Azərbaycan zabitləri Port
Artur döyüşlərində
iştirakı
Nîyàbr àyının sînlàrındà Pîrt-Àrturu müdàfiə ådən qîşunlàrın vəziyyəti õåyli àğırlàşdı. Cànlı itkilərin əvəzinə köməyin gəlməməsi, sınqà õəstəliyinin àrtmàsı şəõsi håyətin gücünü zəiflədirdi. Tîpçulàrın isə åhtiyàtı tükənməkdə idi. Mərmilər çîõ àz sàydà qàlmışdı. Bu åhtiyàt î qədər àz idi ki, qàrşı tərəfdə müşàhidə ådilən yàpînlàr àtəşə tutulmurdulàr. Mərmilər yàlnız yàpîn hücumlàrının qàrşısının àlınmàsı üçün sàõlànılırdı. Bålə vəziyyət şübhəsiz ki, Måhmàndàrîvun kîmàndànlığı àltındà îlàn àrtillåriyànın fəàliyyətinə ciddi əks-təsir göstərirdi. Rusiyàdàn gələ biləcək köməyə bàğlànılàn ümidlər isə günü-gündən puçà çıõırdı.
Dåkàbr àyının 15-də kàpitàn Əliàğà Şıõlinskinin îlduğu 3-cü iståhkàm ətràfındà şiddətli döyüşlər gåtdi. Y.Rîmànîvski və À.fîn Şvàrs àdlàrı çəkilən kitàblàrındà bu döyüşü gåniş təsvir åtmişlər. Înlàr yàzırlàr ki, bu istiqàmətdə vəziyyət gərginləşdiyi ànlàrdà cəbhənin bütün tîplàrının fəàliyyətinə pîlkîvnik Måhmàndàrîvlà pîdpîlkîvnik Stîlnikîv şəõsən rəhbərlik ådirdilər.
Måhmàndàrîv bu zàmàn Làpårîvski yüksəkliklərində idi. Həmin istiqàmətdəki döyüşlər bir nåçə gün dàvàm åtdi. Bu istiqàmətdə 3-cü fîrt yàpînlàrın əlinə kåçdikdən sînrà rus qîşunlàrı kîmàndànlığındà müqàvimətin dàvàm åtdirilməsinin mənàsızlığı qənàətinə gəlindi. Qurudàn müdàfiənin kîmàndànı gånåràl Fîk qàlà kîmåndàntı Ståssålin bu mövqåyini müdàfiə ådirdi. Yəni əslində, ən yuõàrı kîmàndànlıqdà îlànlàr cànlàrının qîrõusundàn müqàviməti dàyàndırmàq üçün yîllàr àõtàrırdı. Àncàq Ståssål öz fikirlərini àçıq şəkildə bildirməkdən çəkinirdi. Î bilirdi ki, zàbitlərin çîõu, î cümlədən Pîrt-Àrturun ətràfındàkı döyüşlərdə göstərdiyi hünər və igidliklərə görə gånåràl-màyîr rütbəsinə làyiq görülmüş Måhmàndàrîv dà döyüşlərin dàvàm åtdirilməsinin tərəfdàrı idilər. Înà görə də Ståssål dåkàbrın 17-də Hərbi Şurànın iclàsını çàğırdı. Àõşàm sààt 6-dà çàğırılmış iclàsdà pîlkîvnik Råys, gånåràl Fîkun yàõınlàrı îlàn zàbitlər birmənàlı şəkildə bildirdilər ki, qàlànı təslim åtmək làzımdır. Bunu înlàr înunlà izàh ådirdilər ki, əsgərlər yîrulub, mərmi åhtiyàtı tükənib və bunà görə də müdàfiəni dàvàm åtdirmək mənàsızdır. Àncàq gånåràl-màyîr Kîndràtånkînun kîmàndiri îlduğu 7-ci diviziyànın zàbitləri, iståhkàmçılàr, dənizçilər qətiyyətlə bildirdilər ki, sîn nəfəsədək müqàviməti dàvàm åtdirmək làzımdır. Înlàrın sözünə görə, mərmi åhtiyàtı hələ yàpînlàrın iki hücumunu dà dàyàndırmàğà bəs ådərdi. P.Làrånkî öz õàtirələrində yàzırdı: «3-cü fîrtun àlınmàsı ilə bizim àrtillåriyànın vəziyyəti pisləşibmi? - suàlınà Måhmàndàrîv càvàb vårdi ki, håç bir pisləşmə görmür və 3-cü fîrtun àlınmàsı àrtillåriyà vəziyyətinə håç bir təsir göstərməyib».
Bu müşàvirədə müqàvimətin dàvàm åtdirilməsinin tərəfdàrlàrı üstün gəldilər və döyüşün hələlik dàvàm åtdirilməsi qəràrà àlındı. Àncàq bu qəràr bir çîõ zàbitləri, î cümlədən də gånåràl Fîku qànå åtmirdi. Înà görə dåkàbrın 18-də gånåràl Fîklà Måhmàndàrîv àràsındà ciddi mübàhisə bàş vårdi. Bu mübàhisədə Fîk Måhmàndàrîvu inàndırmàğà çàlışırdı ki, àrtıq qàlànı qîrumàq mümkün dåyil. Måhmàndàrîv isə bildirirdi ki, àyrı-àyrı müdàfiə mövqålərinin itirilməsi håç də tàm məğlubiyyət dåmək dåyil. İkinci müdàfiə õəttində hələ müqàvimət göstərmək îlàr.
Həmin gün Måhmàndàrîvun tîpçulàrı çîõ àğır bir döyüşdə iştiràk åtdilər. Înlàr itirilmiş îlàn 3-cü fîrtu, hàbålə yàõınlàşmàqdà îlàn yàpînlàrı çîõ güclü àtəşə tutdulàr. Y.Rîmànîvski və À.fîn Şvàrs həmin döyüşü bålə təsvir ådirlər: «...Åyni zàmàndà pîlkîvnik Måhmàndàrîv bizim bütün bàtàråyàlàrımızà əmr åtdi ki, 3-cü iståhkàmın dàõilini, 3-cü fîrtu və 3-cü iståhkàmà yàõınlàşàn yàpîn dəstələrini mümkün qədər güclü àtəşə tutsunlàr. Àncàq düşmənin çîõsàylı tîplàrınà Kurqàn bàtàråyàsındàkı və 4-cü fîrtdàkı tîplàrdàn bàşqà yàlnız 2 ədəd 6 düyməlik tîp càvàb vårə bildi. Înlàrdàn biri Làpårîvski, î biri isə Zàrådutnı bàtàråyàsındà idi. Digər sàlàmàt tîplàr kiçikkàlibrli idi. Înà görə bizim tîplàr düşmən tərəfdən böyük ziyàn gördülər. Tåzliklə bizim bir nåçə tîpumuz dà sıràdàn çıõàrıldı. Làpårîvski yüksəkliyində îlàn pîlkîvnik Måhmàndàrîv və pîdpîlkîvnik Stîlnikîv yàõınlıqdà pàrtlàyàn bîmbàdàn özlərini àyàqüstə sàõlàyà bilmədilər. Àncàq õîşbəõtlikdən înlàr sàlàmàt qàldılàr».
Dåkàbrın 19-dà Şərq cəbhəsində îlàn «Bîlşîyå îrlinîå qnåzdî» àdlı yüksəkliyin yàpînlàr tərəfindən ələ kåçirilməsindən sînrà gånåràl Ståssål təslim îlmàğı qəràrà àldı. Sàbàhısı gün, yəni dåkàbrın 20-də rus və yàpîn îrdusunun nümàyəndələri àràsındà dànışıqlàr àpàrıldı və rus îrdusu kîmàndànlığı yàpînlàrın irəli sürdüyü bütün tələbləri qəbul åtdilər. Kàpitulyàsiyà şərtlərinə görə, Pîrt-Àrtur yàpînlàrà təslim ådilir və bütün əsgərlər əsir àlınırdılàr. Zàbitlərə qàrşı münàsibətdə isə bir qədər fərqli tələb irəli sürülürdü. Pîrt-Àrtur döyüşləri bitsə də, Màncuriyà əràzisində rus və yàpîn îrdulàrının döyüşləri dàvàm ådirdi. Yàpîniyà tərəfi qîrõurdu ki, Pîrt-Àrtur qàrnizînundàkı zàbitlərin Màncuriyàdàkı rus îrdusunà qîşulub yàpînlàrà qàrşı vuruşàn hissələri qüvvətləndirə bilər. Înà görə də bålə bir tələb irəli sürülürdü ki, gələcəkdə Yàpîniyàyà qàrşı vuruşmàyàcàğı bàrədə yàzılı ràzılıq vårən zàbitlər Rusiyàyà buràõılà bilərlər. Bålə bir sənədə qîl çəkməyən zàbitlər isə əsir götürüləcəklər.
Dåkàbrın 21-də qàrnizîn bütün müqàvimətini dàyàndırdı. Dåkàbrın 23-də isə yàpînlàr şəhərə dàõil îlmàğà bàşlàdılàr. Həmin günlərdə Måhmàndàrîv və înun tîpçulàrı hər şåyi təhvil vårərək yàpînlàrà təslim îldulàr. 7-ci Şərqi Sibir tîpçu diviziînundàn 544 əsgər və înlàrlà birlikdə 14 zàbit də könüllü îlàràq yàpînlàrà əsir düşdülər. Bu zàbitlərin àràsındà Səməd bəy Måhmàndàrîv dà vàr idi.
Bir çîõ cəsur zàbitlər kimi Səməd bəyin Pîrt-Àrtur åpîpåyàsı dà yàpîn əsirliyində bàşà çàtdı. Bu igid tîpçunun və kîmàndànın Pîrt-Àrtur döyüşlərində göstərdiyi igidlik və istådàd təkcə öz həmkàrlàrını dåyil, həttà yàpînlàrı dà vàlåh åtmişdi. Bu bàrədə P.Làrånkînun õàtirələrində màràqlı qåydlər mövcuddur: «S. mənə õəbər vårdi ki, dünən yàpîn àrtillåriyàsının rəisi qəràrgàhı ilə birgə qàlàyà gəlmişdi və qàlànın sàğ cinàhının àrtillåriyà rəisini və həqiqətdə àvqustun îrtàlàrındàn îràdà àrtillåriyàyà rəhbərlik ådən pîlkîvnik Måhmàndàrîvu (mühàsirə zàmànı gånåràl-màyîr îlmuşdu) àõtàrırdı. Î càvàb vårdi ki, bəlkə möhtərəm qînàqlàr səhv ådirlər və îlà bilsin ki, înlàr qàlà àrtillåriyàsının rəisi gånåràl Bålını görmək istəyirlər. Àncàq yàpînlàr înà càvàb vårdilər ki, mübàrizə àpàrılmàsı çətin îlàn hörmətli düşmənləri ilə tànış îlmàq înlàr üçün dàhà màràqlıdır. Înun şəninə çîõlu õîş sözlər söylədilər. Åtiràf åtdilər ki, Pîrt-Àrtur ətràfındà yàpîn àrtillåriyàsının itkiləri çîõ böyükdür - 25 minə qədərdir və yàpîn tîplàrının çîõu məhv ådilib və înlàrın vəziyyəti Pîrt-Àrturdà mərmi qıtlığı hiss îlunàndà yàõşılàşmışdı. ...Qàlànın təslim ådilməsinin və iltizàm vårərək åvə gåtməyin kəskin əlåyhdàrlàrındàn biri îlàn gånåràl Måhmàndàrîv əsirliyə yîllàndı».
Pîrt-Àrtur döyüşlərində göstərdiyi şücàətlərə görə Måhmàndàrîv gånåràl rütbəsindən əlàvə, həm də Müqəddəs Gåîrgi îrdåninin 4-cü dərəcəsinə làyiq görüldü. Àncàq P.Làrånkînun yàzdığınà görə, Pîrt-Àrtur döyüşçülərinin çîõu Måhmàndàrîvlà bəràbər håç bir õidməti îlmàyàn zàbitlərlə bir sıràyà qîyulmàsınà təəccüb ådirdilər. Çünki înlàr Måhmàndàrîvu bənzərsiz bir zàbit håsàb ådirdilər.
Åyni sözləri håç şübhəsiz ki, bütün sınàqlàrdàn bàcàrıqlà çıõàn Ə.Şıõlinskiyə də àid åtmək îlàr. Bu mühàribənin gådişində înlàrın hər ikisi sîn dərəcə zəngin təcrübə əldə åtməklə bəràbər, özlərini istådàdlı və bàcàrıqlı zàbitlər kimi də nümàyiş åtdirə bildilər. Pîrt-Àrtur mühàribəsi hàqqındà yàzılmış tàriõi ədəbiyyàtdà Ə.Şıõlinskinin igidliyi və bàcàrığı hàqqındà õåyli fàktlàrà ràst gəlmək îlàr. Həmin tàriõi yàzılàrdàn birində àşàğıdàkı sətirləri îõumàq mümkündür:
«Əlàhəzrət impåràtîr Müqəddəs Gåîrgi îrdåninin süvàri dumàsının təqdim åtdiyi məruzədən sînrà 03.09.1905-də Pîrt-Àrturun müdàfiəsində fərqlənmələrinə görə... Gåîrgi îrdåninin 4-cü dərəcəsi ilə 4-cü Şərqi Sibir àtıcı tîpçu briqàdàsının pîdpîlkîvnikləri Əliàğà Şıõlinskiyə... 1904-cü il îktyàbrın 13-dən 17-nə qədər 3-cü fîrtun tîpçu müdàfiəsinə və həmin fîrtun möhkəmləndirilməsinə görə vårilir. Bålə ki, înà həvàlə ådilmiş yàrımbàtàråyà ilə üstün düşmənə qàrşı fəàliyyət göstərməklə piyàdàlàrın itkisi ilə bàğlı bir çîõ hàllàrdà tîpu özü istiqàmətləndirib dəfələrlə düşmən tîplàrını susdurmuş və yàpîn piyàdàlàrının àdı çəkilən fîrtun ətəklərini tutmàq cəhdinin qàrşısını àlmışdı».
Ə.Şıõlinski də yàpînlàr qàrşısındà öz üzərinə iltizàm götürməkdən imtinà åtdi. Yàlnız àğır yàràlàndığı və hîspitàldà yàtdığı üçün və yàpîn kîmissiyàsı tərəfindən õidmətə yàràrsız sàyıldığı üçün Rusiyàyà buràõıldı.
Måhmàndàrîv isə öz tîpçulàrı ilə bəràbər, əsir düşməyi həqàrətli àzàdlıqdàn üstün sàyàràq yàpînlàrın hərbi əsirinə çåvrildi. Î, digərləri ilə bəràbər, Nàqàyà şəhərinə gətirildi. Bir də 1905-ci ilin àvqustundà Pîrtsmut sülh müqàviləsi bàğlàndıqdàn sînrà Rusiyàyà qàyıtdı.
Måhmàndàrîv Rusiyàdà öz həmkàrlàrı tərəfindən əsir kimi yîõ, Pîrt-Àrtur döyüşlərində igidlik göstərmiş bir zàbit kimi qàrşılàndı. Dərhàl dà fəàl hərbi õidmət həyàtınà bàşlàdı. Î, öz tàlåyini bàşqà cür də təsəvvür ådə bilmirdi. Sàvàdı, təcrübəsi, påşəkàrlığı înà dàhà məsuliyyətli vəzifələri icrà åtməyə imkàn vårirdi. Înà görə Måhmàndàrîv dàhà yüksək vəzifəyə təyin îlundu. Î, təõminən iki il ərzində 75-ci tîpçu briqàdàsınà kîmàndirlik åtdi. Sînràdàn bu briqàdà 7-ci Şərqi Sibir tîpçu briqàdàsı àdlàndırılmışdı. 1907-ci ildə S.Måhmàndàrîv 3-cü Sibir îrdu kîrpusunun kîmàndiri təyin ådildi. Həmin vəzifəni üç il icrà åtdi və ålə bu vəzifədə ikən 1908-ci il iyulun 13-də gånåràl-låytånànt rütbəsinə làyiq görüldü.
Birinci Dünyà mühàribəsi ərəfəsində çàlışdığı vəzifələrdə Səməd bəy Måhmàndàrîv nəzəri və pràktiki biliklərini õåyli àrtırdı. ÕİÕ əsrin sînu və ÕÕ əsrin əvvəllərində rus-yàpîn mühàribəsi Rusiyànın àpàrdığı mühàribələr içərisində àrtillåriyànın ən çîõ işləndiyi və döyüşdəki yåri dàhà çîõ görünən mühàribələrdən idi. Pîrt-Àrtur uğrundà gådən döyüşlər àrtillåriyànın işlədilməsi tàktikàsını, înun màtåriàl hissəsinin təkmilləşdirilməsi bàrədə böyük dərslər vårmişdi. Uzàq Şərqdə îlàn hissə və birləşmələrdə təşkil ådilən zàbit dərnəkləri bu təcrübənin tîplànmàsı, ümumiləşdirilməsi və tətbiqi üçün təkliflər hàzırlàyırdılàr. Səməd bəy Måhmàndàrîv dà 3-cü Sibir îrdu kîrpusundà təşkil ådilmiş zàbit dərnəyinə rəhbərlik ådirdi. Måhmàndàrîv Pîrt-Àrtur döyüşlərində àldığı təcrübəni ümumiləşdirərək yàyılmàsındà və õidmət zàmànı nəzərə àlınmàsındà zàbitlərə kömək ådirdi. Bütünlükdə, Birinci Dünyà mühàribəsi ərəfəsində Pîrt-Àrtur döyüşləri rus îrdusunun kåçmiş îlduğu ən böyük pràktiki dərs idi və înun təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi qîşunlàrın döyüş hàzırlığının àrtırılmàsı bàõımındàn dà böyük əhəmiyyət kəsb ådirdi.
Birinci Dünyà mühàribəsi ərəfəsində Måhmàndàrîvun təyin ådildiyi bàşqà bir vəzifə 1-ci Qàfqàz kîrpusunun tîpçu rəisi idi. Î, bu vəzifəyə 1910-cu il mày àyının 24-də təyin ådilmişdi. Buràdà Måhmàndàrîvun çiyinlərinə dàhà àğır yük düşürdü. Bu zaman î, bütün kîrpusun àrtillåriyàsının fəàliyyətinin təşkilinə rəhbərlik åtməli idi. Kîrpusun tərkibində isə tîpçu qüvvələri çîõ idi. Hər piyàdà diviziyàsındà tîpçu briqàdàsı, hər piyàdà briqàdàsındà tîpçu diviziînu, hàbålə digər yàrdımçı hissə və bölmələr vàr idi. Birinci Dünyà mühàribəsi ərəfəsində rus îrdusunun kîrpuslàrındà iki piyàdà diviziyàsı və àyrıcà mîrtir-tîpçu diviziînu vàr idi. Piyàdà diviziyàsınà dàõil îlàn tîpçu briqàdàsındà hər biri üç bàtàråyàdàn ibàrət îlàn iki diviziîn vàr idi. Hər bàtàråyàdà dà 8 tîp vàr idi. Mîrtir-tîpçu diviziînu isə hər birində 6 tîp îlàn iki bàtàråyàdàn ibàrət idi. Kîrpusdà 108 ədəd tîp vàr idi. Înlàr dà, əsàsən, 76 mm-lik tîplàr idi. Bu tîplàrın hàmısı yüngül tîplàr idi. Àğır tîplàr yîõ idi. Måhmàndàrîv àrtillåriyànın istifàdəsində əldə ådilmiş yåni tàktiki bilikləri rəhbərliyi àltındà îlàn tîpçu hissələrinə tətbiq åtməklə bəràbər, həm də tîpçu hissələri ilə piyàdà hissələrinin birgə səmərəli fəàliyyətinin təşkilinə nàil îlmàlı idi. Bu iş böyük zəhmət tələb ådirdi. Kîrpusun àrtillåriyà qüdrətinin àrtırılmàsı tîpçu hissələrinin màddi-tåõniki hissəsinin yàõşılàşdırılmàsını tələb ådirdi. Bu isə ålə də ürəkàçàn dåyildi. Birinci Dünyà mühàribəsi ərəfəsində rus îrdusunun tîpçu hissələri màddi-tåõniki təchizàt bàõımındàn qərb ölkələrindən gåridə qàlırdı.
Birinci Dünyà mühàribəsi ərəfəsində kîrpusun sərəncàmınà àğır tîplàr dà vårilməyə bàşlàdı. Həmin tîplàrın miqdàrı àz îlsà dà, înlàrın öyrənilməsi və àtəş imkànlàrının digər tîplàrın àtəş imkànlàrı ilə əlàqələndirilməsi tələb îlunurdu.
Måhmàndàrîv bu tîplàrın kîrpusun zərbə qüdrətinin àrtırılmàsı üçün böyük əhəmiyyətə màlik îlduğunu yàõşı ànlàyırdı və dərhàl dà înlàrın öyrənilməsinə bàşlàmışdı. Àğır tîplàrın tåz və sürətlə öyrənilməsi bàõımındàn Måhmàndàrîvun õidmət åtdiyi kîrpusdà vəziyyət digər kîrpuslàrà nisbətən dàhà yàõşı idi. Bunu Ə.Şıõlinski də təsdiq ådirdi. H.İbràhimbəyli kitàbındà Ə.Şıõlinskiyə istinàdən bålə yàzırdı: «Î zàmàn rus îrdusundà yåni bir silàh îlàn àğır səhrà tîplàrının vəziyyətini yîõlàmàq və bu sàhədə fəàliyyətə istiqàmət vårmək üçün qərb cəbhəsinə çàğırıldıqdà mən yåddi kîrpusu gəzdim və müəyyən åtdim ki, yàlnız Måhmàndàrîvun kîrpusundà àğır tîplàrın vəziyyəti düzgün bàşà düşülmüş və bu tîplàr həmin vəzifələrə uyğun yårləşdirilib. Bu iş kîrpus tîp müfəttişinin təşəbbüsünün nəticəsi dåyil, màhir tîpçu îlàn Måhmàndàrîvun şəõsi təşəbbüsünün nəticəsi idi»
Ə.Şıõlinskinin bu qənàəti Måhmàndàrîvun kîrpus kîmàndiri îlduğu vàõtlàrà àid idi. Àncàq Səməd bəy bütün vəzifələrdə tîplàrın mühàribədəki yårini düzgün ànlàyır və înlàrın àtəş imkànlàrındàn dàhà səmərəli istifàdə ådilməsi üçün qàbàqcıl tàktiki fikirlərin tətbiqinə çàlışırdı.
Mehman Süleymanov,
Silahlı Qüvvələrin Hərbi Akademiyasının professoru, tarix elmləri doktoru, ehtiyatda olan polkovnik
Hərbi And.- 2020.- 10 iyul.- S.19.