“KATREN” – ÇƏLƏNGLƏRDƏN ÇƏLƏNG

(Zaur Ustacın sonetləri haqqında)

Zaur Ustac müasir Azərbaycan ədəbiyyatının üzdə olan simalarından biridir. Bu məqamda onu qeyd etmək yerinə düşər ki, son illərdəki fəaliyyətini gözlər önünə gətirsək, Zaur Ustac yaradıcılığının əhatə dairəsini hər hansı bir məkan və ya coğrafi ərazi subyektilə məhdudlaşdırmaq ədalətsizlik və böyük yanlışlıq olardı. İnternet resurslarından və müasir texnoloji üstünlüklərdən məharətlə yararlanan Zaur Ustac Azərbaycan hüdudlarını çoxdan aşmışdır. Şeirlərinin müxtəlif dillərə tərcümə olunması və doğma ana dilində fərqli qrafikalardan geniş istifadə onun internet üzərindən böyük auditoriyaya çıxışını asanlaşdıran əsas amillər kimi qiymətləndirilməlidir. Yenə son illərdə haqqında yazılan yazılara diqqət yetirsək, əksər qələm yoldaşları, ədəbiyyatçılar onu öz yazı üslubu olan yenilikçi şair, yazıçı kimi xarakterizə edirlər. “Zaur Ustacın ədəbi fəaliyyətinin bir yönü də onun mövzu seçimidir. O, əksərən “baxımsız qalmış”, gözdən-könüldən iraq salınmış, unudulmuş yox, unutdurulan mövzulara da ürəklə, cəsarətlə göz yetirir, necə deyərlər, kölgədə saxlanılan həqiqətləri gün işığına çıxarır, yaddaşları dirildən kitaba çevirir.

Bu da onun vətənsevərliyini fərqləndirən cəhətlərdəndir. Çünki o, sosial-ictimai maraqla mənəvi marağın kəsişmə bucağını müəyyən etməyi bacarır. O, ədəbi ştamplardan uzaqdır. Tarixi-mənəvi müstəvimizdə gəzişmələr edir. Maraqlı, aktual bədii konsepsiyalar, orijinal ədəbi konfiqurasiyalar axtarışındadır.” - “Ədəbiyyat qəzeti”nin № 46 (5274) 17 oktyabr 2020-ci il tarixli sayının, 29-cu səhifəsində dərc olunmuş tanınmış ədəbiyyatşünas alim, tənqidçi Qurban Bayramovun “Zaur Ustac-qələmdar olmaq missiyası” adlı yazısından təqdim etdiyim bu kiçik hissəyə diqqətlə nəzər salsaq, Zaur Ustac yaradıcılığında ilk baxışda nəzərə çarpmayan və ya az nəzərə çarpan bir çox mətləbdən agah ola bilərik.

“Məncə, bir yaradıcı şəxs kimi onun ən əsas məziyyəti yenilikçi olması, ölçü və çərçivələrə sığmamasıdır. Zaur Ustac ənənəvi şeir formalarından istifadə etdikdə belə, onun dəst-xətti aydın sezilir.” – bu fikirlər isə (“Kredo” qəzeti, 2020, 15 oktyabr, S.12) ədəbiyyatşünas–alim Ülviyyə Hüseynovaya məxsusdur.

Konkret olaraq bu kitaba gəldikdə isə “Katren” adı ilk olaraq ekvivalent kimi “Xəmsə” kəlməsini xatırladır. Bu məqamda Zaur Ustacın yenicə işıq üzü görmüş “Vaqif Mustafazadə” kitabından (“Rəylər” bölümündən) Vaqif İsaqoğlunun “Zaur Ustac yaradıcılığında bayatılar və sonetlər xüsusi yer tutur. Təkcə bu amil onun nə qədər ümumbəşəri şair olduğunu göstərir. O, şərqli olduğu qədər də qərblidir. Zaurun Vaqif Mustafazadənin 85 illiyinə həsr etdiyi sonetlər çələngi də formaca nə qədər qərblidirsə, məzmunca bir o qədər şərqlidir”, – rəyini xatırlatmaq istəyirəm. Bu fikirlər necə də artıq yuxarıda bir dəfə xatırlatdığım Qurban Bayramovun – “O, ədəbi ştamplardan uzaqdır. Tarixi-mənəvi müstəvimizdə gəzişmələr edir. Maraqlı, aktual bədii konsepsiyalar, orijinal ədəbi konfiqurasiyalar axtarışındadır” - fikirləri ilə səsləşir.

Vaqif İsaqoğlu “Zaur Ustacın poetik dünyası” monoqrafiyasında sonetlər haqqında belə yazır:

“Sonetlər su çəkən kimi məni özünə çəkdi. Gözlərim önündə “Yazıçı” nəşriyyatında ötən əsrin 70-ci illərində çap olunan V. Şekspirin “Sonetlər” kitabı canlandı. O vaxtdan bu günə kimi Azərbaycan şairlərinin qələmindən (B. Adil istisna olmaqla) çıxan sonetləri oxumamışdım, görünür, rastıma çıxmamışdı, yoxsa gözümdən yayınmazdı. Bir sözlə, az qala əlli ilə yaxın idi ki, sonet janrında şeir oxumamışdım, amma Zaurun qələmindən çıxan sonetləri böyük maraqla, böyük həvəslə oxudum. Heyrətdən əllərim üzümdə qaldı. Bu sonetlərin sehrinə düşdüm, cazibə qüvvəsindən çıxa bilmədim. Nə vaxtsa Zaurun sonetlərindən söz açmaq arzusu ilə sözümü tamama yetirmək istəyirəm. Həm də istəyirəm ki, bilələr: Zaur Ustac müasir Azərbaycan poeziyasına yeni nəfəs və ovqat bəxş etmiş istedadlı bir şairdir. Onun ürəklərə yol tapan hər bir şeiri Zaur dünyasının böyüklüyündən, Zaur yaradıcılığının zənginliyindən, novatorluğundan xəbər verir. “

“Sevgidolu şeirlər” kitabının Ön sözündə filologiya elmlər doktoru, professor Vaqif Yusifli Zaur Ustacın sonetləri haqqında aşağıdakı qeydləri etmişdir:

“Sonetlər çələngi düzüb-qoşmaq şairdən istedad tələb edir, gərək bu şeir növünün formal tələblərinə əməl edəsən, həm də on beş sonetdə məzmunu, irəli sürdüyün qayəni, məqsədi sonadək eyni ardıcIllıqla davam etdirəsən. Hər sonetin axırıncı misrası sonrakı sonetin ilk misrasına çevrilir və axırda-on beşinci sonetdə yeni bir sonet yaranır. Fikir tamamlanır”.

Çox qiymətli ədəbiyyatçıların, dünyagörmüş söz adamlarının Zaur Ustacın özü, sözü haqqında fikirlərini diqqətinizə çatdırdıqdan sonra bu kitabda yer almış sonetlər çələngləri barədə qısa qeydlərimi sizinlə bölüşmək istəyirəm.

Əvvəlcə onu qeyd edim ki, yuxarıda adı çəkilən ədəbiyyatçılar və digər tənqidçilər ayrı-ayrı vaxtlarda bu kitabda yer almış dörd sonet çələnginin hər biri haqqında və ya ümumilikdə öz fikirlərini bildiriblər. Bu rəylər dövrü mətbuatda, saytlarda, kitablarda dərc olunub.

Kitabda birinci təqdim olunan sonet çələngi “Xudayar dastanı” adlanır. Bu çələng şəhid Xudayar Yusifzadənin əziz xatirəsinə həsr olunub. Çələngin XV soneti belədir:

Xudayar çağırdı anan adını,

Şəfqətlə əyilib öpdü üzündən.

Səni məhəbbətlə bağrına basdı,

Oğul ətri gəldi kövrək sözündən.

Böyüdün həyatda ər oğlu ərtək,

İstədin yurddaşın olsun bəxtiyar.

Qarabağ uğrunda gedən savaşda,

Adını tarixə yazdın, Xudayar.

Şəhidlik köynəyi geydin əyninə,

Düşməni almadın heç vaxt eyninə,

Qartaltək uçduğun zirvəyə döndün.

Səsindən qələbə ətri ələndi,

Zəfər sevincinə torpaq bələndi,

Vətəndə əbədi nəğməyə döndün.

Kitabdakı ikinci sonet çələngi Zaur Ustacın şəxsən tanıdığı Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı itkin düşmüş mayor Quliyevin əziz xatirəsinə həsr olunub. Bu sonet çələngi haqqında digərlərinə nisbətən az yazılsa da çox təsirli əsərdir. XV soneti diqqətinizə təqdim edirəm:

Qoqi dağlarının ətəklərində,

Şükür saf qəlbində, təmiz dilində,

Böyüdü bir barmaq, çiynində çini,

Xətiri, hörməti doğma elində.

Böyüdü həyatda ər oğlu ərtək,

Dostuna, tanışa nümunə oldu.

Həyat çox qəribə, yollar dolanbac,

İbrətli hekayə, nümunə boldu.

Yenidən dünyaya gəldi elə bil,

Boğazlar qurudu, söz tutmadı dil,

Ulu Bəhmənyarın ruhuna rəhmət.

Qartaltək uçduğu zirvəyə döndü,

Yenə həmin tərəf, elə o yöndü,

Qoqi dağlarında həmin əzəmət…

Üçüncü sonetlər çələngi şəhid mayor Nəcəfi Elxanın ruhuna ithaf olunmuş “Hürriyyət elçisi”dir. XV sonet belədir:

Bilirdi, “Sərhəddən başlanır Vətən!”

“Ata”, “Ana” deyil, “Araz” demişdi.

Nisgili, həsrəti dadmışdı erkən.

Şəkər əvəzinə ayaz yemişdi...

Babası hürriyyət carçısı Həsən.

O taylı, bu taylı Yurd idi Elxan!

Anası Afətdi, atası Şükür,

Güllü nənə demiş: - “Qurd” idi Elxan!

Bir elin xanıydı, adıyla Elxan,

Əməli eylədi məşhuri-cahan,

Şəhidi – şühəda Nəcəfi Elxan...

Ruhu Kərbəladan, qutu Nəcəfdən,

Bəzzdə məskən salan ulu xələfdən,

Dərs alan elçidi Nəcəfi Elxan...

Bu əsərdə, sanki müəllif demək istədiklərinin hamısını demir... Bəlkə gələcək başqa əsərlər üçün saxlayır. Bütün əsərboyu bir gərginlik, sıxıntı var. Hətta bir neçə yerdə Vaqif Yusiflinin qeyd etdiyi qaydalar da pozulub.

Nəhayət, sonuncu və ən yeni yazılmış sonetlər çələngi Vaqif Mustafazadənin 85 illiyi münasibətilə qələmə alınmış “Vaqif Mustafazadə” əsəridir. Zaur Ustac burada, sanki Azərbaycanın, Abşeronun, Bakının, İçərişəhərin mənzərəsi fonunda Vaqif Mustafzadənin portretini yaradır. Bu məqamda Vaqif Yusiflinin “Vaqif Mustafazadəyə həsr etdiyi və ingilis soneti formasında yazdığı şeiri də Vaqifin sənətkar portretini yaratmaq mənasında uğurludur” - kimi qiymətləndirdiyi, bu kitabda yer almayan Zaur Ustacın Vaqif Mustafazadəyə ithaf olunmuş ingilis soneti formasındakı şeiri sizə təqdim edirəm:

VAQİF DÜNYASI

(Vaqif Mustafazadənin doğum gününə)

Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var,

Səmədin qələmindən doğulan dünya kimi.

Yeddi qat, yeddi arğac mayası sirr dünya var,

Səttarın fırçasından doğulan dünya kimi.

Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var,

Ana laylası kimi, nənə bayatısıtək.

Onun barmaqlarında dilə gəlir arzular,

Ata duası kimi, baba hayqırtısıtək.

Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var,

Ta qədimdən bu günə, ilmə-ilmə toxunur.

Anamın hanasında olan sirli naxışlar,

Vaqifin barmağında kəlmə-kəlmə oxunur.

Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var;

Azərbaycandır adı, – mənim yurdum bu diyar!

Diqqətimi maraqlı bir məqam cəlb etdi. Zaur Ustacın publisistik yazılarından və ayrıca kitab şəklində çap olunmuş bu dörd sonetlər çələngindəki qeydlərdən belə məlum olur ki, əsər ithaf etdiyi dörd real şəxsdən ancaq mayor Quliyevi şəxsən tanıyıb. Digər iki şəhidi isə çoxlarımız da tanıyırıq. Ümumilikdə götürdükdə üç əsər şəhidə həsr olunub. Zaur Ustac yaradıcılığının ən çiçəklənən dövründə qəfil vəfat etmiş Vaqif Mustafazadəni də şəhidlər sırasına qoşur. Demək olar ki, onu sənət fədaisi, milli-mənəvi dəyərlər uğurunda həyatını itirmiş milli-mədəniyyət cəbhəsinin şəhidi elan edir.

Yuxarıda istinad etdiyim qiymətli ədəbiyyatçıların söz və fikirlərinə söykənərək böyük inamla qeyd etmək istəyirəm ki, Zaur Ustac öz ədəbi fəaliyyəti ilə seçilir. Bu fərqlilik onun yazı üslubunda, mövzu seçimində, ifadə vasitələrində özünü bariz şəkildə göstərir.

Sözümün sonunda konkret olaraq yenə “Katren”ə gəlincə, bu kitab Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bir ilkdir. Qurban Bayramovun illər əvvəl qeyd etdiyi, - “Maraqlı, aktual bədii konsepsiyalar, orijinal ədəbi konfiqurasiyalar axtarışındadır.” – fikri öz bəhrəsini verib. Zaur Ustac ustacsayağı bədii həll tapıb. Vaqif İsaqoğlu belə qeyd etmişdi: - “O şərqli olduğu qədər də qərblidir.” Bəli. Bax elə bu prizmadan çıxış edərək deyə bilərəm ki, Zaur Ustac beş poemadan ibarət olan “Xəmsə”yə ekvivalent olaraq dörd sonet çələngindən ibarət “Katren”ini yaratmışdır. Gələcəkdə digər şairlərin də yeni “Katren”ləri haqqında yazmaq ümidilə sizə “hələlik” deyirəm.

Günnur Ağayeva,

müstəqil ədəbiyyatşünas-tənqidçi

Həftə içi.- 2025.- 21-27 avqust, №31.- S.7.