Türk dünyasının böyük ideoloqu –

Əli bəy Hüseynzadə

Əvvəli ötən sayımızda

Əli bəy Hüseynzadə Türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasının məfkurə kimi təşəkkül tapmasında mühüm rol oynayan, müasir cəmiyyət quruculuğunda demokratik prinsiplərin ənənəvi dəyərlər zəminində bərqərar olmasının vacibliyini irəli sürən və müstəqil milli dövlətçiliyin nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanmasında yaxından iştirak edən, eləcə də çoxşaxəli fəaliyyəti boyunca yaratdığı zəngin fəlsəfi-publisistik, ədəbi-elmi irsi sayəsində Azərbaycan maarifçiliyi tarixinə qiymətli töhfələr verən görkəmli ictimai xadimdir.

“Mən türkəm, qafqazlı bir türkəm, türk bir müsəlmanam, müsəlman bir insanam, demək ki, mən bu dörd sifətlə dünyaya gəldim, bu dörd sifətlə yaşamaq məcburiyyətindəyəm...” – deyən Əli bəy Hüseynzadə XX əsrin əvvəllərində türk dünyasında şimşək kimi çaxdı, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Turan elində ictimai fikrin durumuna aydınlıq gətirdi, onu yeni istiqamətə yönəltdi, ətalətdən, qəflət yuxusundan, zülmətdən uzaqlaşdırmağa, həmrəyliyə, birliyə əsaslanan istiqlal yoluna xidmət etməyə yönəltdi. Məhz bu mənada Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan ictimai fikrində yeni mərhələdir.

Onun bu sahədə parlaq istedadı hətta o dövrün qabaqcıl türk ziyalılarının da diqqətini özünə cəlb etmişdir. İstanbul darülfünunu dermotoloq ixtisası üzrə bitirən Ə.Hüseynzadənin hərbi təbiətə o qədər də marağı olmamışdır. Onu o zamanlar yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, fəlsəfə, ədəbiyyat və siyasət maraqlandırmışdır. Elə buna görə də tibb elmi sahəsində əsərlərini barmaqla saymaq olar. Bunlardan “Siflis”, “Vəba və mikrobu” adlı əsərləri xüsusilə qeyd etmək olar. Elə həmin ildə professor Kamal Cənabla birlikdə “Ensiklopedik tibb lüğəti” adlı kitabını İstanbulda çap etdirmişdir. Əli bəy Hüseyzadə hətta İstanbulda bir rəssam kmi də şöhrət qazanmışdır. O, Azərbaycan yazıçısı Hacı Zeynalabdin Marağayinin “İbrahim bəyin-səyahətnaməsi” adlı əsərinə xüsusi sifarişlə şəkillər də çəkmişdir. Elə həmin dövrlərdə o, bir musiqiçi kimi də tanınırdı. Onun skripkada notla gözəl çalması da vardı.

Türk musiqişünasları musiqinin təhlilində Əlibəy Hüseynzadəyə bəzən üstünlük verirdilər. Hələ tələbə olduğu illərdə, yəni 80-ci illərin axırlarında Ə.Hüseynzadə “Ə.H.” imzası ilə, İstanbulda nəşr olunan “Ramazan bağçası” yurnalında Ömər Xəyyamın bir neçə rübaisini və onun haqqında alman alimi F.Bondenştedtin əsərini, “Səlyani” imzası ilə B.Hötenin “Faust”undan bir parçanı, H.Heynenin “Zinət verər asimanə əncüm...” şeirini, Qahirədə çıxan “Türk” qəzetində isə XVIII əsr rus şairi Derjavinin bir şeirini tərcümə edib türk dilində çap etdirmişdir.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu tərcümələrin əksəriyyəti sonralar Əli bəy Hüseyzadə Bakıda “Füyüzat” yurnalının redaktoru olduğu zaman, yenidən həmin məcmuənin müxtəlif nömrələrində eynilə çap olunmuşdur. 1897-ci ildə Türkiyə ilə Yunanıstan arasında müharibənin başlanması ilə əlaqədar olaraq Əli bəy Hüseyzadə “Qırmızı aypara” cəmiyyətinin heyətinin tərkibində xüsusi tapşırıqla Qərbi Avropa ölkələrinə getmişdir. 1900-cü ildə isə o, 7 müsabiqə yolu ilə vaxtilə ali təhsil aldığı fakultədə, professor köməkçisi vəsifəsinə təyin olunmuşdur. Qan içən Əbdülhəmid istibdadının təcavüzünə məruz qalan Əlibəy Hüseyzadə 1904-cü ilin əvvəllərində Parisə qaçmış və oradan Bakıya gəlmişdir. O, burada 1905-ci il iyunun 7-də maarifpərvər varlılardan olan Hacı Zeynalabdin Tağıyevin (1823-1924) vəsaiti ilə ilk nömrəsi çıxmağa başlamış “Həyat” qəzetinin Əhmədbəy Ağayevlə (1869-1939) birlikdə redaktoru olmuşdur. Əhmədbəy Ağayevin “İrşad” qəzetinə keçməsi ilə əlaqədar 1906-ci ilin yanvar ayından Əli bəy Hüseynzadə “Həyat” qəzetinin redaktorluğunu özü etmişdir. Onun bu qəzetin səhifələrində xeyli məqaləsi çap olunmuşdur. Bu məqalələrin hər birini nəzərdən keçirdikdə hiss olunur ki, O, Qərbin texniki, mədəni tərəqqisinin nailiyyətlərinə, fəlsəfəsinə, tarixi və sosioloji nəzəriyyələrinə yaxından bələd idi. Əli bəy Heseynzadə redaktoru olduğu “Həyat” qəzetinin səhifələrində silsilə məqalələr çap etdirmişdir. 1906-cı ildən isə H.Z.Tağıyevin pulu və Əli bəy Hüseynzadənin redaktorluğu ilə həftəlik ədəbi, elmi, siyasi-ictimai jurnal olan “Füyuzat” nəşr olunmağa başlamışdı. Bu jurnalın baş və əksəriyyət məqalələrini Əli bəy Hüseyzadə özü yazmışdır. “Füyuzat” jurnalının səhifələrində məşhur türk şairləri ilə yanaşı, mütərəqqi dövlət xadimlərinin foto əksi və onlar haqqında məlumat dərc olunurdu. O dövrdə yazıb-yaradan Azərbaycan şairləri və yazıçılarının əsərləri də bu yurnalın səhifələrində öz əksini tapmışdır.

XX əsr məşhur romantik şairimiz Məhəmməd Hadinin şeirləri demək olar ki, “Füyuzat”ın hər nömrəsində çap olunmuşdur. Satirik şair Mirzə Ələkbər Sabirin də şeirlərini mütəmadi olaraq jurnalda görmək mümkün idi. Həmçinin bu jurnalda şair Hüseyn Cavidin, Səid Səlmasinin, Abdulla Şaiqin , Abbas Səhhətin, Əlipaşa Surun və başqalarının şeir və məqalələrinə də rast gəlmək mümkün idi. “Füyuzat” jurnalının səhifələrində Qərbi Avropanın, Şekspir, Bayron, Şiller, Höte, Hüqo və s. bu kimi məşhur şair və yazıçıların haqqında yazılar da çap olunmuş və əsərlərindən tərcümələr də verilmişdir. Əli bəy Hüseyzadə təsviri sənət tariximizi zənginləşdirəcək əsərlər yaratmaqla yanaşı, incəsənət haqqında qiymətli fikirlər də qoyub gedib. Taleyin amansız hökmü ilə dünyanın müxtəlif guşələrinə səpələnmiş azərbaycanlılar arasında rəssamlar az deyil. Bir zamanlar ilğım saydıqları Vətən həsrəti uzun illər ərzində onlar üçün acı həqiqətə çevrilib. Həmin sənətkarların bir 8 qismi hələ də bu ayrılığın mənəvi-psixoloji yükünü çəkə-çəkə arzu və ümidlərinin işığına doğru getməkdədirlər. Bəziləri isə artıq dünyasını dəyişmiş, nə vaxtsa hördükləri nikbin nəğmə çələngi imidsizlik axarına düşərək itib-batmışdır. Yurd həsrətini həm də rənglərlə ifadə edən yaradıcılarımızdan biri də Əli bəy Hüseynzadə olmuşdur. Əli bəy Hüseynzadə Bakıda yaşadığı dövrdə elmi-nəzəri, fəlsəfi əsərlərindən başqa bədii yaradıcılığa da əhəmiyyət vermişdir. Onun görkəmli rus yazıçısı A.P.Çexovun “Qlaflı adam” hekayəsinə nəzirə olaraq yazdığı povesti və “Siyasətifürusət” adlı iri həcmli traktatı mövcuddur. O, Bakıda yaşadığı dövrdə rəssamlıq sənəti ilə də məşğul olmuşdur. Onun yağlı boya ilə çəkdiyi saysız-hesabsız lövhələr o dövrdə sənət sevərlərin nəzər diqqətini özünə cəlb etmiş və bu boyalar Azərbaycan boyakarlıq sənətinin qiymətli örnəklərindən olmuşdur. Bu əsərlərdən “Şeyxül islamın portreti” və “Bibiheybət məscidinin görünüşü” adlı lövhələr indi də P.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyinin salonunu bəzəyir.

1910-cu ilin axırında Əli bəy Hüseynzadə Bakı ilə əbədi vidalaşaraq Türkiyəyə köçmüş və burada o, İstanbul universitetinin professoru vəzifəsində çalışmaqla yanaşı, elmi, ədəbi, siyasi fəaliyyətini də davam etdirmişdir. İstanbulda yaşadığı müddətdə Əli bəy Hüseynzadə ailə qurmuş və onun bir qızı, bir oğlu dünyaya gəlmişdir. Ali rəssamlıq təhsili alıb və çoxdan Parisdə yaşayan oğlu Turan indi də bir sənətkar rəssam kimi tanınmaqdadır. Ə.Hüseynzadə işıqlı təfəkkürü, əlvan boyaları, cəsarətli qələmi ilə ölümdirim mübarizəsinə atılmışdır. Bu yolda onun başı çox bəlalar çəkir, lakin Əli bəy amalından heç bir zaman dönmür. Beləliklə, Əli bəy Hüseynzadə altmış altı il ömür sürür, rəssam, naşir, pedaqoq, alim, filosof kimi dünyadan köçür. Onun ömür günəşi 1940-cı il martın 1-də qüruba enir.

(Ardı var)

Hazırladı: Məmməd MİRZƏLİYEV,

Tarix üzrə Fəlsəfə doktoru

Hüriyyət.- 2019.- 15-16 avqust.- S.13.