı (Aİ) liderlərinin 2022-ci ilin sonuna qədər Rusiyadan neft idxalının 90 faiz qadağan edən 6-cı sanksiya paketini imzalaması, Rusiyanın bu qərara cavab olaraq Danimarka və Almaniya kimi ölkələrə təbii qaz tədarükünü dayandırması, Aİ-nin enerji bazarlarında İran və Türkmənistan kimi yeni oyunçuların qiymətləndirilməsinə səbəb olur. Bu kontekstdə Xəzər hövzəsinin enerji potensialı Rusiya enerjisinə alternativ kimi önə çıxır.

Bir məsələ də var ki, Xəzər neftinə talib olanlar yalnız Avropa deyil – dünyanın ən sürətli böyüyən iki böyük iqtisadiyyatı – Çin və Hindistan da buradakı yanacaq ehtiyyatlarından pay almağa çalışırlar. Bəs necə olacaq, Çin və Hindistanla müqayisədə Xəzər bölgəsinə daha yaxın olan və Ukraynada gedən müharibə səbəbilə Rusiya yanacaq bazarından ayrılan Aİ nə etməlidir?

İrana ümid yoxdur

Ankara Böhran və Siyasət Araşdırmaları Mərkəzi (ANKASAM) Neft, Təbii Qaz və İqtisadiyyat sahəsi üzrə ekspert Dalğa Xatınoğlunun fikrincə, əvvəla İranın Avropa bazarına çıxması mümkün deyil və ya bunun üçün ən azından daha çox vaxt tələb olunacaq. O, qeyd edir ki, bəli, İran dünyanın ən iri qaz, eləcə də neft tədarükçülərindəndir, amma ABŞ-ın uzun müddətdir sanksiyaları altında əzilən və yataqlarını istismar edə bilməyən İranın hazırda hasilatı artırmaq və ixrac etmək niyyəti olsa da, bunun üçün ona on milyardlarla dollar sərmayə və infrastrukturu yaradıb bərpa etmək üçün uzun vaxt lazımdır.

Burada bir məqama diqqət etmək lazımdır: hazırda Azərbaycanın Xəzər neftini və qazını Avropa ərazisinə çatdıran müasir və yeni kəmərləri mövcuddur. Söhbət Bakı-Tiflis-Ceyhan və TANAP-dan gedir. Onların maksimum daşıma həcmi nə qədərdir, kəmər var qüvvəsi ilə çalışırmı və ya əlavə xammal daşımaq imkanı varmı, bu suallara cavab tapılarsa, yəqin ki, Xəzərdən Aİ bazarına əlavə yanacaq çatdırmaq mümkün olar. Xəzərdən söhbət düşmüşkən, burada yanacaq ehtiyyatları yalnız üç türk dövlətinin – Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın əlində olsa da, ekspertlərə görə, az-çox İran sularında da çıxarılmasını gözləyən neft və qaz var. “İranla Türkmənistan arasında yeganə ümumi ərazi Qonbadlıdır. Bu yataq illər əvvəl istismara verilib və hazırda sutkada cəmi 0,7 mkm təbii qaz hasil edir. İran və Azərbaycanın da “Araz-Alov-Şərq” adlı ortaq bloku var, lakin bu blokda hələ kəşfiyyat-hedsablama işləri aparılmayıb. Daha konkret desək, bu blokda təbii qaz və ya neft ehtiyatlarının olub-olmaması məlum deyil. Bu yerdə ediləcək ilk şey kəşfiyyat quyularının qazılması “seysmik əməliyyatlar vasitəsilə həmin nöqtədə ehtiyyatın olması ilə bağlıdır” deyən Dalğa Xatınoğlunun sözlərinə əsasən, bu məqamda əsas məsələ odur ki, mübahisəli sularda yerləşən Araz-Alov-Şərq blokunun işlənməsi hazırda nə İranın, nə də Azərbaycanın prioriteti deyil. İranın Fars körfəzi sularında (Xəzərin dərin sularından 10 dəfə dayaz – V.T.) onlarla quruda işlənməmiş qaz yataqları və ya dəniz yataqları var, hansı ki, işlənməsi çox az xərc tələb edir. Digər tərəfdən, Azərbaycan işlənməkdə olan bir neçə layihəyə, məsələn, Total-ın rəhbərlik etdiyi “Abşeron” qaz yatağına diqqət yetirir və Araz-Alov-Şərq blokunun işlənməsini Azərbaycan üçün prioritet hesab etmir.

D.Xatınoğlu qeyd edir ki, digər problem bloku inkişaf etdirmək üçün İranla birgə müəssisənin yaradılmasıdır. Hansı ki, burada da Birləşmiş Ştatların tətbiq etdiyi sanksiyaların xarici investorları və şirkətləri cəlb etmək kimi digər maneələri də var.

Türkmənistandan gözləntilər

Bəs türkmən qazının Avropaya ixracı nə dərəcədə mümkündür? Ekspert bildirir ki, Türkmənistanı İran vasitəsilə Türkiyə ilə birləşdirən kəmər də daxil olmaqla, heç bir infrastruktur yoxdur. “İran şimal-şərq bölgələrində məhdud miqdarda Türkmənistan qazı ala, şimal-qərb bölgələrindən isə eyni miqdarda öz qazını Türkiyəyə verə bilər. Türkmənistan qaz ehtiyatlarının əksəriyyətinin İranın şərq bölgələrində, Türkmənistan sərhədindən təxminən 1000 kilometr aralıda yerləşdiyini nəzərə alsaq, qazın Türkmənistandan Türkiyəyə, oradan isə Aİ-yə nəqli üçün ən azı 1500-2000 kilometr yeni boru kəmərlərinin tikilməsinə ehtiyac var və bütün bunlar yüksək xərc tələb edir. Digər problem də odur ki, Türkiyə İrandan tədarük olunan təbii qazdan şərq bölgələrində istifadə edəcək və İran qazını Türkiyənin Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri (TANAP) və “Türk axını” boru kəmərləri kimi Avropaya tranzit marşrutlarına birləşdirəcək boru xətti yoxdur. Hazırda İran Türkmənistandan ildə 1,5 milyard kubmetr qaz alır və bu qazı Azərbaycana, o cümlədən Naxçıvana çatdırır. Lakin infrastrukturun kifayət qədər olmaması səbəbindən nəql oluna bilən qazın həcmi də çox azdır”, - deyir Xatınoğlu.

Göründüyü kimi, bütün hallarda Avropanın yanacaq bazarının xilas olub-olmaması Azərbaycandan asılıdır. Yəni istər Türkmənistan, istərsə də Qazaxıstan qazının Azərbaycana daşınması, oradan isə Avropa bazarına nəqli mümkündür. Xəzərin şərqindən təbii qaz və neftin qərb sahilə – Azərbaycana daşınması isə ya gəmilərlə, ya da dənizin altıyla tikiləcək kəmərlə mümkündür. İlk gündən isə İran və Rusiya kəmərin tikilməsinə mümkün maneələr yaratmağa çalışıblar. D.Xatınoğlu “Azərbaycan və Türkmənistanın Xəzər dənizinin dibi ilə boru kəmərləri ilə birləşməsi və neft-təbii qazın birgə ticarətinə başlaması mümkündürmü” sualına cavab olaraq deyir ki, əslində, Transxəzər Boru Kəmərinin reallaşacağı gözlənilmir. Lakin ötən il Azərbaycan və Türkmənistan “Dostluq” neft-qaz yatağının birgə işlənməsinə dair razılıq əldə ediblər. “Bu yataq Azərbaycanın Azəri-Çıraq-Günəsli dəniz infrastrukturlarından cəmi 80 kilometr məsafədə yerləşir və Azərbaycan üzərindən Türkiyə və Avropaya asanlıqla ildə təqribən 2-3 milyard kubmetr qaz tədarük edə bilir. Neftə gəlincə, hazırda Türkmənistan neftinin və qaz kondensatının demək olar ki, hamısı Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə beynəlxalq bazarlara nəql olunur” deyən ekspert bu prosesdə İranın roluna da toxunur. Bildirir ki, 33 trilyon kubmetrlə Rusiyadan sonra dünyanın ən böyük təbii qaz ehtiyatlarına malik olmasına baxmayaraq, İran təəssüf ki, özü qaz qıtlığı və defisit yaşayır: “İran ötən qış gündə 250 mkm qaz çatışmazlığı ilə üzləşib. Bu həcm Türkiyənin ümumi qaz tələbatına bərabərdir. Digər tərəfdən, ABŞ-ın İrana qarşı sanksiyaları Qərb şirkətlərinin İranda enerji ilə bağlı hər hansı bir layihəyə cəlb edilməsinə qarşı böyük maneədir. Digər problem odur ki, İranın aktiv neft və qaz yataqlarının 80 faizi artıq ikinci yarı ömründədir, yəni çox köhnədir və bu yataqların hasilat gücü ildən-ilə azalır. İranın hasilatı sabit saxlamaq üçün 2030-cu ilə qədər ən azı 70 milyard dollar investisiyaya ehtiyacı var. Neft və qaz hasilatını artırmaq üçün isə ümumilikdə 200 milyard dollar investisiya tələb olunur. Bu müstəvidə qeyd etmək lazımdır ki, son 4 ildə İran neft-qaz layihələrinə ildə cəmi 3,1 milyon dollar sərmayə yatıra bilib. Ona görə də İran Avropa İttifaqının enerji təhlükəsizliyi üçün etibarlı mənbə deyil”.

Ekspert burada bir maraqlı nüansa da işarə edir. Bildirir ki, Rusiyanın son üç ayda neftə 30 faiz endirim təklifi İranın neft ixracatının gündəlik 840 min barreldən 570 min barrelə düşməsinə səbəb olub. Göründüyü kimi, Rusiya İranın yeganə neft bazarı olan Çində sürətlə öz yerini tutur. Bu məqamda Rusiya və İran enerji bazarlarında çox sıx rəqibə çevriliblər.

Rəqiblər

Qeyd edək ki, hazırda Xəzər və ya Xəzəryanı ölkələrin yanacaq resurslarına Hindistan, hətta Pakistan da ortaq olmaqdadır. Yəni Aİ bu məsələdə böyük rəqiblərlə qarşı-qarşıyadır. Maraqlısı isə budur ki, Aİ-nin bu bazardan məhrum olması və ya maksimum az yararlanması üçün Rusiya öz işini görməkdədir. Söhbət Hindistan və Pakistanın mövqeyinin güclənməsində və ya zəifləməsində əsas rol oynayacaq Talibana münasibətdir. Dünya birliyi, o cümlədən də Avropa tərəfindən təcrid edilən Talibanla münasibətlərdə Rusiya ciddi addımlar atmaqda, hətta prezident Vladimir Putinin Sankt-Peterburq çıxışında dediyi kimi, Moskva Taliban hökumətini rəsmən tanıya bilər və hətta bu yönümdə addımlar atmağa da başlayıb.

Bəziləri deyə bilər ki, axı Rusiya, eləcə də İran, öz təbii qaz və neft məhsullarını Hindistan və Pakistana satmaq üçün Türkmənistan qazının bu regiona nəqlinə qarşıdırlar. Əvvəl beləydi, amma indi məsələ siyasiləşib, Rusiyanın belini qıran Avropanı daha çətin vəziyyətə salmaq üçün Moskva öz maraqlarından təzminat verməyə hazırdır, təki Avropa Rusiyanın vazkeçilməz bazar olduğunu anlasın...

Niyə Taliban-ın üzərində dayandıq, çünki Türkmənistan qazını Əfqanıstandan keçməklə Pakistana, oradan isə Hindistana nəql edəcək Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan Boru Kəməri (TAPI) layihəsi mövcuddur. Bu xəttin Türkmənistanın Qalkınış Təbii Qaz Sahəsindən başlayaraq Əfqanıstanın Herat-Fərrah-Qəndəhar şəhərlərindən keçərək Pakistanın Kvetta-Mutlan şəhərləri vasitəsilə Hindistanın Fazilka şəhərinə çatması planlaşdırılır. Layihə 1997-ci ildə hazırlanıb, 2010-cu ildə dörd dövlət arasında saziş imzalanıb və 2015-ci ildə tətbiq edilib. Məlumdur ki, layihənin həyata keçirilməsi üçün orta hesabla 8-10 milyard dollar vəsait lazımdır.

Əfqanıstan TAPI-nin əsas tərəfdaşlarındandır. Çünki kəmərin əhəmiyyətli hissəsi bu ölkədən keçir. Layihənin Türkmənistan hissəsi tamamlandı və 2018-ci ildə Əfqanıstanda texniki-iqtisadi əsaslandırmalara başlanıldı. Lakin Əfqanıstandakı müharibə və Talibanın hakimiyyətə gəlməsi layihənin icrasını çətinləşdirib. Razılaşmaya əsasən, Əfqanıstan TAPI çərçivəsində tranzit hüququ altında ucuz təbii qaz alacaq. Bu çərçivədə Əfqanıstana illik 500 milyon dollar tranzit hüququ verilib və 30 il ərzində 3 milyard kubmetr təbii qazın alınması nəzərdə tutulub. Müqaviləyə əsasən, Əfqanıstan birinci onillikdə 500 milyon, ikinci onillikdə 1 milyard, üçüncü 10 ildə isə 1,5 milyard kubmetr təbii qaz alacaq. Bundan əlavə, layihə minlərlə Əfqanıstan vətəndaşı üçün iş imkanları yaradacaq və ölkə əldə etdiyi ucuz təbii qazla sənayesini gücləndirə biləcək. İndi bir məsələ var ki, həmin müqavilə əvvəlki hökumətlə imzalanmışdı, Taliban bu müqavilənin üzərində dayanacaq, ya yox. Amma göründüyü kimi, iqtisadi faydalarına baxmayaraq, Talibanın bu layihənin icrasını özünün siyasi müstəvidə tanınması üçün şərt qoyması mümkündür. Bu da vaxtın uzanmasına və nəticədə Aİ-nin qələbə çalmasına səbəb verə bilər. Çox güman ki, Rusiya Talibanla münasibətləri yüksək səviyyədə inkişaf etdirməklə həm bu ölkə üzərində vaxtilə SSRİ-nin qazana bilmədiyi siyasi-hərbi təsirini gücləndirə, həm də onları TAPI layihəsinin başa çatdırılmasına ruhlandıra bilər.

Bu yerdə qeyd edək ki, hakimiyyətə gəldikləri ilk gündən Taliban rəsmiləri də hər platformada iqtisadi yönümlü xarici siyasət izlədiklərini söyləyərək, Əfqanıstanın rəqabətədavamlı olmadığını deyirlər. Bu müstəvidə Talibanın ən çox vurğuladığı layihə TAPİ-dir.

TAPI-nin həyata keçirilməsinə ən çox önəm verən dövlət isə elə Türkmənistanın özüdür. Təbii qaz ehtiyatlarına görə dünyada dördüncü yerdə olan Türkmənistan TAPİ-ya dövlət layihəsi kimi baxır və onun həyata keçirilməsi üçün maksimum səy göstərir. Çünki Türkmənistan TAPI çərçivəsində ildə 33 milyard kubmetr təbii qaz ixrac etməklə ciddi gəlirlər əldə edə bilər. Ona görə də Türkmənistan Talibanı de-fakto da olsa əməkdaşlıq edə bilən aktyor kimi görür. Türkmənistan Taliban hökumətini rəsmən tanımasa da, səfirliklər səviyyəsində əlaqələr qurur.

Türkmənistan rəsmiləri tez-tez Kabil və İslamabada səfər edərək TAPI-nin həyata keçirilməsi ilə bağlı danışıqlar da aparırlar. Bu müstəvidə Türkmənistan xarici işlər nazirinin müavini Vəpa Hacıyev 2022-ci ilin fevralında Əfqanıstana səfəri zamanı TAPI-nin Əfqanıstan bölməsinin 2022-ci ilin sentyabr ayından etibarən həyata keçiriləcəyini bildirib. Türkmənistan prezidenti Serdar Berdiməhəmmədov, Pakistanla diplomatik əlaqələrin qurulmasının 30-cu ildönümü ilə bağlı mesajında, ikitərəfli əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və TAPI-nin mümkün qədər tez həyata keçirilməsinə çağırıb.

Əvəzedilməz vasitəçi

Aİ-nin haradan qaz və ya neft almasına baxmayaraq, bu məsələdə açar rolu Türkiyə oynayacaq. Çünki istər Xəzər qaz və nefti olsun, istər Yaxın Şərqdən alınan yanacaq, bütün halarda boruların keçəcəyi güzargah Türkiyədir. Elə ekspertlərin də dediyi kimi, Aİ Rusiya qazından asılılığına 5 il ərzində son qoymaq planını icra edir. Bu planın tərkib hissələrindən biri Şərqi Aralıq dənizi qazıdırsa, burada Türkiyənin siyasi-hərbi rolu mövcuddur və hətta belə bir hal yaşanmasaydı da, yenə də İsrail qazının Avropaya daşınması üçün ən qısa və ucuz layihə Türkiyə ərazisi ilə keçəcək kəmərlər ola bilər.

Aydındır ki, Avropanın qısa və uzunmüddətli perspektivdə Rusiya qazına qarşı mümkün qədər çox alternativ mənbələrə ehtiyacı var. Şimal dənizində, Norveçdə, Şimali Afrikada, Yaxın Şərqdə, Qafqazda və ABŞ-da bəzi alternativlər olsa da, satınalmanı çətinləşdirən texniki, infrastruktur və vaxt maneələri mövcuddur. Türkiyəni coğrafi mövqeyinə görə dəyərli və əhəmiyyətli bir ölkə edən, bu kontekstdə yeni təchizat qaynaqlarının təmin edilməsidir. Əvvəllər qazın Türkiyə üzərindən Avropaya daşınması ilə bağlı ciddi planlar olsa da, onların çox az hissəsi reallaşdırılıb.

Türkiyə Avropanı Azərbaycan, Türkmənistan, İran və İraq kimi qazla zəngin ölkələrlə əlaqələndirir. Türkiyə Rusiyanı cəlb etmədən Xəzər dənizindən qaz ehtiyatlarını Avropa bazarlarına çıxarmaqla Avropanın enerji təchizatını artırmaq və şaxələndirmək məqsədi daşıyan Cənub Qaz Dəhlizi (CQC) boru kəməri sisteminin mərkəzindədir. Bu mənada TANAP və Trans-Adriatik Boru Kəməri (TAP) Türkiyə üçün çox vacibdir...

Vüsal Tağıbəyli

Həftə içi.- 2022.- 14-20 iyul.- S.6.