Güllələnmiş generallar:
Qàlib bəy Vəkilîv
Bizim işimiz
müqəddəs, hàqq işidir, bizim ölməyimizlə î məhv
îlmàyàcàq. - Qàlibiyyət yîlundà bizim qànımız hələ
çîõ töküləcək, àncàq göstərilən fədàkàrlıqlà,
vårilən qurbànlàrlà böyük idåyàlàr qàlib gəlir. Biz
ölməklə, àl qànımızà bîyànmış àzàdlıq və
bəràbərlik bàyràğını intiqàm və qàbiliyyət
irsini gələcək nəsillərə qîyulub gådirik.
Əvvəli ötən
sayımızda
Låylà õànımın stîlun üstünə qîyduğu müõtəlif sənəd və fîtî-şəkillərin hàmısı inqilàbdàn əvvələ məõsusdur. Înlàrın àràsındà çîõ qàlın îlmàyàn bir kitàb dà vàr. Bu, məşhur ədəbiyyàtşünàs Firidun bəy Köçərlinin "Àzərbàycàn tàtàrlàrının ədəbiyyàtı" kitàbıdır. Înu müəllif 22 îktyàbr 1903-cü ildə àvtîqràflà Låylà õànımın gånåràl bàbàsınà hədiyyə vårib. "Hörmətli Ibràhim àğà Vəkilîvà böyük məhəbbət nişànəsi ilə Firidun bəy Köçərlidən. Qîri şəhəri".
Şəkillərdən ikisi dàhà màràqlıdır. Înlàr gånåràl-låytånànt Əli àğà Şıõlinskiyə məõsusdur. Indiyədək håç kəsə məlum îlmàyàn və håç yårdə dərc ådilməyən bu şəkillər 1915-ci ilə àiddir. Bir qrup zàbit və üç nəfər şəfqət bàcısı ilə birgə çəkilmiş şəkildə isə Əli àğà Şiõlinski həyàt yîldàşı Nigàr õànımlà birgə dàyànıb.
- Nigàr õànımlà yànàşı əyləşən ànàm Àlåksàndrà Ivànîvnà Vəkilîvàdır. Ànàm dà, àtàm Qàliblə birgə Birinci Dünyà Mühàribəsi illərində döyüşən îrdudà õidmət ådib. Ànàmın rütbəsi låytånànt îlub. Î dà Nigàr õànım kimi hərbi səhrà qîspitàlındà şəfqət bàcısı işləyib. Îktyàbr inqilàbı bàşlànàndà înlàr Minsk ətràfindàkı cəbhədə îlublàr. Àtàm üç ày îrdu sıràlàrındà kîmàndir kimi õidmət åtdikdən sînrà kîmàndànlıq înu qulluğunu dàvàm åtdirmək üçün Bàkıyà åzàm ådir. Î, yåni yàrànàn Àzərbàycàn Milli Îrdusundà hərbi-mühəndislər idàrəsinin rəisi təyin îlunur. Pîdpîlkîvnik rütbəsində Àzərbàycàn îrdusunun süqutunà qədər işləyir. Sînrà àtàm ÕI Îrdunun Ənzəli şəhərindəki mühəndis qîşunlàrı hissənin rəisi vəzifəsində qulluq ådir. Ànàm dà bu yürüşdə àtàmlà birgə îlub. Àtàm bu yürüşdə àğır õəstələnib. Î, màltà qızdırmàsınà tutulub. Õəstəliyinə bàõmàyàràq, 1922-ci ildə yånidən Àzərbàycàn Bàş Hərbi - Mühəndislər Idàrəsinin rəisi vəzifəsində işə bàşlàyıb. Sînrà Zəqàfqàziyà Qızıl Îrdu Hərbi Inqilàb şuràsının hərbi sənàyå kîmitəsinin diråktîru îlub. Bu vəzifədə båş il işləyib.
- Låylà õànım, bàyàq dådiniz ki, àtànız iki dəfə həbs ådilib. îtuz yåddinci ildən əvvəl nə vàõt həbs îlunmuşdu?
- Àtàm ilk dəfə 1931-ci ildə həbs ådilib. Î, inşààtçı-mühəndis sifətilə Bålîmîr-Bàltik kànàlının tikintisində dustàq kimi işləmişdi. 1933-cü ildə î, həbsõànàdàn gəldi. Qîcàlıb əldən düşmüş, õəstəhàl àtàmın sàçı tàmàm àğàrmış və dinib-dànışmàz îlmuşdu. Î, tək bircə dəfə mənimlə həbs îlunmàsı hàqqındà söhbət ådəndə dådi: "Kim mənim hàqqımdà sənə nə dåyir-dåsin, bilmirəm. Bircə înu yàdındà sàõlà ki, mən nə Vətənimin, nə õàlqımın qàrşısındà, nə sənin, nə ànànın, nə də håç kəsin qàrşısındà günàhkàr dåyiləm". Bålîmîr-Bàltik kànàlı tikintisindən qàyıdàndàn sînrà àtàm Bàkıdà Məişət-Tikinti Tråstində diråktîr müàvini işlədi.
Yàdımdàdır, çîõ tåz-tåz õəstələnirdi. Såmàşkî àdınà õəstàõànàdà, dəmiryîlu õəstəõànàsındà, sînrà dà Bàyıldàkı õəstàõànàdà müàlicə îlunurdu. Înu îpåràsiyà ålədilər. Ànàmlà yànınà çîõ çətiliklə gådib- gəlirdik. Bir õåydi sînrà àtàmın səhhəti yàõşılàşdı. Àiləmizin güzàrànı dà pis dåyildi. Î, işini dəyişmişdi. Indi Kür üstündəki Bànkə qəsəbəsində işləyirdi. Sən dåmə, ən dəhşətlisi gåridə imiş. Îtuz yåddinci il gəlib çàtdı. Làõà àğzını àçàn bu dəhşətli qàrà il yüzlərlə sàf Àzərbàycàn ziyàlısı ilə birlikdə àtàmı dà uddu...
1956-cı ildə àtàmın günàhsız məhv ådilməsi hàqqındà iki bəràət məktubu àldım. Biri 1931-ci ilə görə, biri də 1937-yə görə. Sînuncudà yàzılmışdı ki, pîlkîvnik Qàlib Vəkilîv 19 dåkàbr 1937-ci ildə həlàk îlub. Ànàmlà mən isə îtuz yåddinci ildən əlli àltıyà qədər înu həbsõànàlàrdà àõtàrırdıq.
Låylà õànım Vəkilîvànın stîlunun üstündə dàhà bir tiriõi şəkil vàr: süfrə àrõàsındà àltı nəfər əyləşib. Îvdàn qàyıdıb nàhàr ådirlər. Məşhur sîvåt sərkərdəsi Miõàil Frunzå sîl əli çənəsində dərin düşüncələrə dàlıb. Înun sàğ yànındà dàyànmış Əlihåydər Qàràyåvlə Qàlib bəy Vəkilîv dà fikirlidirlər. Təkcə diviziyà kîmàndiri pîlkîvnik Məmməd Våysîv məşğuldur. Î, əlindəki çəngəl-bıçàqlà qàrşısındàkı qàbdà nəyisə dîğràyır. Qàlàn iki nəfərin kimliyi məlum dåyil. Låylà õànım dåyir ki, bu şəkil 1925-ci ilin qışındà M.V. Frunzå ikinci dəfə Àzərbàycànà gələndə Õàçmàz ràyînun əràzisindəki kåçmiş Nåruçåv (indiki 1 ¹-li sîvõîz) màlikànəsində çəkilib.
Àltı ày kåçməmiş bu sıràdàn biri - M. Frunzå müəmmàlı şəkildə qəflətən vəfàt åtdi. Əlihåydər Qàràyåv, Qàlib bəy Vəkilîv îtuz yåddinin qurbànı îldulàr. Pîlkîvnik Məmməd Våysîv isə dîqquz illik həbs cəzàsı çəkib vətənə qàyıtdı, 1957-ci ildə vəfàt åtdi.
- Låylà õànım. àtànızın dîstlàrındàn kimləri õàtırlàyırsınız?
- Hələ uşàq idim, yàdımà gəlir ki, M.V. Frunzå, Əli àğà Şıõlinski, Sårqî Îrcînikidzå və ən çîõ Çingiz Ildırım qînàğımız îlàrdı. Çingiz Ildırım mənim üçün "Çi dàyı" idi.
Înun àiləsi yîõ idi. Vàõtının çîõunu àtàmlà bizdə kåçirərdi. "Çi dàyı" uşàqlàrà õüsusi məhəbbət və hörmətlə yànàşàrdı.
Înun dànışdığı yàrımfàntàstik håkàyətlər də yàõşı yàdımdàdır. Î, nəql ådərdi ki, bir dəfə qàtàr gådə-gådə àtılıb înà mindim, îrdàn dà hîppànıb uçàn təyyàrənin üstünə qîndum, bunlàrı dànışır, özü də mənimlə birgə gàh təəccüblənər, gàh dà uğunub gådərdi.
Î, dànışırdı ki, bir dəfə Lənkəràn tərəfdə îv åləyəndə qàmışlıqdàn qəfil çıõàn àtànı qàbàn zənn ådib àz qàlà qànınà qəltàn åləmişdim. "Çi dàyı" hər gəlişində mənə rəngli uşàq kitàblàrı gətirərdi. bir dəfə àğàcdàn yînulmuş qàbàn håykəli gətirdi. Pəcəsində ànàmà àvtîqràf yàzdırmışdı.
Həmin håykəl - qàbàn budur. indi də sàõlàyıràm.
Àtàmın yàzı stîlunun üstündə "Çi dàyı"nın Qırmızı Bàyràq îrdåni àlàndàn sînrà çəkilmiş fîtî-şəkli qîyulmuşdu. Înu Çingiz əmi àvtîqràflà àtàmà bàğışlàmışdı.
Birdən-birə "Çi dàyı" yîõà çıõdı. bir müddət bizə gəlmədi. Hər dəfə mən àtàmdàn sîruşàndà ki, "Çi dàyı" niyə bizə gəlmir, înlàr susàrdılàr. Mənim suàlım càvàbsız qàlàrdà. Õåyli sînrà mən bàşà düşdüm ki, î qàrà illərin qîrõunc əli înun dà yàõàsındàn yàpışıb. Çingiz Ildırım cəllàd Bàğırîvdàn yàõàsını qurtàrmàq üçün əvvəl Màqnitîqîrsk, 1934-də isə Kirîvîy-Rîqà gådir. Àmmà M.C.Bàğırîv îrdà dà înu àõtàrıb tàpdırır və güllələtdirir.
Låylà õànım stîlun üstündəki şəkli götürüb kədərli səslə:
- "Çi dàyı"nın àtàmà bàğışlàdığı bu şəkil qåyri-àdi bir təsàdüf nəticəsində bizdə qàlıb, -dåyir. àtàm həbs îlunàndà înun kitàblàrı, bàğışlànmış şəõsi silàhı, sənədləri hàmısı müsàdirə îlundu. "Çi dàyı"nın bu şəkli isə sînràlàr làzımsız bir kitàbın àràsındàn çıõdı. Àtàm Çingiz Ildırımdàn sînrà həbs îlunàcàğını gözləyirdi. Î, həttà, "Çi dàyı"nın həbs îlunmàsını åşidəndə ànàmà dåyib ki, indi növbə mənimdir.
Görünür, àtàm bilə-bilə "Çi dàyı"nın şəklini làzımsız kitàbın àràsınà qîyub ki, ələ düşməsin.
Çingiz Ildırımà bəràət våriləndən sînrà bu nàdir şəkil î gözəl insàndàn dåmək îlàr ki, yågənə yàdigàr idi. Bizim muzåylər bu şəklin surətini çıõàrtdılàr. àdını dàşıyàn Pîlitåõnik Institutu qàrşısındàkı büst də bu şəkil əsàsındà qîyuldu.
Indi hər dəfə yîlum Nərimànîv prîspåktinə düşəndə î büst qàrşısındà istər-istəməz bàş əyir, sànki cànlı "Çi dàyı"ylà sàlàmlàşıràm.
1978-ci il såntyàbr.
Ordu.az
Hərbi and.- 2021.- 10 sentyabr.- S.14.