Daxili qoşunların tarixi: Jandarm dövrü (1867-1917)

Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin mühüm strukturlarından biri olan Daxili Qoşunlar müstəqil respublikamızın daxili sabitliyinin və əmin-amanlığının keşiyində ayıq-sayıq dayanaraq hüquq-mühafizə orqanları ilə birgə fəaliyyətini uğurla yerinə yetirir.

Lakin müasir dövrdə “Daxili Qoşunlar” adlandırdığımız bu mühüm dövlət qurumu, bəşər tarixinin müxtəlif dönəmlərində mövcud olmuş ictimai-siyasi quruluşlardan asılı olaraq, müəyyən adlar altında bir sıra vəzifələri yerinə yetirib.

Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin yaranma tarixindən və ictimai-siyasi quruluşlarından asılı olaraq, qoşunların funksiyasını yerinə yetirən, müxtəlif adlar altında mövcud olmuş qurumların yaranma və inkişaf tarixini ayrı-ayrı mərhələlər şəklində öyrənmək daha məqsədəuyğundur. Bu baxımdan bəhs edəcəyimiz mövzuda qoşunların XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərindəki təyinatına uyğun fəaliyyətinə aydınlıq gətirəcəyik.

Qoşunların fəaliyyət göstərdiyi bu tarixi mərhələni daşıdığı ada uyğun olaraq, “Jandarm dövrü” adlandırmaq daha doğru olardı. Mövzuya keçid almazdan öncə “Jandarm” sözünün mahiyyətinə aydınlıq gətirək.

Jandarmeriya (fr. gendarmerie) – hərbi təşkilatı olan və ölkə daxilində, orduda mühafizə funksiyalarını həyata keçirən polis idarəsi. İlk dəfə 1791-ci ildə Fransada yaradılib. Hazırda Fransa, Böyük Britaniya, İspaniya, Argentina, Türkiyə, İran və s. ölkələrdə mövcuddur. İtaliyada isə həmin qurum Karabinerlər adlandırılıb.

Çar Rusiyasında 1792-ci ildə təşkil edilmiş, 1796-cı ilə qədər hərbi polis idarəsi kimi mövcud olmub. 1871-ci il mayın 19-da çar II Aleksandr “Jandarm Korpusu məmurlarının cinayətlərin təhqiqatlarını aparmaları qaydaları haqqında” Qanunu təsdiq edib. 1880-ci ildən etibarən Jandarm Korpusu Rusiya Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyinə keçirilib. 1917-ci ilin fevralında Rusiyada baş verən burjua-demokratik inqilabından sonra ləğv edilib. Azərbaycan ərazisində ilk dəfə 1867-ci ildə Bakı Quberniya Jandarm İdarəsi kimi yaradılıb, 1870-ci ildə isə polis-jandarm sistemi qəti təşəkkül tapıb. Beləliklə,

Jandarm hansı zərurətdən yarandı?

Azərbaycan ərazisində Jandarmın hansı zərurətdən yaranması səbəblərinə aydınlıq gətirmək üçün, bəhs olunan dövrdəki mövcud ictimai-siyasi və iqtisadi vəziyyətə qısa nəzər yetirək.

Rusiya XIX əsrin əvvəllərində iqtisadi və hərbi-strateji cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edən Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanın şimal xanlıqlarını ələ keçirdikdən sonra çarizmin əsas planlarından biri burada möhkəmlənmək olub.

Çarizm Azərbaycan xanlıqlarının işğalını davam etdirərkən, Rusiya hakimiyyətini qəbul etmiş xanlıqların ərazisində baş verən müstəmləkəçilik əleyhinə olan kütləvi etiraz və çıxışları silah gücünə yatırmalı olurdu. O, bu çıxışların yatırılmasında işğalçı ordudan istifadə edirdi.

Azərbaycanın müstəmləkəyə çevrilməsi, həmçinin feodal istismarı, ağır vergilər xalqın narazılığına səbəb olur, üsyanlara, silahlı iğtişaşlara gətirib çıxarırdı. Hələ 1826-cı ildə Gəncədə müstəmləkə zülmünə qarşı üsyan olmuş, lakin çar hökumət dairələri onu amansızcasına yatırmışlar. 1830-cu ildə müstəmləkə əsarəti ilə barışmaq istəməyən Car-Balakən camaatı da üsyan etmişdi. Üsyançılarla müstəmləkə qoşunları arasında dəfələrlə şiddətli toqquşmalar olsa da, bu üsyan da çar qoşunları tərəfindən qan içində boğulmuşdu. Həmin ildə Zaqatala qalasının tikilməsinin də əsas səbəbi bu ərazilərdə çarizmin mövqelərini möhkəmlətmək və baş verən bir sıra iğtişaşların qarşısının alınmasında dayaq məntəqəsi kimi istifadə etmək olub. Bu məqsədlə də qalada toplarla təchiz edilmiş güclü qarnizon saxlanılırdı.

XIX əsrin 30-cu illərində Qubada, Şəkidə, Lənkəranda və Azərbaycanın başqa yerlərində də müstəmləkə və feodal zülmünə qarşı silahlı çıxışlar olub, lakin amansızlıqla yatırılıb.

Çar Rusiyasının XIX əsrin 40-cı və 70-ci illərində həyata keçirdiyi sosial və digər islahatlar da heç bir nəticə vermədi, əksinə olaraq, sinfi ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirdi. Kəndlilərin bu sinfi mübarizəsi silahlı toqquşmalara da gətirib çıxarırdı.

XIX əsrin ikinci yarısında sinfi mübarizənin ən çox yayılmış forması qaçaq hərəkatı idi. Mövcud üsul-idarədən, feodalların özbaşınalığından, hərc-mərclikdən cana doymuş kəndlilər öz feodallarını, çar məmurunu öldürəndən sonra ələ keçməmək üçün dağlara qaçır, ətrafına özü kimi narazı kəndlilər toplayaraq silahlı dəstələr düzəldirdilər. Əhali qaçaqları müdafiə etdiyindən, onları tutub mühakimə etmək çətinlik törədirdi. Bu cür silahlı üsyanlar çarizmin müstəmləkələrdəki dayaqlarını ciddi şəkildə sarsıdırdı.

Belə bir vəziyyətdə daxili sabitliyi qoruyub saxlaya biləcək dövlət orqanının yaradılması son dərəcə zəruri idi.

Çarizmin Qafqazda həyata keçirdiyi islahatlar yalnız bir məqsəd güdürdü – yerlərdə müstəmləkə hakimiyyətini möhkəmləndirmək. Belə islahatlardan biri də daxildə sabitliyin və əmin-amanlığın keşiyində dura biləcək hüquq-mühafizə orqanının – Jandarmın yaradılması olub.

Beləliklə, 1867-ci ildə Bakı Quberniya Jandarm İdarəsinin yaradılması ilə Azərbaycanda jandarmın əsası qoyuldu.

Bəhs olunan dövrdə Azərbaycan ərazisi quberniyalara (Bakı, İrəvan və Yelizavetpol), onlar da, öz növbəsində, qəzalara bölünmüşdü. Quberniyaları bütün mülki və hərbi hakimiyyəti əllərində cəmləşdirmiş qubernatorlar idarə edirdilər. Qəzalara isə qəza rəisləri başçılıq edirdilər. Quberniya mərkəzlərində jandarm, qəza mərkəzlərinin hamısında isə polis idarələri yaradılmışdı. Polis idarələrinin ştat tərkibi əsasən “pristav” adlanan rəisdən və “qorodovoy” adlanan onlarla silahlı polis nəfərindən ibarət idi.

“İnqilabın amansız düşməni...”

Azərbaycan tarixi ədəbiyyatlarının son dövr nəşrlərində XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində mövcud olmuş jandarm idarələri və onların fəaliyyəti haqqında nəinki məlumat verilmir, ümumiyyətlə adları belə çəkilmir.

Jandarmın fəaliyyəti haqqında məlumatlara əsas etibarilə Sovet tarixi ədəbiyyatlarında rast gəlinir. Sovet tarixçiləri isə sözsüz ki, bolşevik ideologiyasının təsiri altında, birmənalı olaraq, jandarmı “inqilabın amansız düşməni” adlandırdıqlarından, bu hüquq-mühafizə orqanının fəaliyyətinə obyektiv qiymət vermək olduqca çətindir. Lakin bu bir həqiqətdir ki, bolşeviklər çar hökumət dairələrinin demək olar ki bir çoxuna, o cümlədən orduya nüfuz etsələr də, jandarm korpusunu ələ almaq onlara müyəssəz olmayıb. Daha dəqiq desək, bolşevizm öz utopik ideologiyası olan kommunizmi jandarmlara “sırıya” bilməmişdi. Sovet tarixçilərinin jandarmlar haqqında öz əsərlərində söylədikləri birmənalı aqressiv fikirlər bunu bir daha sübut edir.

Lakin buna baxmayaraq, qeyd edə bilərik ki, mövcud olduğu əlliillik zaman kəsiyində jandarm dövlət tərəfindən qarşısına qoyulmuş tapşırıqları məsuliyyət və vicdanla yerinə yetirən öz dövrünün əsl hüquq-mühafizə orqanı idi.

Məhz belə də olmalı idi. Ona görə ki, çar hökuməti tərəfindən yarandığı ilk vaxtlardan jandarmın qarşısına baş verə biləcək hər hansı bir inqilabın və çıxışların qarşısını “vaxtında almaq” tapşırığı qoyulmuşdu. Bəhs olunan dövrdə jandarmın Azərbaycandakı fəaliyyətinə nəzər yetirsək, bunun bir daha şahidi olarıq.

XIX əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda jandarmın fəaliyyətinin daha da genişləndirilməsi istiqamətində bir sıra mühüm işlər görülüb. Belə ki, 1874-cü ildə Bakı şəhərində Vladiqafqaz (Şimali Osetiya) Dəmir Yolları Jandarm İdarəsinin Xəzər bölməsi yaradılıb. Həmçinin, burada Bakı Quberniya Jandarm İdarəsinin rəis köməkçisinin dəftərxanası fəaliyyətə başlayıb. Onun üzərinə Bakı quberniyasının hüdudlarında siyasi işlər üzrə tədqiqat aparmaq vəzifəsi qoyulub.

Bundan əlavə, həmin ildə Yelizavetpol (Gəncə) şəhərində Tiflis Quberniya Jandarm İdarəsi rəisinin Yelizavetpol quberniyası üzrə köməkçisinin dəftərxanası yaradılıb. Onun üzərinə Yelizavetpol quberniyasında inqilabi çıxışlarla mübarizə aparmaq vəzifəsi qoyulub. 1879-cu ildə isə Yelizavetpol Quberniya Jandarm İdarəsi fəaliyyətə başlayıb.

Jandarmın mühüm bir dövlət təşkilatı kimi fəaliyyətinin artırılması və möhkəmləndirilməsi çar hakimiyyətinin marağında olan əsas məsələlərdən biri idi. Jandarmın bu dövrdə fəaliyyəti təkcə iğtişaşların və üsyanların qarşısının alınması ilə məhdudlaşmırdı. Jandarm, həmçinin, mühafizə xidmətini də yerinə yetirirdi. Xarici səfərlər zamanı çarın və onun ailə üzvlərinin mühafizəsini də məhz bu təşkilat həyata keçirirdi. Yazıçı Manaf Süleymanov məşhur “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” adlı kitabında bu barədə maraqlı bir məlumat verir; “1888-ci ilin oktyabr ayında imperator III Aleksandr ailəsilə - arvadı, iki oğlu, bir də böyük məiyyəti ilə Bakıya gəlir. Üçgünlük səfərin əsas məqsədi Bakıda möhtəşəm “Qızıllı” (“Aleksandro-Nevski”) kilsəsinin bünövrəsinin təməlqoyma mərasimində iştirak etmək idi. III Aleksandr şəhərdən keçərkən onun karetasını arxa hissədən atlı kazaklar, yanlardan jandarmlar müşayiət edirdilər”. 1896-cı il mayın 2-də Rusiyanın daxili işlər nazirinə Jandarm Korpusuna vahid rəhbərliyi, onun idarə olunmasını daha da səməriləşdirmək məqsədilə böyük səlahiyyətlərin verilməsi məhz çarın jandarmlara böyük etimad bəsləməsinin nəticəsi idi.

XIX əsrin 70-ci illərində artıq Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyətin, o cümlədən sinfi ziddiyyətlərin getdikcə gərginləşməsi jandarmın üzərinə daha məsuliyyətli vəzifələrin qoyulmasını tələb edirdi. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanda kapitalist sənayesinin inkişafı yeni sinifli cəmiyyətin - burjuaziya və fəhlə sinfinin təşəkkül tapmasına şərait yaratdı.

Azərbaycan burjuaziyası neft sənayeçilərindən, fabrik-zavod və manufaktura səviyyəsində olan sənətkar emalatxanalarının sahiblərindən, tacirlərdən, ev sahiblərindən, qolçomaqlardan, təsərrüfatlarını muzdlu əmək üzərində quraraq kapitalistə çevrilmiş bəylərdən və s. ibarət idi.

Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı burjuaziya ilə eyni vaxtda fəhlə sinfinin də təşəkkül tapmasına səbəb oldu. Bakıda və Azərbaycanın digər qəzalarında sənaye ocaqları yarandıqca, var-yoxdan çıxmış kəndlilər iş dalınca bu şəhərlərə axışırdılar. Bu dövrdə çar Rusiyasında, o cümlədən onun müstəmləkələrində fəhlə sinfinin vəziyyəti olduqca ağır idi. Həyat şəraitinin ağır olması isə tez-tez tətillərə və çar hakimiyyətinə qarşı etiraz nümayişlərinin baş verməsinə gətirib çıxarırdı. Bu cür vəziyyətin davam etməsi XX əsrin əvvəllərindən etibarən fəhlələrin siyasi cəhətdən oyanmasına və inqilabi hərəkatın başlanmasına zəmin yaradırdı. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanın, xüsusən Bakının sənaye müəssisələrində Rusiyadan gəlmiş on minlərlə fəhlə çalışırdı. Onların arasında peşəkar inqilabçılar da az deyildi. Bakıda tətil hərəkatının təşkilatçıları və iştirakçılarının böyük bir hissəsini belələri təşkil edirdi.

Çar hökumət dairələri fəhlələrin ağır sosial həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq istiqamətində ciddi tədbirlər görmək əvəzinə, belə tətil və çıxışların qarşısının alınmasında başlıca çıxış yolu kimi güc tətbiq olunmasını düşünürdü. Çarizm bu məqsədlə də polis və jandarmdan geniş istifadə edirdi. Bu səbəbdən də tətillər və nümayişlər zamanı fəhlələrin polis və jandarmlarla tez-tez toqquşmaları baş verirdi.

XIX əsrin sonlarında fəhlələr əsasən iqtisadi tələblərlə çıxış edirdilərsə, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq artıq siyasi tələblər də səsləndirirdilər. Belə ki, 1902-ci ilin aprelində Bakının mərkəzində 5 minə yaxın fəhlənin iştirakı ilə ilk dəfə olaraq açıq nümayiş keçirilib və “rədd olsun mütləqiyyət” şüarı səslənib. 1903-cü il martın 2-də üç saata qədər davam edən nümayiş zamanı isə fəhlələrin polis və jandarmlarla qanlı toqquşması baş verib. Nəticədə kütləvi həbslər başlayıb, nümayişin fəal üzvlərindən bir çoxu həbs edilib.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Rusiyada, o cümlədən Bakıda sosial-demokratların (bolşeviklərin) təhriki ilə bir sıra fəhlə təşkilatları yaranmağa başladı. Bu təşkilatlar gizli fəaliyyət göstərərək, fəhlələr arasında siyasi iş aparır və onları çar hakimiyyətinə qarşı çıxışlar etməyə sövq edirdilər. Belə təşkilatlar bəzən gizli mətbəələrə də malik olur, qəzet və müxtəlif vərəqələr də nəşr edirdilər. Sözsüz ki, onların fəaliyyəti jandarmların diqqətindən yayınmırdı.

Məsələn, 1906-cı ilin mart ayında Bakıda erməni dilində gizli bolşevik-daşnak mətbu orqanı olan “Banvori dzayn” (“Fəhlə səsi”) qəzetinin çap olunduğu gizli mətbəə Bakı Jandarm İdarəsi tərəfindən aşkar edilərək orada axtarış aparılıb və qəzetin bir neçə əməkdaşı həbs olunub. Jandarmın inqilabi ünsürlərə qarşı Azərbaycanda, o cümlədən Bakıda həyata keçirdiyi bu cür tədbirlər olduqca çoxdur. Sovet tarixçilərindən M.Qaziyevin 1966-cı ildə nəşr olunmuş “Məşədi Əzizbəyov” və A.Kareninin 1963-cü ildə nəşr olunmuş “Sultan Məcid Əfəndiyev” adlı inqilabçıların həyat və fəaliyyətlərindən bəhs edən əsərlərində bu barədə geniş məlumat verilib. Görkəmli yazıçımız Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin novella üslubunda yazdığı “Bomba” hekayəsi də məhz XX əsrin əvvəllərində polisin və jandarmın bu istiqamətdə fəaliyyətlərini genişləndirmələrindən xəbər verir. Jandarmlar tərəfindən inqilabçıların təqib olunması və onların mənzillərində axtarışların aparılması çarizm devrilənədək davam edib.

12 dekabr 1906-cı il - Jandarm agentlərinin məlumatı əsasında Tiflis şəhəri altıncı dairə polis idarəsi tərəfindən“Qeyrət” mətbəəsində axtarış keçirilib. Bu axtarış zamanı 2500 nüsxə qadağan olunmuş inqilabi ədəbiyyat müsadirə olunub və xüsusi baxılmaq üçün jandarm idarəsinə göndərilib.

14 fevral 1907-ci il - Bakının vağzalyanı meydanında keçirilən izdihamlı mitinq zamanı sosial-demokrat Sultan Məcid Əfəndiyev kütlələri açıqca hakimiyyətə qarşı silahlı üsyana çağıran nitq söylədiyinə görə Bakı Quberniya Jandarm İdarəsinin sərəncamı ilə həbs olunub, Bayıl həbsxanasına salınıb.

10 iyun 1907-ci il - Jandarmlar tərəfindən bir çox hümmətçinin (“Hümmət”-bolşevikyönümlü bu təşkilat 1904-cü ilin axırlarında Bakıda yaradılıb), o çümlədən M.Əzizbəyov, M.Hacıqasımov, S.M.Əfəndiyev və başqalarının mənzilində axtarış aparılıb.

Sentyabr 1907-ci il - Jandarmlar “Hümmət” qrupunun fəal üzvü olan bolşevik Məmmədbağır Axundovun mənzilində axtarış aparıb, burada silah anbarı və çoxlu qeyri-leqal ədəbiyyat aşkar ediblər.

1908 ci il - Bakı Jandarm İdarəsi tərəfindən Neft sənayesi fəhlələrinin həmkarlar ittifaqının idarə heyətinin binasında axtarış aparılıb. Axtarış aparılarkən jandarmlar Bakı bolşeviklərinin Balaxanı rayon komitəsinin 1907-ci il noyabr və dekabr aylarının hesabatlarını, həmçinin “Hümmət” təşkilatının Azərbaycan dilində 4 kitabını götürüb aparıblar.

Aprel 1909-cu il - Bakı Şəhər Jandarm İdarəsinin rəisi mövcud olan xüsusi təşəbbüs, şəxsi maarif cəmiyyətlərinin (Bu dövrdə bolşeviklər maarif cəmiyyətləri adı altında müxtəlif birliklər yaradır və çar hakimiyyətinə qarşı fəhlə və kəndlilər arasında siyasi iş aparırdılar) və bu cəmiyyətlərin rəhbərlərinin adları göstərilən siyahını polis departamentinə təqdim edib və s.

Jandarmın fəaliyyətindən bəhs edərkən xüsusilə onu da qeyd etməliyik ki, bu təşkilat, həmçinin, xəfiyyə işi ilə də geniş məşğul olurdu. Belə ki, müasir dövrümüzdəki xüsusi xidmət orqanlarının həyata keçirdiyi bir sıra tədbirlər o zamankı jandarm idarələrinin fəaliyyətinin bir hissəsi idi. Bu barədə yazıçı Qılman İlkinin (Musayev) “Qalada üsyan” adlı romanında da məlumat verilib. Romanda 1905-1907-ci illərdə Rusiyada baş vermiş inqilab zamanı üsyan qaldıran və həbs olunaraq Zaqatala qalasında saxlanılan matroslar arasında baş verən inqilabi əhval-ruhiyyədən və bunun qətiyyətlə qarşısının alınmasına çalışan polis və jandarmın fəaliyyətindən bəhs olunur. 1905-ci ildə “Potyomkin” zirehli gəmisinin və 1907-ci ilin əvvəllərində “Svyatoy Panteleymon” gəmisində xidmət edən, bolşeviklərin təhriki ilə üsyan qaldıran və həbs olunaraq Xarkov həbsxanasında saxlanılan 400-dək “inqilabçı” matroslar 1907-ci ilin baharında Zaqatala qalasına sürgün edilmişdi. İnqilabi əhval-ruhiyyəli əsgərlər gizli olaraq yerli sosial-demokratlarla, o cümlədən bolşeviklərin Bakı və Tiflis komitələri ilə əlaqə yarada bilmişlər. Romanda qeyd olunan və Zaqatala qalasında yerləşən batalyonun komandiri podpolkovnik Dobrovolski ilə Zaqatala şəhər pristavı Kukiyev arasında olan dialoq bu baxımdan olduqca maraqlıdır. Pristavın zəif fəaliyyətindən narazı olan podpolkovnik Dobrovolski ona deyib: “... Tiflis Quberniya Jandarm İdarəsinə raport göndərmişəm. Qoy sizə əlli-qollu bir köməkçi göndərsinlər. Belə getsə, şəhər tezliklə inqilab ocağına çevriləcək”. Müəllif daha sonra yazır: “Bu məqsədlə Tiflis Quberniya Jandarm İdarəsi kapitan İqnati İqnatiç Taytsı Zaqatalaya göndərir. Tiflisdən göndərilən məlumatda qeyd olunurdu ki, Batumda və Suxumidə gizli fəaliyyət göstərən fəhlə təşkilatlarının aşkara çıxarılmasında jandarm kapitanı Taytsın böyük xidmətləri olub”.

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda mövcud olduğu əlli illik zaman kəsiyində(1867-1917) jandarm idarələrinin rəhbər vəzifələrinə soyadlarından da göründüyü kimi, ancaq qeyri-azərbaycanlılar təyin olunublar. Məsələn, 18 dekabr 1904-cü il tarixdən Bakı Quberniya Jandarm İdarəsinin rəisi vəzifəsində polkovnik Karpov, 22 avqust 1905-ci il tarixdən polkovnik Qloba, 30 noyabr 1912-ci il tarixdən isə bu vəzifədə Minkeviç və s. işləyiblər.

Tarixdən də məlum olduğu kimi, 1917-ci il fevralın 27-də Rusiyada burjua-demokratik inqilabı baş verib və Romanovlar sülaləsinin çar mütləqiyyəti devrilib. Martın 2-də isə Rusiyada iki hakimiyyətlilik: rəsmən Müvəqqəti burjua hökuməti və Sovetlərin inqilabi hakimiyyəti yaranıb. Beləliklə, 1917-ci il martın 6-da Müvəqqəti hökumətin qərarı ilə çar inzibati idarələri, o cümlədən Jandarm Korpusu ləğv edilib.

1917-ci il aprelin 1-dən Bakı Şəhər Müvəqqəti Hərbi Milisi yaradılıb. Onun rəhbəri isə podpolkovnik Flamin, müavini isə praporşik Podşibyakin idi.

Anar Əhmədov