Şəhriyardan “bac alan”, “imama
salam” verən, dünyadan nisgillə köçən şair
“Şəhid” deyəndə birbaşa güllə qabağında şəhid olanlardan getməyəcək söhbət. Onlar haqqında da layihələrimiz var, amma bu layihə el-oba, vətən yolunda elmi, sənəti, düşüncəsi ilə mübarizə aparıb, bu yolda fəda olanlar haqqındadır.
O taylı-bu taylı Azərbaycanın simvolu şair Şəhriyar “Səhəndiyyə” adlı poemasını bu misraların müəllifinə ithaf edib: “Mən bu şeiri Azərbaycan şairi Bulud Qaraçorlu Səhəndə ithaf etmişəm. Bundan başqa, həmin əsərdə eyham şeir sənətindən də faydalanaraq, bəzən “Səhənd” dağına üz tutmuşam. Şair Səhəndin məndə buraxdığı təsiri heç kimsə qoya bilməmişdi... O elə bir şair idi ki, mən Şəhriyardan bac alırdı".
Böyük Şəhriyarın dilindən belə qiymət almaq hər bəxtəvərə qismət olmazdı.
Şah dağım, çal papağım, el dayağım, şanlı Səhəndim,
Başı tufanlı Səhəndim, ürəyi qanlı Səhəndim...
Lent.az-ın “Şəhid ziyalı” layihəsinin qəhrəmanı 1945-46-cı illərdə Pişəvərinin rəhbərliyi ilə milli azadlıq hərəkatının sıralarında olan Azərbaycan şairi Bulud Qaraçorlu – Səhənddır.
Bulut Qaraçorlu Səhənd Azərbaycanın tarixindən xəbər verən Marağa şəhərində, 1926-cı ildə anadan olub. Əsli Qaraçorlulardandır. Göytürk dövlətini yaradan Aşina oğulları dəmirçi olublar və onlar xüsusi qılınc hazırlayırdılar. İki tayfa idilər və hər tayfa da istehsal etdiyi qılınca öz adını vermişdi. Tayfalardan birinin adı “Bilgətəkini”, digəri isə “Qaraçori” idi. Hər iki tayfa hazırladıqları qılıncın üstünə öz nişanlarını həkk edirdilər. Göytürk imperiyasının sərhədləri Azərbaycanı da əhatə edirdi. Bulud Qaraçorlunun nəsli Göytürkləri yaradan həmin Qaraçori tayfasına gedib çıxır. Etimoloqlar “Kara-Çur” sözünün qədim türk dilində “kara-qaraşın, güclü” və “çur-döyüşçü” sözlərindən əmələ gəldiyini deyirlər.
Valideynləri təhsilli olmayıblar, sənətkarlıqla
ad qazanıblar. Atası yalnız adını yazmağı
öyrənib. Səhənd özü yazırdı ki,
yalnız anası oxumağı bilib, o da Qurandan qeyri heç
nə oxumayıb. Onu da yazır ki, savadlı olmasalar da ona savadı məhz
valideynləri verib. Onların oxşamaları,
nağılları, söhbətləri, öyüdləri,
Azərbaycan-onun ikiyə haçalanmış həsrətinin
yanğılı hekayətləri qanına, yaddaşına
elə hopdu ki, ondan yalnız Bulud Qaraçorlu Səhənd
yetişə bilərdi.
İlk təhsilini
Marağada alan Bulut 17 yaşında ikən
Razi təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. Taleyin töhfəsimi, təsadüfmü, zərurətmi,
nə bilək, şairin gənclik illəri 40-cı illərdə
İranda Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatı
ilə eyni vaxta təsadüf edir.
Keçmişdən
söz açmağım yasaq
Gələcəyimdən
danışmağım yasaq,
Ata-babamın
adını çəkməyim yasaq
Anamdan ad aparmağım yasaq.
1945-ci ildə Pişəvərinin rəhbərliyi ilə
Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin qurulması Səhəndin
şeirlərində əks olunur. Vətənində
aparılan islahatlar, ölkəsinin gələcəyi barədə
xoş ümidlər onun ruhunu hədsiz yüksəkliklərə
qaldırmışdı, şeirləri deyir bunu.
Mənim
də əlimdən bu gəlir ancaq,
Səni
keçmişimlə eyləyim tanış,
Başuca
yaşamaq istəsən əgər,
Bax
gör babaların necə yaşarmış!
Nə yazıq ki, çox uzun sürmədi bu xoşbəxtlik. Həm də
çox böyük məyusluq və mənəvi tənəzzüllə
bitdi. Azərbaycan yenidən işğal
altına düşdü.
1945-ci ildə dünyanın ən güclü 50
dövləti tərəfindən yaradılmış
"Ümumdünya Hökuməti" - BMT fəaliyyətə
cənub Azərbaycanda qalxmış Milli Azadlıq Hərəkatını
boğmaqla başlayıb. Əsas vəzifəsi beynəlxalq
sülhü, təhlükəsizliyi qorumaq və möhkəmlətmək,
dövlətlər arasında əməkdaşlığı
inkişaf etdirmək olan bu qurum istiladan qurtulmaq
üçün mücadilə aparan bir millətin
başından basıb ayaqlarını “qandallamaq”la işinə
“xeyir-dua” verib.
Qarğış
zəmanənin qanunlarına,
Qarğış
ürəkləri ayıranlara,
Qarğış
insanları qəfəsə salıb,
Bəşər hüququndan dəm vuranlara.
Milli Hökumətin süqutundan sonrakı ədəbiyyat
zindanda, sürgündə yazılanlardır. Gizli yolla
çap edilib, xalq arasında yayılırdı. 40-cı illərin sonu, 50-ci illər Güney Azərbaycanda
ana dilində aşkarda yaza bilməzdin, zatən. İran inqilabına qədər
(1978-79) ölkədə bizim türkcədə çap edilən
kitabların çap ili və yeri göstərilmir.
Bulud Qaraçorlu Səhənd 1951-1953-cü illərdə
"Araz" və "Xatirə" poemalarını zindanda
yazıb. Hər iki əsər
milli-azadlıq hərəkatından bəhs edir. Hərəkatın tarixi faktları şairin yurdu barədə
arzularına bürünüb işıq üzü
görüb.
Həbsdən sonra Səhəndin əhatəsi M.Fərzanə,
Səbahi, Şəhriyar, doktor Cavad Heyət idi. Tehranda Məhəmmədəli
Fərzanə ilə bir evdə kirayədə
qalırdılar. Fərzanə “təhlükəli
olduğu üçün İranda və sovetlər birliyində
qadağan edilmiş” “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının
nüsxələrini Türkiyədən gizli yolla gətirdib,
İranda yayırdı.
Səhənd dastanı oxumurdu, içinə çəkirdi. İllərdir
oxumaq istədiklərini tapmışdı o dastanda.
Əsəri dəfələrlə oxuduqdan sonra 10 il ərzində “Sazımın sözü” əsəri
ilə onun içindən çıxdı. Xalqın
yaradıcılığından yaranıb “Sazımın
sözü”. Əsər dörd cilddən ibarətdir,
özünün sağlığında yalnız iki cildini
çap etdirə bilmişdi. Qalan ikisi onun
vəfatından sonra dostları sayəsində işıq
üzü görüb. Bununla belə, əsər o tay Azərbaycan ədəbiyyatında yeni
dövrün başlanğıcı oldu. Ardınca ədəbiyyata
Sönməzin "İsanın son şamı",
Barışmazın "Nəğmə dağı",
Savalanın "Apardı sellər Saranı" kimi
poemaları gətirdi.
Doktor
Cavad Heyət Səhəndin "Sazımın
sözü" əsərini Firdovsinin "Şahnamə"si
ilə müqayisə edib və bu əsəri Güney Azərbaycan
Türklərinin zəngin lüğət xəzinəsi,
"Millətnaməsi" adlandırıb.
Səhənd sağlığında uşaqlıqdan həsrət
çəkdiyi Quzey Azərbaycana gələ bilir. 1967-ci ildə
dünya şöhrətli şərqşünas alim Rüstəm
Əliyev vasitəsi ilə bu tayla əlaqə yaradıb.
Sevdiyi bu taylı şairlərə öz
şeirlərini göndərib. Məmməd
Rahim, Süleyman Rüstəm, Bəxtiyar Vahabzadə, Qabil də
onun şeirlərinin cavabında ona öz şeirlərini və
onun şeirlərinə yazdıqları mənzumələri
göndəriblər.
Bu yazışmalar iki qardaşın həsrətindən,
nisgilindən qaynaqlanıb silsilə ədəbiyyata
çevrilir.
Rüstəm
Əliyevə xitabən yazdığı
"Üçüncü ərməğan" şerində
Səhənd Pəhləvi rejiminin qədim və zəngin
tarixə, ədəbiyyata malik olan Azərbaycan türkcəsinə qarşı
apardığı siyasəti lənətləyir:
Zöhhaklar,
fironlar, hitlerlər dünyada,
Neyləsə,
neyləsə, neyləsə, neyləsə,
Açginən
tarixi, varaqla, baxginən,
"Dilində danışma!" demədilər bir kəsə.
Bulud Qaraçorlu Səməd Vurğunun vurğunu idi. Şeirlərində də
bu təsir hiss olunur. Gəncəli Səbahi
adlı dostu Səhəndi zahirən də Vurğuna bənzədirdi.
Səhənd milli azadlıq hərəkatında
iştirakından – o qədər qanın-qadanın içindən
sağ çıxmasını taleyin oyunu
adlandırırdı. Görünür, hələ görəcək
günlərim varmış - deyir. Görünür,
həsrət yerimi, quzeyi görmək varmış qismətimdə
- deyir.
Təbrizdən Bakıya gəldiyi məsafəni müqəddəs
yol hesab edirdi.
Sözləri
səslənir öz sözüm kimi,
Vətənə sevgidə lap özüm kimi.
Nə qədər
doğmadır Təbrizim kimi,
Bu Şəki,
Şamaxı, Şuşa, taleyim!
Ölmədən intizarına son qoyulmasında çox
məmnun olsa da, ayrılığa son olmadı - deyir.
Sanıram
Əhərdə, ya Muğandayam,
Gah
dağı gəzirəm, gah arandayam,
Sanki Səhənddəyəm,
Savalandayam,
Baxanda hər
dağa, daşa, taleyim!
Qayıdandan
sonra Bakı həsrəti bitmir, bir az da
artır. Daha çox bu taydakı şair
qardaşlarını oxuyur, daha çox nisgil çəkirdi.
Əliağa Kürçaylının "Fillər
də ağlayır" şeirini oxuyandan sonra ona
"Qardaşım Əliağa Kürçaylıya"
adlı şeir-məktubunu yazır. Mənim
həsrətim səninkindən daha ağır, mənim dərdim
daha dözülməzdir - deyə. Sənin
güvəndiyin dağlara qar, mənimkinə dolu
düşüb yazır.
Güney Azərbaycanlı Səməd Behrəngi 1968-ci
ildə Arazın sularına qərq ediləndə Səhənd
özünə yer tapa bilmirdi. O illərdə Araza həsr etdiyi,
ona müraciətlə yazdığı silsilə şeirlər
var ki, bütün ağrılarını Səmədin
arxasınca Arazın dərinliklərinə qərq etmək
istəyi ilə alovlanır.
Bulud Qaraçorlu ana dilinin zənginləşməsi
yolunda misilsiz işlər görən adamdır, həm də
bu yolda süngü ilə mübarizə aparan. Boynuna kəfən
salıb – deyilən bir ifadə var. Bulud kəfənsiz ölməyə
də razı idi, qana bələnməyə də, Arazın
sularında batmağa da-amma bundan əvvəl vətəni
azad görmək istəyirdi. Mübarizəyə,
qələbəyə səsləyən "Fədailər
marşı" əsəri həm də onun həyatının
marşıdır, elə bil.
Mən
azadlıq cəbhəsində bir fədai əsgərəm,
Bir azadlıq istəyirəm, bir də azad bir vətən.
Əsərdə Səttarxanı, Bağırxanı,
Xiyabanini el yolunda candan keçən fədailər
adlandırır.
Şair qəlbi kövrək olar, şirin dilə, vədə
inanar. Səhənd də 1978-1979-cu illər İran
inqilabının qələbəsindən sonra ruhlanıb,
Xomeyni hakimiyyətinin Cənubi Azərbaycanda milli problemləri
həll edəcəyinə inanıb. Xomeyninin hakimiyyətə
gəlişini alqışlayan "İmama salam"
şerini yazır. Səməd Vurğunun “Rəhbərə
salam” şeirini xatırladım bu yerdə. Görəsən, tarixdə nə qədər
inanıb, inanmaq istədiyindən inanıb
aldanmışıq, məyusluğa uğramışıq, mənəvi
təcavüzə, tənəzzülə məruz
qalmışıq?
Səhənd Xomeyninin "nə sağa, nə sola,
islama" şüarını nəzmə çəkib. Ruhanilərin
hakimiyyətə gəlməsi ilə azərbaycanlıların
da öz milli haqqlarına qovuşacağına ümid edib.
Görünür, islama, müsəlmana olan
ümidin sızmasıdır bu.
Ümidləri puç olanda bu dəfə dözə
bilmədi şair. Nə qədər inanıb aldanmaq, məyus
olmaq, əzilmək olar. Bir gün bütün
bunların sonsuz olacağına bütün ümidlər
qırılır…
Görəsən
sonu varmı
Bu ağır nisgillərin?
Baharı-yazı
yoxmu
Bu boranlı ellərin?
Görəsən
bu ayrılıq
Çatacaqdırmı başa?
İki
qardaş bir daha
Yaşayacaqmı qoşa?
1979-cu ildə 51 yaşlı Səhənd ümidləri
və arzuları ilə birgə bu dünyaya vida edir. Sevdiyi
torpağa könüllü gömülür ki, əzabları
bitsin.
Çoxları yoruldu.
döndüm, geriyə baxdım,
beş-üç nəfər canından keçən,
bir də
mən,
qalmışdıq, çalışdıq.
Uzun illər
məşəqqət çəkdik,
hesabsız bəlalara dözdük.
Başımızın
tükü ayağımıza salama gəldi,
bir
çoxları yarı yolda cana gəldi...
Ramilə Qurbanlı
Hərbi And.- 2022.- 22 yanvar.- S.15.