Birinci
dünya müharibəsi illərində Osmanlı ərazisində
soyqırıma məruz qalan ermənilər yox,
türk-müsəlman əhalisi olmuşdur
Bakı Dövlət Universitetinin
professoru, tarix elmləri doktoru Anar İsgəndərov
-Anar
müəllim, məlum olduğu kimi ermənilər hər il 24 aprel tarixini uydurma “erməni
soyqırımı” kimi qeyd edir. Ümumiyyətlə,
erməni-türk probleminin tarixi kökləri barədə nə
deyə bilərsiniz?
-Qeyd edim
ki, 1915-ci il 24 aprel tarixinin qondarma “erməni
soyqırımı” kimi qeyd olunmasının heç bir əsası
yoxdur. Tarixə nəzər salsaq görərik
ki, əslində türklər ermənilərə
qarşı heç də düşmən mövqeyində
olmayıb, əksinə yardım əlini uzadıblar. Faktlara diqqət yetirək.
Uzun illər
Bizansın hökmranlığı altında yaşayan ermənilərin
vəziyyətini erməni tarixçisi Urfalı Matevos belə
təsvir edir: "Ermənilər zülm-əsarət
altında qalmışdı. Bütün məmləkət
qan içində idi".
Dini inanclarına görə ermənilər
ciddi təqibə məruz qalırdı. Erməni
katolikosları, din xadimləri Bizansdan sürgün edilirdi.
Bütün təqiblərə baxmayaraq, erməni
məsələsini gündəmdə saxlamaq
üçün kilsə bütün vasitələrdən
istifadə edirdi. VI əsrdə Roma kilsəsindən
ayrılan ermənilər Qüdsdə yeni bir patriarxlıq
yaratdılar. 993-994-cü illərdə
Roma ordusu erməniləri qılıncdan keçirdi, sağ
qalanları əsarət altına aldı.
Erməni kilsəsi Roma təhlükəsindən xilas
olmaq üçün Səlcuq sultanı Alp Arslana müraciət
etdi. Sultan erməniləri öz himayəsinə alaraq,
onları təhlükədən xilas etdi. Sultan Məlikşah
erməni kilsəsi və monastrların, erməni din xadimlərinin
vəziyyətini yaxşılaşdırmaq haqqında sərəncam
verdi. Ermənilərin dəfələrlə
bizanslarla birləşərək türklərə
qarşı vuruşduqlarına baxmayaraq, Səlcuq və
Osmanlı imperiyalarının hakim dairələr tərəfindən
onların dini inanclarına, adət-ənənələrinə,
həyat tərzi və milli ləyaqətlərinə
heç bir müdaxiləyə yol verilmirdi. Erməni
tarixçilərindən Levon Dabağyan yazırdı:
"Ermənilər indiki dövrdə milli varlıqlarına
görə səlcuq və osmanlı türklərinə
borcludurlar. Bizansların və ya başqa avropalıların əlində
qalsaydıq, erməni adı bu gün sadəcə tarix
kitablarında saxlanılan bir ad ola bilərdi".
Səlcuqlardan sonra hakimiyyətə gələn
Osmanlı dövləti də ermənilərin sülh və
rifah şəraitində yaşaması üçün hərtərəfli
şərait yaratmışdı. Bursa paytaxta çevriləndən
sonra ermənilərin Bizansın təhlükəsindən
xilas olması üçün Orxan bəy onların bir etnos
kimi Anadoluda yaşamalarına icazə verdi.
İstanbul fəth ediləndən sonra erməni
katolikosluğu bura köçürüldü.
XVII əsrin 30-cu illərində Osmanlı imperiyası əvvəlki
qüdrətini saxlamaq iqtidarında deyildi. Ermənilərin
bir qismi Roma kilsəsinin təsiri altında katolikliyi qəbul
etdi. İngilislər 1840-ci ildə
Qüdsdə erməni protestant kilsəsini tikməyə icazə
aldılar. 1846-cı ildə ingilislərin
təkidi ilə İstanbulda erməni protestant icması təşkil
edildi. XIX əsrdə qərb dövlətləri
və çar Rusiyası bu dövlətin parçalanması
üçün planlar cızır, erməni şovinizminin
dirçəlməsi üçün ciddi səy göstərirdilər.
-Buna səbəb
nə idi?
-Osmanlı
imperiyasının üç qitədə geniş ərazilərə
sahib olması Qərb dövlətlərini və Rusiyanı
ciddi narahat edirdi. 1829-cu ildə Rusiya ilə
Osmanlı dövləti arasında bağlanmış
Ədirnə sülhü Rusiyanın iddialarını tam təmin
edə bilmədi. Doğrudur, Ədirnə
sülhünün 14-cü maddəsinə görə erməni
əhalisinin Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan
torpaqlarına köçürülməsi rəsmiləşdirildi.
10 minlərlə erməni ailəsinin Osmanlı
dövləti ərazisindən Azərbaycan torpaqlarına
köçürülməsi Rusiyanın Osmanlı ərazisində
"Qərbi Ermənistan" dövlətinin
yaradılmasına olan marağını artırdı. Lakin 1853-1856-cı illər Krım müharibəsində
Rusiyanın məğlub olması ona bu planını
reallaşdırmağa imkan vermədi. Krım
müharibəsində Osmanlı dövləti ilə müttəfiq
olan İngiltərə və Fransa ermənilərin əli ilə
bu ərazidə nüfuz sahibi olmağa
çalışırdılar.
1878-ci
ilin martında erməni patriarxı Nerses Varjapetyan İngiltərənin
İstanbuldakı elçisi Loyarda müraciətində deyirdi.: "Bir il bundan əvvəl bizim
Osmanlı üsul-idarəsindən heç bir şikayətimiz
yox idi. Lakin Rusiyanın bu son zəfərləri
vəziyyəti dəyişdirdi. İndi
biz də Qərbdə müstəqil bir Ermənistana sahib
olmaq istəyirik. Əgər siz yardım
etməsəniz, biz bu istəyimizi gerçəkləşdirmək
üçün Rusiyaya müraciət etməli
olacağıq". Loyardın bəs
harada, hansı torpaqları ələ keçirib Ermənistan
yaradacaqsınız sualına patriarx Van, Sivas, Diyarbəkir,
Kilikiya vilayətlərinin adını çəkdi.
İngilis elçisi bu yerlərin heç birində ermənilərin
çoxluq təşkil etmədiyini xatırlatsa da patriarxı fikrindən
döndərə bilmədi.
Ümumiyyətlə, bu fakta xüsusi diqqət yetirmək
lazımdır ki, ermənilərin yaşadıqları ərazidə
çoxluq təşkil etməsi heç bir zaman mövcud
olmamışdır. Nə Osmanlı, nə İran, nə də Rusiya ərazisində
elə bir vilayət olmamışdır ki, ermənilər əhalinin
üçdə birindən çox olsunlar. Faktiki
olaraq ermənilər yaşayan vilayətlərdə
böyük üstünlüyü türklər, kürdlər
və başqa etnik qruplar təşkil etmişlər.
Berlin konqresinə qədər erməni nümayəndə
heyətinin Avropada döymədiyi qapı qalmadı. Erməni
nümayəndə heyəti İtaliya, Fransa, İngiltərədə
öz planlarını gerçəkləşdirə bilmədiklərini
yəqin edib Almaniyaya pənah gətirdilər. Konqresin sədri Bismarka erməni nümayəndələrinin
onunla görüşmək istədyini bildirdi.
Bismarkın cavabı çox sərt oldu: "Bütün erməniləri
Pomeranlı bir əsgərin sümüyünə dəyişmərəm".
Ermənilərin alman imperatoru I Vilhelmlə
görüşmək arzuları da boşa çıxdı.
Berlin konqresini çağıran Avropa dövlətləri
öz maraqlarını təmin edən qərarlar qəbul etməklə
kifayətləndilər.
Hadisələrin bu şəkildə cərəyan etməsi
ilə barışmaq istəməyən ermənilər bu məsələnin
həlli yolunu Osmanlı dövlətinə qarşı qiyam və
terrora başlamaqda görürdülər. Erməni məsələsini
silahlı vasitələrlə həll etməyə
çağıran komitə, təşkilat və cəmiyyətlər
şəbəkəsi Avropanı, Kiçik Asiyanı,
Qafqazı və Rusiyanın iri şəhərlərini
bürüdü. "Hnçaq" və
"Daşnaksütyun" partiyaları terrorçu fəaliyyətə
başladılar. 1878-1884-cü illərdə
Zeytunda ermənilər tərəfindən iki dəfə
silahlı üsyana cəhd göstərildi. 1884-cü
ildə Sasunda, 1895-ci ildə Zeytunda və 1896-cı ildə
Vanda Osmanlı dövləti əleyhinə silahlı qiyamlar təşkil
edildi . Osmanlı dövləti
Qərb dövlətlərinin və Rusiyanın təzyiqlərinə
baxmayaraq, çətinliklə də olsa bu qiyamları
yatıra bildi.
-Birinci
dünya müharibəsində bəzi dövlətlər ermənilərdən
Osmanlı dövlətinə qarşı istifadə etdilər.
Əslində, bu dövrdə türklərə qarşı
soyqırımı törədilib…
-Daşnakların
dənizdən-dənizə erməni dövləti yaratmaq
arzusu I dünya müharibəsi ərəfəsində daha
geniş miqyas aldı. Birinci dünya müharibəsi
ərəfəsində Osmanlı dövlətinin 3-cü
ordusuna rəhbərlik edən Ənvər paşa Ərzurumda
erməni liderləri ilə görüşündə yəqin
etdi ki, ermənilər müharibə başlanacaq təqdirdə
Osmanlı dövlətinə xəyanət edəcəklər.
Çünki, çar Rusiyası gələcəkdə
müharibənin nəticəsindən asılı olaraq
Osmanlı ərazisində erməni muxtar dövlətinin
yaradılmasına təminat verməklə, bu ərazidə yaşayan erməniləri
Türkiyəyə qarşı müharibəyə cəlb edə
bilmişdi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində
çar II Nikolayın Qafqaza gəlişi və ermənilərə
osmanlılara qarşı əməkdaşlıq təklif etməsi
məsələni daha da ciddiləşdirdi. Türk torpaqlarının işğalına və əhalisinin
məhv edilməsinə hazırlaşan erməni silahlı
birləşmələri erməni kilsəsindən xeyir-dua
aldılar.
Ermənilərin bir qismi Osmanlı torpaqlarına soxulan
rus ordusuna qoşuldu, bir hissəsi isə mallarını və
mülklərini sataraq könüllü erməni dəstələrinə
yazıldılar. Dinc türk əhalisnə qarşı həyata
keçirilən qırğınlarda fəal iştirak edən
ermənilər bölgəni yaxşı
tanıdıqları üçün həm ruslara bələdçilik
edir, həm də təxribatlar törətməklə məşğul
olurdular.
1914-cü
il noyabrın 1-də rus ordusu Qafqaz istiqamətində
Osmanlı sərhədlərini keçdi. Qars, Ərdəhan
və Batum uğrunda döyüşlərdə hər iki tərəf
böyük itki verdi. Lakin
Sarıqamış yaxınlığındakı
döyüşdə bir tərəfdən sərt
qış, o biri tərəfdən rus ordusunun daha
güclü hazırlığı türklərdən 90 min əsgər
və zabitin əsir alınması ilə nəticələndi.
Rus ordusunun Şərqi Anadoluya daxil olması ermənilərin
türklərə qarşı kütləvi qırğın
törətməsi üçün şərait yaratdı.
Rus ordusunun tərkibindəki ermənilər
yerli ermənilərlə birləşərək heç bir
günahı olmayan yüz minlərlə dinc əhalini qətlə
yetirir və onları öz dədə-baba yurdlarından didərgin
salırdılar. 1915-ci ilin yanvarında
Sarıqamış, 1916-cı ilin fevralında Ərzurum,
martda İsfahan, apreldə Trabzon, mayda Xoy və Dilman, iyunda
Ərzincan, avqustda isə Muş rus ordusu və erməni
silahlı birləşmələri tərəfindən
işğal edildi. Ermənilər müsəlman
kəndlərini qarət edir, yandırır, əhalini fərqinə
varmadan qılıncdan keçirirdilər. Dinc əhalini zorla evlərə, məscidlərə
dolduraraq diri-diri yandırırdılar. Qocaları
və uşaqları torpağa basdırır, hamilə
qadınların qarnını yırtıb körpələri
çıxarıb boğurdular və anaları öz
balalarının ətini yeməyə məcbur edirdilər.
Ermənilərin yerli əhaliyə
qarşı həyata keçirdiyi bu qırğınlar
Osmanlı dövlətini müəyyən müdafiə tədbirləri
görməyə məcbur etdi. Belə ki, 1915-ci il mayın ortalarında Van, Bitlis və
Ərzurumdan erməni əhalisi döyüş meydanından
uzaqlaşdırıldı. Bununla da türklərin
rus və ingilislərə qarşı döyüşlərində
ermənilərin neytrallığı təmin edildi. Eyni
zamanda, Osmanlı dövlətinin hərbi rəhbərliyi
türklərə və digər müsəlmanlara ermənilərə
qarşı hər hansı zorakılıq törətməyi qadağan edən göstəriş
verdi. 1919-cu il yanvarın 30-da Londonda
çıxan "Tayms" qəzeti
yazırdı:"Köçürülən erməni əhalisinin
gələcəkdə öz evlərinə qayıtması və
əmlakına sahib durması üçün Osmanlı
hökuməti tərəfindən xüsusi komissiya yaradıldı.
Komissiyanın işi erməni əhalisinin
siyahıya alınmasından ibarət idi. Komissiyanın
sənədlərində dönə-dönə qeyd olunur ki,
müharibə başa çatandan sonra erməni əhalisi
öz evlərinə qaytarılacaqdır" .
Antantanın təbliğat maşını və erməni
millətçiləri sübut etmək istəyirlər ki,
birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı ərazisində
bir milyondan artıq erməni
öldürülmüşdür. Bunun üçün fakt kimi
müharibəyə qədər Osmanlı ərazisində ermənilərin
2,5 milyon nəfər olduğu göstərilirdi.
Halbuki, Osmanlı dövlətinin rəsmi məlumatına
görə müharibəyə qədər bu ərazidə 1,3 milyon erməni
yaşayırdı. Göstərilən əhalinin
yalnız yarısı döyüş əməliyyatları
gedən ərazidə yaşayırdı. Müharibə
dövründə yarım milyon erməni Türkiyədən
Qafqaza və başqa yerlərə köçmüş,
150-200 min erməni Qərbi Avropa və ABŞ-a mühacirət
etmişdi və ehtimal etmək
olar ki, ölən əhalinin sayı 200 min nəfər
olmuşdur. Təbii ki, bu rəqəmin
içində təkcə köçürmə nəticəsində
ölənlər yox, aclıqdan, soyuqddan ölənlər və
itkin düşənlər də vardır.
"Tayms" qəzeti yazır: "Bu bir danılmaz həqiqətdir
ki, müharibə illərində Osmanlı ərazisində
iki milyon türkün həyatına son qoyulmuşdur" .
-Ermənilərin
iddiaları ilə bağlı hər hansı tarixi sənəd
varmı?
-Erməni
ideoloqları dünyanı inandırmaq istəyir ki, guya
1915-ci il aprelin 24-də daxili işlər
naziri Tələt paşa erməni əhalisinin dövlət səviyyəsində
qırılmasına dair yazılı göstəriş
vermişdir. Bu günə qədər erməni
ideoloqları həmin sənədin əslini fakt kimi heç
kimə göstərə bilmirlər. Ona
görə ki, belə bir sənəd, ümumiyyətlə,
yoxdur.
1920-ci ildə Qərb dövlətlərinin Osmanlı
dövlətini parçalamaq planı təbliğ olunan
dövrdə Aram Andonyanın "Ermənilərin kütləvi
şəkildə öldürülməsi haqqında rəsmi
sənədlər" adlı saxta əsəri də bir
neçə dildə işıq üzü gördü. Aram Andonyan hamını
inandırmaq istəyirdi ki, ingilis qoşunlarının Hələbə
hücumu dövründə o, Osmanlı çinovniki Naim bəylə
görüşmüş və daxili işlər naziri Tələt
paşanın ermənilərin kütləvi şəkildə
öldürülməsi haqqında şifrəli əmrini
ondan almışdır. İngilis dilində nəşr
olunmuş kitabda 48 "rəsmi Osmanlı sənədi"
verilmişdir. Halbuki, fransız nəşrində
bu rəsmi sənədlərin məzmununda, həm də
çapında fərq vardır. Andonyanın
"rəsmi sənədləri" içərisində 14
şəkil verilmişdir. Müəllifdən
şəkillərin əsli tələb olunduqda, o bunları
itirdiyini bildirmişdi. Andonyanın sənədlərinin
saxta olduğu heç kimə sirr deyil. Çünki
müəllif bu saxta sənədləri tərtib edərkən
müsəlman dövlətləri üçün məcburi
etiket qaydasını belə yaddan çıxarmış,
"Allahın adı ilə başlanan ifadələri"
unutmuşdur. İkincisi, Andonyan saxta sənədlərə
tarix qoyarkən müsəlman təqvimi əvəzinə rum təqvimindən
istifadə etmişdir. Bir sözlə,
Andonyanın bu saxtakarlığı hamıya məlumdur.
Lakin bu saxta "sənədlər" bir
çox qərb dövlətlərinin maraqlarını təmin
etdiyinə görə siyasi dairələrin diqqət mərkəzindədir.
1919-cu il Paris sülh konfransı dövründə
Osmanlı rəhbərlərinin gizli yazışmaları diqqətlə
yoxlanıldıqdan sonra ermənilərin kütləvi surətdə
öldürülməsi haqqında heç bir sənəd və
əmr tapılmadı. Əksinə, Avropadan gələn
məmurlar belə faktla rastlaşdılar ki,
köçürülən erməni əhalisinin təhlükəsizliyini
təmin etmək üçün Osmanlı dövləti tərəfindən
onlarla əmr və göstəriş verilmişdir.
Amerika
tarixçisi Stenford Corc Şou yazırdı: "Osmanlı ərazisində
müsəlman əhalisinə qarşı ilk
qırğınlar 1915-ci il mayın 14-də
Van şəhərində rus ordusunun iştirakı ilə erməni
dəstələri tərəfindən törədildi. İki gün ərzində şəhərin müsəlman
əhalisi qılıncdan keçirilərək onlara
olmazın işgəncələr verildi. Osmanlı ərazisində
rus ordusunun himayəsi altında "Erməni Van dövləti"
yaradıldı . Van
soyqırımından sonra erməni və rus birləşmələrinin
Bitlis vilayətinə hücumları başladı. Mosula qədər böyük bir ərazi erməni
daşnak qüvvələrinin işğalı altına
düşdü. 1915-ci il iyulun
ortalarına qədər Van ərazisinə 250 min erməni
köçürüldü. Halbuki, bu ərazidə 50 mindən
artıq erməni yaşamamışdı .
1915-ci il iyulun ortalarından etibarən ermənilərin
bu ərazilərdə törətdikləri cinayətlərin
sayı-hesabı yox idi. İyulun ortalarından
sonra Osmanlı ordusunun əks hücumu nəticəsində
geri çəkilən rus-erməni ordusu ilə birlikdə erməni
əhalisi də bu əraziləri tərk etməyə
başladı. 200 minlik erməni əhalisi
rus ordusunun müşaiyəti ilə Cənubi Qafqaz istiqamətinə
üz tutdu.
Birinci
dünya müharibəsi illərində erməni-Osmanlı
münasibətlərinə dair həm obyektivlik baxımdan, həm
də sənədlərin əksəriyyəti qeyri-müsəlman
müəlliflərinə məxsus olduğuna görə
ABŞ konqresi kitabxanasında saxlanılan "Bristolun sənədləri"
diqqəti cəlb edir . Bu
külliyyatda qeyd olunur ki, "dəqiq statistik mənbələrdən
məlumdur ki, 1912-1922-ci illər ərzində 600 minə
yaxın erməni həlak olmuşdur. 1,5-2
milyon ermənin ölümü ilə bağlı fikirlər
fərziyyədən başqa bir şey deyildir. Müharibə
gedən ərazidə insanların ölümü və itkin
düşməsi adi bir haldır" .
Bristolun sənədlərində göstərilir ki, qeyd olunan
dövrdə isə 2,5 milyon türkün
həyatına son qoyulmuşdur. Türklərin
ölümü və öldürülməsi ermənilərdən
daha faciəli olmuşdur.
Yuxarıdakı faktlardan belə nəticəyə gəlmək
olar ki, I dünya müharibəsi illərində Osmanlı ərazisində
soyqırıma məruz qalan ermənilər yox,
türk-müsəlman əhalisi olmuşdur. Osmanlı ərazisində
öz mənfur planlarını həyata keçirə bilməyən
erməni silahlı dəstələri geri çəkilərək
Azərbaycanın cənubunda, qərbində və
şimalında türk-müsəlman əhalisinə
qarşı kütləvi qırğınlara
başladılar.
-Anar
müəllim, bu gün dünyanın bəzi dövlətləri
uydurma “erməni soyqırımını” tanıyıb. Ermənistan bu prosesi davam etdirməyə
çalışır. Bu barədə nə
deyə bilərsiniz?
-Tarixdə
olmayan bir hadisəni bu gün dövriyyədə saxlamaq cəhdləri
siyasi məqsədlər üçündür. Bilirsiniz ki, illər öncə Türkiyə Ermənistana
hər iki tərəfdən arxiv sənədlərinin
açılmasını və tarixçilərin bu məsələni
araşdırıb ortaq qərara gəlməsini təklif
etmişdi. Amma erməni tərəfi bu təklifi
qəbul etmədi. Çünki tarixdə
belə bir “soyqırımı” olmayıb və tarixçilərdən
ibarət birgə komissiya yaradılıb bu məsələ
araşdırılsaydı, erməni yalanları ifşa
olunardı. Bununla da, məsələ birdəfəlik
qapanardı.
Bu məsələni gündəmdə saxlamaq istəyən dövlətlərə gəlincə, onlar bu məsələdən Türkiyəyə qarşı təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışır. Yəni, ermənilər həmin dövlətlərin əlində alətdir. Dünyada müəyyən qüvvələr, dövlətlər var ki, Türkiyəni güclü görmək istəmir. Eləcə də Azərbaycanı. Əgər belə olmasaydı, müasir dövrümüzdə , 20-ci əsrin sonunda ermənilər Xocalıda azərbaycanlılara qarşı dəhşətli soyqırımı törətdilər. Həmin dövlətlər ədalətlidirsə, ilk növbədə Xocalı qətliamını soyqırımı kimi tanısınlar. Amma təəssüf ki, onların məqsədi başqadır.
Türkiyə və Azərbaycan erməni
saxtakarlığına qarşı həmişə
mübarizə aparıb və bu gün də aparırlar. Bu
istiqamətdə tarixçilərimiz də elmi-tarixi əsərlər
yazıb dünyaya təqdim edir.
Hərbi And.- 2019.- 3 may.- S.8.