AZAD
MİRZƏCANZADƏNİN ELMİ
MEYARLARI VƏ
AZAD RUHU
“Elmin kralı olmaq üçün,
oxumağın köləsi olmaq lazımdır”
Onore De Balzak
Elm
adamları deyəndə elmi-akademik çevrələrdə
çalışanların hamısını qətiyyən nəzərdə
tutmalı deyilik. İnsitut direktorları və təhsil
müəssisələrinin rəhbərlərinin
hamısını də həmin kateqoriyaya aid edilməməlidir.
Cəmiyyəti diri saxlayanları yalnız çağdaş
dövrdə yaşayanlardan ibarət olanlardan təsəvvür
etmək böyük yalnışlıqdır. Gəlib-keçmiş
və haqq dünyasına qovuşan elə insanlarımız
vardır ki, indiki elmin dirəkləri hələ də
onların çiyinləri üzərində qərar tutur.
Akademik Azad Mirzəcanzadə belə sütunlardandır.
Yaşasaydı bu gün onun 90 yaşı tamam olacaqdı.
Azad müəllimlə bağlı yubiley tədbirlərinin sönüklüyü onun
bu millət üçün etdiklərinə
adekvatdırmı? Yalançı bir tarixçini yaşadığı zamanın şərtlərinə
özünü uyğunlaşdırdığına görə
dağın başına qoyuruq. Rəhbər vəzifədə
çalışan bir insanın elmi nailiyyətlərini
törən tədbirində sadalayanda təəcübünə
nəzarət edə bilmirsən. Amma dünyadan köçən
Azad müəllimin elmi fəaliyyətinə yazılacaq xatirələri
kütləvi hal aldığını görə bilmirik. Mən
buna bir vətəndaş olaraq çox üzülürəm.
Elm
insanı vicdanını və biliklərini
çağdaş şərtlərə güzəştə
gedirsə, onun tarix üçün heç bir önəmi
qalmır. Tarix üçün yaradanları və tarixə
işləyənlərin missiyaları fərqli olur. Azad Mirzəcanzadə
Ali Attestasiya Komissiyasının sədri olarkən ərköyün
məmurların almaq istədikləri elmi ad almaq
yarışının qarşısında uzun illər ciddi
müqavimət göstərdi. Axına qarşı
üzdü. Elmin “plankasın” aşağı salmamaq
üçün partnomenklatura ilə üz-üzə gəldi.
Onun bu cür prinsipiallığı bir tərəfdən ona
qarşı elmi elitanın rəğbətini
artırırdısa, digər tərəfdən isə
kiçik “padşahların” nifrətini
alovlandırırdı. Bu gedişə çox dözə
bilmədi. Onu aparan çaya “Araz” deməsə də, belə
bir çayda çox da üzə bilməyəcəyini dərk
etməmiş də deyildi. Bu gedişatın
elmin sabahkı qayğıları üçün nələr
demək olduğunu dərk etdiyi üçün onu daim kədərli
və pessimist ovqatda görməyə adət etmişdik.
Bizim tələbəlik
dövrümüzə (90-cı illərdən
sonra) düşən həmin illərdə ciddi resonans
doğran kitablar çox deyildi. Sistem transformasiyası, müharibə
şəraiti və tərcümə mərkəzlərinin
yoxluğu kitabla bağlı bir vaakum yaratmışdı. Yeni
kitabların nəşri və oxucu auditoriyası toplaması xeyli
çətinləşmişdi. Ona görə oxucunu cazibə
dairəsinə salan kitablara da rast gəlmək nadir hallardan
sayılırdı.
Belə nadir kitablardan biri də bu illərdə
Azad müəllimin “İxtisasa giriş” kitabı
sayılırdı. Hamımızın böyük həvəslə
oxuduğu kitab idi. Sonradan “Qanun” nəşriyyatı onu yeni
redaktədə və həcmdə (səh.430) çap etdirdi.
Sonrakı nəşr daha həcmli və oxunaqlı
alınmışdı. Onu hər dəfə oxuduqca təkcə
bir neftçi-alimin yox, elmin bütün sahələrinə
nüfuz etmiş bir bilim insanın dərin düşüncələrinin
ölçülərini dərk etməmək mümkün
deyildi. Müəllifin düşüncə miqyasını və
mütailə qabiliyyətini bütün
çılpaqlığı həmin kitabdan görmək
olurdu. Həmin kitabda bunun sirrini da tapmaq mümkün olur. Bunu əslində
cavab reaksiyası da hesab etmək olar. Sanki bu fikirləri məhz
elə Azad müəllim üçün deyildiyini zənn
edirsən.
Kitabda məşhur fransalı cərrah Ptinin belə bir fikri var: “Əgər
həkim yalnız həkimdirsə, heç zaman o,
yaxşı həkim ola bilməz.” Deməli,
həkim yaxşı həkim olmaqla yanaşı, məsələn,
yaxşı psixoloq deyilsə, demək heç yaxşı həkim
də deyil. Bu kontekstdə götürəndə həmin
kitabın sanbalı Azad Mirzəcanzadənin nə qədər
ensklopedik biliyə malik olduğunu bir daha göstərirdi.
Qaynaq çeşidliliyi və mövzulararası sinergetik
bağlılıq aydınlığı ilə sezilirdi.
Azad müəlllimin dar
bir sahənin adamı
olmadığını ifadə edən digər bir göstərici
onun Üzeyir Hacibəyliyə özünəməxsus
münasibəti ilə bağlı olmasıdır. Onun həm evinə gedib-gələnlər,
həm də iş yerində olanlar deyirlər ki, iş
otağındakı və evindəki masanın üzərində
yalnız Üzeyir Hacıbəylinin şəkli var idi.
Üzeyir bəyi bu qədər əzizləyən yalnız
maarifçi və ziyalı insan ola bilərdi.
Ziyalılıqdan söz düşmüşkən…
Müasir
dövrün bahalı qalstuqu və bərbəzəyi ilə
göz parıldadan “ziyalılarını” yad süfrələrdə
çox görmüşük. Bahalı ziyafətlərə
aludə olmuş və ey-işrət gözünü
örtmüş bəziləri bahalı xərclə
yaşamağı üstünlük sayanlar var. Konfutsinin bir
fikri düşündürücüdür: “Pulu itirdin –
heç nə itirmədin. Vaxtı itirdin – çox şey
itirdin. Sağlamlığını itirdin – hər şeyi
itirdin.”
Azad müəllimin bu
qədər məhsuldar olmasının
kökündə bəlkə həyat nemətlərinə
heç bir bağlılığının olmaması və
zahiri parıltıya laqeyd münasibəti idi. Onu tanıyanlar deyirlər
ki, hər gün fasiləsiz elmlə məşğul
olduğuna görə, alimin gündəlik yeməyi əsasən
kolbasa, pendir və “selyodka” idi.
Lev Tolstoy deyirdi ki,
insan özünü öydükcə, lovğalandıqca
istedad və bacarığı da azalır. Elm adamının
düşüncəsində qul-quldar münasibətlərinə
yer varsa, demək o, işbazdır. Azad düşüncə
daşıyıcısı deyil. Özünü lazım
olanda iş otağının xadiməçisi kimi hiss etməyən
insan, ictimai xadimdə ola bilmir. Azad Mirzəcanzadəni
xarakteriza edən özünəməxsus keyfiyyətlərdən
biri də Elm Komitəsinin və Ali Attestasiya
Komissiyasının sədri olan zaman xadimələrə
iş masasının üstünü təmizləməyi, oranı
sahmana salmağı qadağan etmişdi. Özü də
deyirmiş ki, masanın üzərindəki
qarışıqlıq onun iş rejimini əks etdirən
maraqlı bir səhnədir.
Azad Mirzəcanzadə neft kapitalının nə olduğunu da hamıdan dərin dərk edirdi. İnsan kapitalının da cəmiyyət üçün hansı önəm kəsb etdiyi başa düşürdü. Neftimiz ölkəyə
kapital gətirən zaman, onun kimi
bir dəyərli insan kapitalını itirdik. Azad müəllim
məhz 2006-cı ildə
BTC-nin işə düşdüyü ay ərəfəsində
dünyasını dəyişdi.
Özü də neftçi
idi. Özü bir neftçi-alim
olaraq ölkəmizin üzünü ağardıb
başını uca etmişdi. Qara qızıl isə
ölkəmizin üzünü
ağartmalı idi.
Bu gün dünyada
neft-qaz sənayesində
geniş tətbiq olunan nanotexnologiyalar nəzəriyyəsini hələ
80-ci illərdə meydana
gətirən Azad müəllim
bununla da kiçik hissəciklərin
təsir gücünü
hələ o zamanlar aşkarlaya bilmişdi.
Özü isə bu ölkəmizin hissəciyi
kimi yox,
NƏHƏNGİ kimi yaddaşlarda
qaldı.
Bəli,
məhz cəmiyyəti
diri saxlayan Ölməz və Nəhəng Ruh kimi…
Məhəmməd Talıblı
Hürriyyət .- 2018.- 2 oktyabr.-
S.12.