Cümhuriyyət öz xilaskarını həbsdən necə qaçırdı?

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasından 99 il ötür. Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə

Şərqin ilk demokratik respublikasının 100 illiyi Azərbaycanda dövlət səviyyəsində və təntənəli şəkildə qeyd

olunacaq. Lent.az bu böyük tarixlə bağlı silsilə yazıların dərcinə başlayır. İlk olaraq APA TV-nin Xəbər müdiri,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru Cavid Cabbaroğlunun qələmindən Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşanın

həbsdən qaçırılma hekayətini diqqətinizə çatdırırıq...

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay ömür sürdü. Amma elə bir dövrdə yaşadı ki, az qala hər gün

bir neçə tarixi hadisəyə şahidlik etdi. Bu səbəbdən Cümhuriyyət tariximizin hələ o qədər öyrənilməli,

araşdırılmalı səhifələri var ki... Onlardan biri də Bakının xilaskarı, Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru

Paşanın həbsdən qaçırılması ilə bağlıdır.

Mondros müqaviləsi və Azərbaycan

1918-ci il oktyabrın 30-da Egey dənizindəki Mondros limanında, ingilislərin "Agamemnon" gəmisində

ingilis admiralı Kaltorp və Osmanlı hərbi dəniz naziri Hüseyn Rauf barışıq sazişi imzaladılar. Kaltorp bu sənədi

oktyabrın 31-də müttəfiqlərə göndərdi. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin Birinci Dünya müharibəsindəki iştirakı

başa çatdı.

Bu sazişin Azərbaycana dair bir sıra şərtləri vardı. 11-ci maddəyə görə, türk orduları tezliklə Güney

Azərbaycandan çıxmalı idi. 15-ci maddəyə görə, Güney Qafqaz dəmiryolu, Bakı və Batum azad və tam şəkildə

müttəfiqlərin sərəncamına verilməli idi.

Mondros barışığının 12-ci maddəsinə görə, Güney Azərbaycandakı və Qafqazdakı Osmanlı qüvvələri

Birinci Dünya müharibəsi öncəsindəki sərhədlərə qədər çəkilməli idilər. Noyabrın 8-də ingilis hökuməti

Osmanlı dövlətindən Qafqazdakı bütün türk qüvvələrinin, o cümlədən Nuru Paşa komandanlığındakı Qafqaz

İslam Ordusunun 1914-cü il hüdudlarına geri çəkilməsini tələb etdi. Bu dövrdə Qafqazda və Güney

Azərbaycanda təxminən 73 min nəfərə qədər türk əsgəri vardı.

Nuru Paşa Bakıda qaçaq durumunda

İstanbul hökumətindən də Bakını tərk etmək əmri alan Nuru Paşa faktiki olaraq qaçaq durumuna

düşmüşdü. İki ay əvvəl əsgər və zabit silahdaşlarının qanı hesabına azad etdiyi Bakını tərk etməli idi. Əks halda,

ya xidmət etdiyi Osmanlı hökuməti, ya da itaət etmədiyi müttəfiqlər tərəfindən həbs olunacaqdı. O, çətin seçim

qarşısında qərarını verir: Qafqaz İslam Ordusunun komandanlığından istefa verdiyini və Azərbaycan Ordusunun

xidmətinə keçdiyini, yerinə isə Mürsəl Baki Paşanın təyin olunduğunu bəyan edir.

Nuru Paşa həmin günləri sonradan belə xatırlayırdı: "Ənzəlidə olan ingilis birləşmələrinin komandanı

general Tomson Bakıya bir hərbi heyət göndərərək, Bakının boşaldılmasını tələb etdi. İngilislər Azərbaycan

hökumətini tanımaq istəmirdilər. Osmanlı ordusu komandanı olduğum üçün mənə müraciət etdilər. Onlara

ordudan istefa etdiyimi, Azərbaycanın tabeliyinə girdiyimi və Mürsəl Paşa ilə görüşmələrini söylədim. Həm

məktubla, həm də nümayəndə heyəti ilə xüsusi görüşümüzdə Azərbaycan hökumətinin "bir oyuncaq" olduğunu

və onu tanımayacaqlarını bildirdilər. İngilislər Bakının boşaldılmasını tələb edirdilər. 1918-ci il noyabrın 17-də

Bakı şəhərini işğal edəcəklərini bizə bildirdilər. Bakını işğal mövzusunu Azərbaycan hökuməti ilə müzakirə

etmələrini, şəxsən hökumətin əmrinə tabe olduğumu və hökumət əmr edərsə, Bakını müdafiə edəcəyimi də

bildirdim".

Cümhuriyyət Nuru Paşanı təslim etməkdən imtina edir

Azərbaycan hökumətinin Ənzəlidə ingilis ordusunun komandanı general Tomsonla apardığı danışıqlar

hər iki tərəfi qane edən sonuclarla yekunlaşır. Bu səbəbdən Qafqaz İslam Ordusunun əsgər və zabitləri noyabrın

17-də Bakını tərk edir, lakin bəraye-ehtiyat paytaxtdan çox da uzaqlaşmayıb Biləcəri və Xırdalan ətrafında

cəmləşirlər. Nuru Paşa xatirələrində bunu qəsdən etdiklərini etiraf edir: "Şəhəri boşaltdıqdan sonra qoşunlarımız

qəsdən Bakı ətrafından uzaqlaşdırılmadı. Qoşun birləşmələrinin uzun müddət şəhəri mühasirə vəziyyətində

saxlaması ingilisləri şübhələndirdi və bir neçə dəfə burada dayanmağımızın səbəbini soruşdular. Biz yolun

xarab olmasını səbəb göstərdik. Həqiqətən də bir dəmiryolu körpüsü dağıdılmışdı".

İngilis komandanlığı Mondros sazişinin bəndlərini pozduğu üçün Nuru Paşanın təslim olunmasını

Azərbaycan hökumətindən tələb edir. Lakin bu tələblərə məhəl qoyulmur. Bu arada Osmanlı sultanı

Vəhidəddinin göstərişi ilə Hərbiyyə Nazirliyi 25 noyabr 1918-ci il tarixli əmrində "Azərbaycan hökuməti

xidmətinə daxil olduğunu bəyan edən Nuru Paşanın" Osmanlı ordusundan xaric olunduğunu bəyan edir.

Topçubaşov Nuru Paşaya necə sahib çıxdı?

Versal sülh konfransına qatılmaq üçün həmin vaxt İstanbulda olan Azərbaycan parlamentinin sədri

Əlimərdan bəy Topçubaşov da vaxtaşırı olaraq Nuru Paşa haqqında istər Osmanlı hökumətinin, istərsə də yerli

mətbuatın sualları ilə qarşılaşmaq zorunda qalır. Onun İstanbulda nəşr olunan "Təsviri-Əfkar" qəzetinin 30

noyabr 1918-ci il tarixli sayında işıq üzü görən müsahibəsi Osmanlı paytaxtında soyuq duş effekti yaradır:

"Azərbaycan hökuməti-islamiyyəsi təsis olunduğu zaman əsgəri təşkilat və idarəçiliyinə sahib deyildi. İslam

hökuməti olması səbəbindən Osmanlı hökumətindən yardım istəməkdə haqlı idi. Biz məmləkətimizdə əsgəri

təşkilat yaratmaq üçün Nuru Paşanı cəlb etdik və ondan həddən ziyadə mənfəətlər gördük. Nuru Paşa

Azərbaycan Ordusunu təşkilatlandırdı. Hal-hazırda hökumətimizin 50 min nəfərlik silahlı bir ordusu olduğunu

söyləyə bilərəm. Nuru Paşanın indiki anda Azərbaycanda olmasının səbəbinə gəlincə, sizə yalnız onu deyə

bilərəm ki, bu, tamamilə Azərbaycan hökuməti ilə azərbaycanlıların arzularından ibarət bir şeydir və Nuru Paşa

Azərbaycanda qalacaqdır".

Əslində Ə.Topçubaşovun bu bəyanatı o dövr üçün həm cəsarət, həm də əhdə vəfa nümunəsi idi. Çünki bu

bəyanatla o, faktiki olaraq Nuru Paşanı fərari sayan həm Osmanlı hökumətinə, həm də müttəfiqlərə qarşı çıxış

etmiş olurdu. Unutmaq qətiyyən olmaz ki, Əlimərdan bəyin başçılıq etdiyi Azərbaycan nümayəndə heyətinin

üzvləri Versal sülh konfransına qatılmaq üçün həmin vaxt İstanbulda viza gözləyirdi və bu çıxış onlara nəyin

bahasına başa gələ bilərdi. Lakin Azərbaycan parlamentinin sədri Bakını işğaldan azad edərək

Cümhuriyyətimizə paytaxt kimi ərməğan edən Nuru Paşaya vəfa borcunu heç nədən çəkinməyərək ortaya

qoymaqdan çəkinməmişdi.

Nuru Paşa Azərbaycanı tərk edir və həbs olunur

Tədricən Bakının ingilis işğalında olmasının Azərbaycanın istiqlalına xələl gətirmədiyinə əmin olan Nuru

Paşa qüvvələrini Gəncəyə toplayır. İngilislərə güvənini ortaya qoymaq üçün Şuşa qalasını ermənilərə deyil,

məhz ingilislərə təslim edir. Lakin yaranmış şərait onu Azərbaycanı tərk etməyə vadar edir: "İstanbul

hökumətinin son əmri ilə Azərbaycanda bir nəfər də Osmanlı zabiti və əsgərinin qalmasına icazə verilmədiyi

üçün qalmaq istəyənlərin sayı bir neçə nəfərə qədər azaldı. İngilislər Azərbaycan hökumətinə təzyiq göstərərək

osmanlıların qalmasına mane oldular. İngilislərin təsiri ilə Azərbaycan hökuməti Osmanlı komandanlığı

vasitəsilə şəxsən özləri mənə müraciət edərək Azərbaycandan uzaqlaşmağımı istədilər. Əslində ingilis

komandanlığı Azərbaycanın müstəqilliyini ordumuz kimi müdafiə edirdi. Qarabağda müsəlmanlara hücum

etmək istəyən erməniləri qorxutmuş və uzaqlaşdırmış, Lənkəran və Muğanın Azərbaycana tam birləşdirilməsinə

yardım etmişdi. İngilislərin bu əlverişli hərəkətlərinə mane olmamaq üçün Azərbaycanı tərk etməyə qərar verən

bir neçə yoldaşla, gələcəkdə qayıtmaq fikri ilə Batuma getdik".

Batumda bir müddət qaldıqdan sonra Trabzona keçən Nuru Paşa oradan Zonquldağa, Zonquldakdan isə

İstanbula gəlir. İstanbula gəlişindən bir neçə gün sonra Hərbiyyə Nazirliyinə dəvət olunur və orada

qandallanaraq asanlıqla ingilislərə təslim edilir. Bu hadisə 1919-cu ilin fevralında baş verir.

Cavid Cabbaroğlu,

Fəlsəfə doktoru

Hərbi And.- 2023.- 10 fevral.- S.10.