Gəncənin icra başçısını

girov götürmüşdülər...

Müdafiə nazirinin sabiq müavini, istefada olan polkovnik Mehman Səlimov “Həftə içi”nə budəfəki müsahibəsində 28 il öncə – 1994-cü il oktyabrın 4-5-də Gəncədə dövlət çevrilişinə cəhd kimi dəyərləndirilmiş hadisələr ərəfəsində şahidi olduqlarından danışdı...

- 28 il öncə - 4-5 oktyabr 1994-cü il tarixlərində Gəncə və ətraf rayonlarda dövlət çevrilişinə cəhd kimi dəyərləndirilmiş hadisələr baş verdi. Bildiyimizə görə, o zaman siz Azərbaycan Ordusunda məsul vəzifədə xidmət göstərmisiniz. Həmin günləri necə xatırlayırsınız?

- Həmin ərəfədə Gəncə zonasında artıq müəyyən dərəcədə gərginlik vardı. Müxtəlif silahlı qüvvələr əhalini hədə-qorxu altında saxlayır, sahibkarları soyur, bir sözlə, özbaşınalıq mühiti yaradırdı. Həmin silahlı dəstələrin başında ovaxtkı baş nazir Surət Hüseynovun yaxın adamı olduğu deyilən Kəramət adlı bir şəxs dururdu. Onlar keçmiş sovet ordusunun Gəncədəki qoşun birləşmələri komandanlığının Üçtəpə adlanan yerdəki istirahət mərkəzini özlərinə qərargaha çevirmişdilər.

O günlər Gəncəətrafı zonada hökumət olsa da, hakimiyyət faktiki Kəramətin başçısı olduğu bandanın əlində idi. Gəncənin və ətraf rayonların icra hakimiyyətləri onlardan çəkinir və o, nə istəsə, edirdi. Təsəvvür edin ki, oktyabrın ik günlərində Gəncənin icra başçısı Elsevər İbrahimovu girov götürmüşdülər...

O zaman mən Murovdağ ərazisində dislokasiya olunan və qərargahı Gəncə yaxınlığındakı Toğana kəndində yerləşən hərbi briqadanın komandirinin ictimai-siyasi məsələlər üzrə müavini idim. Oktyabr hadisələri ərəfəsində müdafiə nazirinin əmri ilə Gəncəətrafı tayonlar üzrə hərbi komendatura yaradıldı və mən də komendant təyin edildim. Komendaturanın qərargahı isə o vaxt Xanlar adlanan indiki Göygöl şəhərində yerləşirdi”- açıqlamasının davamında bunları əlavə edən həmsöhbətimiz 4-5 oktyabr Gəncə olaylarından öncəki profilaktik tədbirlərin bilavasitə o dövrkü Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nəzarəti altında həyata keçirildiyini qeyd edib.

Onu da deyim ki, bütün bu proseslər o vaxtkı dövlət başçısı, Prezident Heydər Əliyevin birbaşa göstərişi və nəzarəti altında beş verirdi. Məqsəd bölgədə sabitliyə nail olmaq, özbaşınalığı aradan qaldırmaq idi…

Hərbi komendatura yaradılandan sonra türkiyəli zabitlər tərəfindən hazırlanmış və mayor Nizami Bayramovun komandiri olduğu “komando” tipli bir tabor birbaşa mənim sərəncamıma verilmişdi. Biz ciddi fəaliyyətə başlayıb vəziyyətə nəzarət etdikdən sonra Gəncəətrafı ərazidə, xüsusən də indiki Göygöl rayonu ərazisində Kəramətin bandasının özbaşınalıqları tədricən məhdudlaşırdı. Amma Gəncə şəhəri hələ də onların nəzarətində qalırdı. Öncə dediyim kimi, Kəramət baş nazir Surət Hüseynovla yaxın olduğundan heç kəs onların qarşısında səsini çıxara bilmirdi...

Biz vəziyyəti təhlil etdikdən sonra belə qənaətə gəldik ki, Kəramətin dəstəsi hakimiyyətə qarşı nəsə ciddi bir təxribat hazırlayır… O zaman Bakıya nisbətən normal tabeçilik nümayiş etdirən yalnız keçmiş MTN-in Gəncə şöbəsinin rəhbəri, hazırda Fövqəladə Hallar nazirinin birinci müavini olan Rəfail Mirzəyev idi. Heydər Əliyev özü də bildirirdi ki, Gəncəbasar zonasındakı vəziyyət haqda ən real məlumatı Rəfail Mirzəyev verir…

Sentyabrın son günlərində mən Bakıya gəlib mövcud vəziyyəti Heydər Əliyevə məruzə etdim. Geri qayıtmağa hazırlaşarkən hiss etdim ki, artıq Kəramətin adamları məni izləməyə başlayıb. Yaşadığım evin yaxınlığında nəzarətçi qoyulmuşdu. Təbii ki, telefonlar da izlənilirdi. Mən onları çaşdırmağa çalışdım. Briqadanın qərargahına zəng etdim ki, axşam saat 6-da çıxıram, özüm isə gecə yarısından sonra çıxdım. “Niva” markalı avtomobillə artıq Naftalan şəhəri yaxınlığından Gəncə istiqamətində gedərkən gözlənilmədən bir avtomobilin düz üzərimizə gəldiyini gördüm. Sürücüm Rauf cəld tərpənərək maşınımızı xeyli kənara çəkdi. Zərbədən yayınsaq da, maşın yoldan kənara çıxdı və bir neçə dəfə fırlanaraq aşdı. Biz hər birimiz əlimizdə avtomatla avtomobildən çətinliklə olsa da, çıxdıq. Bu zaman bizi qəzaya salanlar maşınlarından düşüb bizə tərəf baxırdılar. Onlar əlimizdə avtomat olduğunu görüb dərhal avtomobillərinə minib qaçdılar. Yadımdadır ki, sonradan biz artıq oktyabrın 4-də Kəramətin Üçtəpədəki bandasını tərksilah edəndən sonra ertəsi gün həbs etdiyimiz şəxslərdən biri belə bir ifadə işlətdi: “Sən deyəsən, yeddicanlı imişsən, maşın neçə dəfə aşdı – yenə onun içərisindən salamat çıxdın ki, bu gün gəlib bizim sonumuza çıxasan?..”. Bununla sübut olundu ki, Gəncəyə gələrkən bizə qarşı sui-qəsdi məhz Kəramətin adamları təşkil edibmiş..

- Bəs dövlət çevrilişinə cəhd hesab edilən proseslərin qarşısı necə alındı?

- Oktyabrın 4-də qiyamçılar Gəncə Şəhər İcra Hakimiyyətini, mülki və hərbi hava limanlarını, telestudiyanı, eləcə də Xanlar(indiki Göygöl-S.L.) və Samux rayon icra hakimiyyətlərini ələ keçirdilər. Bundan sonra biz qiyamçıların qərargahı yerləşən Üçtəpəyə qoşun yeritməyə məcbur olduq…

Qısa döyüş əməliyyatından sonra Surət Hüseynovun qohumu olduğu deyilən Kəramət Kərimov və adamları qaçdı və biz onların qərargahını ələ keçirdik. Orada olmuş, təxminən, 20 nəfərdən qaçmağa macal tapmamış bir neçəsini həbs etdik. Zirzəmidə isə boruya zəncirlənmiş bir adam tapdıq. Səhv etmirəmsə, o, Gəncə zonasında Azərbaycan Xalq Cəbhəsi fəallarından olmuşdu. Kəramətin göstərişlərini yerinə yetirmədiyinə görə onu tutub bu vəziyyətdə saxlamışdılar... Bir müddət sonra Heydər Əliyev oktyabr hadisələri ilə bağlı respublika sarayında keçirilən geniş tədbirdə həmin şəxsə söz verdi və o, qiyamçıların onun başına gətirdikləri oyunlardan danışdı…

Üçtəpədəki qərargahı ələ keçirdikdən sonra biz Gəncə hava limanını qiyamçılardan azad etməyə yollandıq. Artıq oradakılar qaçmışdı. O zaman xüsusi xidmət orqanları vasitəsilə belə bir məlumat almışdıq ki, Rusiyadan qiyamçılara dəstək gəlməlidir. Ona görə də biz benzindaşıyan avtomobillərdən birini eniş zolağına qoyduq ki, təyyarələr enə bilməsin. Bəziləri dedi ki, birdən Rusiya desantçıları paraşütlə enərlər, bunun nə faydası var. Cavab verdim ki, birbaşa paraşütlərlə özgə ölkə ərazisinə hərbi birləşmə endirmək işğal kimi dəyərləndirilir. Ancaq Rusiya hərbçiləri təyyarə ilə enib Gəncəyə daxil olsa, rəsmən belə izahat verə bilərlər ki, guya yeni elan edilmiş dövlət onları köməyə çağırıb. Bundan sonra Gəncə şəhər icra hakimiyyətinə yollandıq. Oradakılar da, telestudiyadakı qiyamçılar da bizim gəldiyimizi eşidib qaçmışdılar. Amma biz hərəkətə başlamamışdan öncə telestudiyadakılar hazırlaşırmışlar televiziya ilə hakimiyyəti ələ keçirdiklərini və ölkədə inqilab baş verdiyini elan edələr…

Oktyabrın 5-i səhər tezdən mən Prezident Aparatının əməkdaşı olan Süleyman İsmayılova məlumat verdim ki, artıq Gəncədə hər şey qaydasındadır, dövlətçiliyə və xalqa qarşı heç bir təhlükə yoxdur. Qeyd edim ki, həmin əməkdaşın bizə çox dəstəyi oldu. Mən bəzən Heydər Əliyevlə onun vasitəsilə əlaqə saxlayırdım... Bundan bir müddət sonra artıq gecə düşən vaxt Heydər Əliyev xalqa müraciət edərək hamını Prezident iqamətgahının yanına çağırdı və elan etdi ki, Gəncədə dövlət çevrilişinin qarşısı alınıb və sabitlik yaradılıb...

Bundan sonra bir neçə saat dincəlmək məqsədi ilə briqadamızın Göygöl yaxınlığındakı qərargahına gəldim. Səhər saat 11-12 radələrində xəbər verdilər ki, cənab Prezident sizi telefona çağırır. Mən dərhal rabitə olan binaya gedib Heydər Əliyevə cavab verdim. Dövlət başçısı Gəncədə və ətraf rayonlarda çevrilişə cəhdin aradan qaldırılmasındakı fəaliyyətimə görə mənə minnətdarlığını çatdırdı. Prezident bildirdi ki, qiyamın yatırılması zamanı 777 saylı hərbi hissədən həlak olan 3 hərbçiyə və mənə Milli Qəhrəman adı verilməsi qərarına gəlib. Doğrusu, həmin şəhid əsgərlərin meyitlərini də görmüşdüm. Onların məhz öz soydaşlarımız, vətəndaşlarımız tərəfindən hansısa vəzifə maraqları ucbatından qətlə yetirilməsi məni çox sarsıtmışdı. Buna görə də Heydər Əliyevə cavab verdim ki, cənab Prezident, mən də o şəhid olan əsgərlərimiz və digər hərbçilərimiz kimi, dövlət, xalq qarşısında borcumu yerinə yetirmişəm. İkincisi də, belə bir vətəndaş qırğınında iştiraka görə mənə “Milli Qəhrəman” adı verilməsini bir peşəkar zabit kimi qəbul edə bilmərəm. Prezident isə cavabında bildirdi ki, sən özün ictimai-siyasi işlər üzrə komandir müavinisən, amma bu ifadəni düzgün hesab etmirəm bu vətəndaş qırğını deyil, dövlət çevrilişinə cəhddir...

Beləliklə, həmin axşam televiziyada Azərbaycan Prezidentinin 5 oktyabr 1994-cü il tarixli fərmanı ilə 777 saylı hərbi hissənin komandiri Rövşən Əkbərovun və həmin hissədə həlak olan hərbçilərin Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülməsi, mənə, briqada komandiri Fəxrəddin Cəbrayılova və bir neçə digər hərbçiyə isə “Azərbaycan bayrağı” ordeni verilməsi haqda Prezident Fərmanları elan edildi...

- Bəs tabor komandiri Rövşən Əkbərov və briqada komandiri Fəxrəddin Cəbrayılovun xidmətləri nədən ibarət olmuşdu?

- Doğrusu, oktyabrın 5-də biz Gəncəyə gələndə komandiri olduğu hərbi hissə Kəramət Kərimovun əvvəlki qərargahı olan qonaq evi ilə üzbəüz ərazidə yerləşən Rövşən Əkbərovu orada görmədik. Amma hərbi hissədə artıq 3 nəfər hərbçi həlak olmuşdu... Fəxrəddin Cəbrayılov isə həmin vaxt briqadanın Göygöldəki qərargahında olub...

- Sizin bir müddət öncə mediada Surət Hüseynovun 1992-ci ildə Qarabağda erməni silahlı qüvvələrinə qarşı aparılan savaşlar zamanı göstərdiyi xidmətlət haqda müsbət fikirlərinizə rast gəlmişik. Bəs 1994-cü ilin oktyabrında necə oldu, hansı şəraitdə onunla əlaqəsi olan şəxslərə qarşı hərbi əməliyyatlara rəhbərlik etdiniz?

- Mən həyatımboyu, xüsusən də hərbi xidmətdə, vəzifələrdə olduğum dövrlərdə daim gözümlə gördüyüm, şahidi olduğum hadisə və proseslər haqda gerçəkləri danışmağa çalışmışam. Mediaya müxtəlif açıqlama və müsahibələrimdə Surət Hüseynovun konkret olaraq 1992-ci ildə işğal edilmiş Qarabağ torpaqlarının azadlığı və digər ərazilərimizin müdafiəsi üçün əlindən gələni etməsi barədə danışmışam, çünki bunların şahidi olmuşam. Xüsusən də 1992-ci ilin oktyabr-dekabr aylarında Gəncə yaxınlığındakı Seyfəli poliqonunda mənim rəhbərliyimlə 18 tabordan ibarət qruplaşmanın formalaşmasında Surət Hüseynovun bilavasitə maliyyə və maddi-texniki dəstəyinin də şahidi olmuşdum. Onun həmin vaxt hələ Gəncədə olan Rusiyanın 104-cü hava-desant diviziyasının komandiri general Valeri Şerbakla da əlaqəsi olduğundan o, yenicə qurulan Azərbaycan ordusunun hərbi və texniki cəhətdən təmin olunması və təlimi üçün əlindən gələni edirdi. Surət Hüseynovun bunları bəlkə də hansısa digər niyyətlə etdiyini mən bilə bilməzdim. Amma 1994-cü ilin oktyabrında Ali Baş Komandan və Prezident Heydər Əliyev tərəfindən mənə əmr veriləndə ki, Gəncə və ətraf rayonlarda dövlət çevrilişinə cəhdin qarşısının alınması üçün tədbir görmək lazımdır, mən kiminlə bağlı olmalarından asılı olmayaraq bu əmri icra etməli idim. Çünki mənə burada dövlət və dövlətçiliyinin taleyindən söhbət getdiyi bildirilmişdi. Odur ki, birbaşa o vaxt Baş nazir olan Surət Hüseynova qarşı vuruşmurdum... Bizə ölkənin hərbi-siyasi komandanlığı tərəfindən verilən əmrə əsasən həmin vaxt bir zabit və xüsusi ərazi hərbi komendantı kimi mən ərazidə dövlət çevrilişinə cəhd etdiyi bildirilən Kəramət Kərimov adlı bir şəxs və onun dəstəsinin zərərsizləşdirilməsinə nail olmalı idim. Artıq həmin Kəramətə kim rəhbərlik edir və göstərişlər verirdi – bu, məni maraqlandırmırdı - mən verilən əmri icra etməyə bir hərbçi kimi borclu idim...

- Surət Hüseynovun hər ikisində adının baş qiyamçı kimi hallandırıldığı və eyni məkanda -Gəncədə baş vermiş 4-5 oktyabr 1994-cü il hadisələri ilə 4 iyun 1993-cü ilin olaylarının əsas fərqi nə idi?

- Hesab edirəm, ilk növbədə, 1992-1993-cü illərdəki hakimiyyətlə 1994-cü ildəki hakimiyyəti müqayisə etmək doğru deyil. Yadımdadır ki, 1993-cü ilin iyununda “Surət gəlir!”, “Surət gəlir!” xəbərləri eşidiləndə Prezident Aparatı ruhi-mənəvi baxımdan tamamilə sarsılmış bir vəziyyətdə idi. Amma 1994-cü ilin oktyabrında hamı bilirdi ki, arxada qətiyyətli bir Prezident var, dediyi sözün üzərində dayanır və nə lazımdır edir. Elçibəy 1993-cü ilin uyununda Kələkiyə getməmişdən öncə ona Surət Hüseynovun qoşunlarını hərbi güclə dayandırmaq barədə təkliflər səslənəndə demişdi ki, bir hakimiyyətə görə mən bircə nəfər vətəndaşın burnunun da qanamasını istəmərəm. Amma axı söhbət kiminsə hakimiyyətindən yox, dövlət və dövlətçilikdən gedirdi. Heydər Əliyev isə 1994-cü il oktyabrın 4-də, yadımdadır ki, telefonda mənə konkret olaraq belə dedi: “Səlimov, nəyin bahasına olsursa-olsun, biz dövlət və dövlətçiliyi qorumalıyıq. Bax, fərq bunda idi...”

Mehman Səlimov

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2022.- 6-12 oktyabr.- S.7.