Azərbaycanın beynəlxalq
iqtisadi
təşkilatlarla münasibətlərinin xüsusiyyətləri
Azərbaycanın xarici iqtisadi münasibətlərinin əsas
xüsusiyyəti beynəlxalq, regional və yerli xarakterli
iqtisadi təşkilatlara daxil olmaq və bununla da ictimai həyatın
bütün sahələrində bu təşkilatlara
inteqrasiya olunmaqdır. Müstəqilliyimizi bərpa etdikdən sonra (1991-ci ilin
oktyabr ayının 18-ində) ilk əməkdaşlıq
münasibətləri əldə etdiyimiz beynəlxalq iqtisadi
təşkilatları aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək
olar:
1.
İslam Konfransı Təşkilatı (İKT) – 8 dekabr
1991-ci il;
2.
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (EKO) –
fevral 1992-ci il;
3. Beynəlxalq
Valyuta Fondunun və Beynəlxalq Yenidənqurma və
İnkişaf Bankı – 1992 - ci il;
4. Qara dəniz
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı
(QİƏT) – 1993-cü il;
5.
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (keçmiş
QATT) müşahidəçi statusunda – 1993-cü il;
6.
Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) – 1993-cü il;
7. Avropa
Şurası – 25 yanvar 2001-ci il.
Azərbaycan milli iqtisadiyyatının beynəlmiləlləşməsinin
və inteqrasiyasının müasir mahiyyəti Beynəlxalq
Əmək Bölgüsünə (BƏB-ə) əsasən
müəyyən olunur. Beləki, BƏB sayəsində dünya
ölkələrinin dünya bazarında istehsal həcminin
ümumi göstəricisi müəyyən olunur. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya dövlətlər
arasında istehsal amillərinin və malların sərbəst
hərəkətini nəzərdə tutur. İqtisadi inteqrasiyaya uğrayan Azərbaycan
Respublikası siyasi cəhətdən müstəqil olmaqla
iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı asılı
vəziyyətdə olur. Azərbaycan
Respublikasının regional iqtisadi birləşmələrini
nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, coğrafi
mövqe mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi əməkdaşlığın
mühüm istiqamətlərindən biri də ölkələrin
iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır.
Yaxın iqtisadi əməkdaşlıq daha
çox eyni iqtisadi inkişaf səviyyəsində olan
dünya ölkələri arasında özünü göstərir.
Onlardan aşağıdakılar daha mühüm əhəmiyyət
kəsb edir:
iqtisadi
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
ideoloji
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
tarixi
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
mədəni inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
dini
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
sosial
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
siyasi
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
hərbi
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
coğrafi inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
elmi
inkişaf səviyyəsində yaxınlıq;
texniki və
texnoloji inkişaf səviyyəsində yaxınlıq.
Azərbaycan
və İTK əlaqələrinin inkişaf yolu
Azərbaycan
dünyanın islam respublikalarından biri
olduğu üçün bir neçə beynəlxalq islam təşkilatlarına
da üzv olmuşdur. Bunlardan ən nüfuzlusu və daha
çox iştirakçı üzv ölkələrin
sayına görə bütün islam
dünyası ölkələrini (28 ölkə) özündə
birləşdirən İslam Konfransı Təşkilatıdır
(İKT). İslam Konfransı Təşkilatı
müstəqillik əldə etdikdən sonra inteqrasiya
oldunduğumuz ilk regional səviyyəli təşkilatdır.
Bu təşkilat Asiya və Afrika regionunun 50
müsəlman ölkəsini özündə birləşdirən
dövlətlərarası təşkilatdır.
Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən
sonra, 1991-ci ilin dekabr ayının 8-dən həmin təşkilatın
üzvüdür. Həmin vaxtdan bu günə kimi də
iştirakçı ölkə kimi İKT-nın
bütün samit və konfranslarında fəal iştirak edir
və qəbul olunan qətnəmələrin tələblərindən
irəli gələn məsələləri yerinə yetirir.
Bundan əlavə Azərbaycan İKT-nın
iqtisadi və ticarət, sosial və mədəni istiqamətli
yerli, regional və beynəlxalq səviyyəli komitələrində
fəal təşkilati fəaliyyət həyata keçirir.
İslam İnkişaf Bankı və İslam Həmrəylik
Fondu ilə Azərbaycanın millli iqtisadiyyatının
üç müxtəlif sahəsinə invesyisiya vəsaitləri
və kapital qoyuluşları yatırmışlar. Beləki, həmin
xarici kapital və investisiya vəsaitləri kənd təsərrüfatının
inkişafı üçün əsasən meliorasiya və
su təsərrüfatı sahəsinə yönəldilmişdir.
Mil-Muğan kollektorunun və Samur-Abşeron kanalının
yenidən qurulmasına 1997-ci ildə müvafiq
ardıcıllıqla 5,0 milyon dollar və
867,2 milyon dollar kredit ayrılmışdır. Azərbaycan
dövlətinin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının
(EKO) da xüsusi rolu vardır. Təşkilata
aşağıdakı ölkələr daxildir:
1. Azərbaycan
Respublikası;
2.
İran İslam Respublikası;
3.
Türkiyə Cumhuriyyəti;
4.
Əfqanıstan;
5.
Pakistan;
6.
Qırğızıstan;
7. Özbəkistan;
8.
Türkmənistan;
9.
Qazaxıstan;
10.
Tacikistan.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Şimali Kipr Türk
Respublikası təşkilatın texniki komitələrinin təşkil
etdiyi tədbirlərində səs vermək hüququu olmadan
iştirak edə bilər. Təşkilatın
baş katibliyi İran İslam Respublikasının paytaxtı
Tehran şəhərində yerləşir. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına
rəhbərlik etmək üçün hər 4 ildən bir
təşkilata üzv olan dövlətlərin nümayəndələri
arasından Baş katib seçilir. İqtisadi
Əməkdaşlıq Təşkilatının tərkibidə
proqram, tədbir və layihələrinin icrasına fəaliyyət
həyata keçirən 8 komitə nəzarət edir. Bu komitələrdə iştirakçı ölkələrin
inkişaf perspektivlərində mühüm rol oynaya bilən
layihə və proqram standartları işlənib
hazırlanır, onlara uzunmüddətli inkişaf perspektivlərini,
region dövlətləri üçün əhəmiyyətə
malik olan prioritet sahələrini müəyyənləşdirir.
MDB çərçivəsində
gözlənilən ümidlər
Azərbaycan Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlığının
(QİƏ) təsisçilərindən biridir. 1991-ci ildə
SSRİ-nin dağılmasından sonra o vaxt ki, Rusiya SSR-sinin təşəbbüsü
və təşkilatçılığı ilə Minskdə
Müstəqil Dövlətlər Birliyi
yaradılmışdır. Bu qrupa
münasibət Azərbaycan Respublikasında birmənalı
deyildir. Çünki o dövrdə
SSRİ-nin tərkibində olan bəzi respublikalar Müstəqil
Dövlətlər Birliyinə daxil olmağa qəti etirazlarını
bildirmiş (Baltikyanı respublikalardan Latviya, Litva və
Estoniya), digərləri tərəddüdlü mövqeyində
qalmışlar. Rusiyanın özündə
də MDB-yə münasibət və onun gələcəyinə
ümid müxtəlifdir, çünki MDB olduqca
böhranlı, problemli və mürəkkəb olan inteqrasiyadır.
Azərbaycan 4 iyun 1993-cü il hadisələrindən
sonra həmin ilin sentyabrın 20 - də MDB üzvü
olmuşdur. MDB yaradıcıları belə hesab edir ki,
Moskvanın nüfuzunu artırmaq və milli dövlətlərin
fövqündə duran qurumlar yaratmaq, gələcəkdə
SSRİ - ni bərpa etmək üçün
inteqrasiyadan istifadə etmək lazımdır. Digər qrupa
görə, MDB - yə daxil olan dövlətlər arasında
əlaqələri imkan daxilində federativ əsasda qurmaq
lazımdır ki, gələcəkdə onun təməlində
SSRİ - ni bərpa etmək mümkün
olsun. Sonuncu qrup isə müasir dünyada gedən
milli dövlətçilik və inteqrasiya proseslərini dərk
edərək MDB-yə müyafiq ölkələrin
inteqrasiyası kimi baxır. Mövcud şərait
sonuncu qrupun istəklərini ön plana çıxarır.
Yaxın qonşularımız olan və
geniş iqtisadi əlaqələrimizin olduğu Rusiya,
Gürcüstan, Orta Asiya dövlətləri ilə regional əməkdaşlıq
məsələlərini də diqqətdən
qaçırmaq olmaz. Yaxın xarici ölkələrlə
müxtəlif səviyyəli əlaqələrin qurulması
zəruridir. Bu Konsepsiya xarici siyasətdə
iqtisadi amilin gücləndirilməsinə səbəb
olmuşdur və Azərbaycanın beynəlxalq aləmdəki
bütün fəaliyyətinin tərkib hissəsinə
çevrilmişdir.
Dünya Birliyi ilə münasibətlərdəki
düzgün hədəflər
Azərbaycan 1992-ci ildən Beynəlxalq Valyuta Fondunun və
Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankının
üzvüdür. BVF-nun Bakı şəhərində
nümayəndəliyi fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan XXI əsrin astanasında beynəlmiləşmə
və inteqrasiya proseslərinidəki öz
inkişafını davam etdirməklə yadda qaldı və
yeni əsrdə də bu inkişaf tempindəki naliyyətləri
ilə davam etdirdi. Beləki, 2001-ci ilin yanvar ayının
27-sində Avropa Şurası Parlament Asambleyasına
43-üncü dövlət kimi üzv qəbul olunmuşdu.
Baxmayaraq düşmənimiz Ermənistan da həmin
ildə Avropa Şurasına üzv qəbul olunmuşdur
(44-üncü yerdə), onu da qeyd edək ki, Azərbaycan
Respublikası Ermənistandan daha qabaq üzv qəbul
olunmuşdur. Bunu Azərbaycan
iqtisadiyyatının regional iqtisadi inteqrasiyada gercəkləşmiş
uğuru kimi göstərmək olar. Azərbaycanın
dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının bir istiqaməti
də ölkəyə xarici kapital ixracıdır. Ölkəmizdə investisiya qoyuluşlarının
hüquqi və iqtisadi prinsipləri müəyyən
edilmişdir. Qanunçuluq Azərbaycan
iqtisadiyyatında xarici maddi və maliyyə
ehtiyatlarının, qabaqcıl texnika və texnologiyaların,
idarəetmə təcrübəsinin cəlb olunmasına,
onlardan səmərəli istifadə olunmasına yönəlmişdir
və xarici investorların hüquqlarının müdafiəsinə
təminat verir. Xarici kapitalın cəlb
olunması üçün edilən güzəştlər
ölkəyə investisiya axını üçün təməl
qoymuşdur. İqtisadi İnkişaf
Nazirliyinin proqnozlarına əsasən Azərbaycanın ildə
təxminən 20 - 25 mlrd. dollarlıq
xarici kapitala ehtiyacı vardır.
“Əsrin müqaviləsi” olan məlum neft
kontraktlarından sonra milli iqtisadiyyatın
inkişafının neft amili üzərində qurulması təzahürləri
müşahidə olunmalıdır. Belə ki, ölkəyə
daxil olmuş xarici kapitalın mühüm hissəsi neft
müqavilələri ilə bağlıdır. Azərbaycan xarici investisiyaların cəlb edilməsi
sahəsində bəzi tədbirlərin həyata keçirilməsi
zərurətini üzə çıxarmışdır.
İlk növbədə, dövlətin
apardığı iqtisadi siyasətdən asılı olaraq,
maraq və məqsədlərini tam ifadə edən dövlətin
marağı ilə tarazlaşdırılmış ümumi
investisiya proqramı hazırlanmalı və bu proqramı həyata
keçirən səlahiyyətli dövlət orqanı
yaradılmalıdır. Bu proqramın həyata
keçirilmə metodları aydınlaşdırılmalı
və iqtisadiyyatın bütün sahələrinə kapital
qoyuluşu istiqamətində fəaliyyət göstərilməlidir.
Xarici dövlətlərin investisiya təcrübəsi
təhlil olunaraq ondan istifadə olunmalıdır. Ölkədə özəlləşdirmə prosesi
sürətləndirilməli, sabit investisiya mühiti
yaradılmalıdır.
Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına
inteqrasiyasının mühüm istiqamətlərindən
biri də onun beynəlxalq iqtisadi təşkilatların
işində iştirakıdır. Ölkənin İKT, Qara Dəniz
İqtisadi Əməkdaşlığına, EKO-ya, Beynəlxalq
Bərpa və İnkişaf Bankına, MDB-yə, İslam
İnkişaf Bankına və bir sıra başqa beynəlxalq
təşkilatlara üzv olması, onlarla müvafiq əlaqələrin
yaradılması və əməkdaşlıq etməsi
dünya iqtisadiyyatında inteqrasiyanın uğuru kimi qiymətləndirilməlidir.
İqtisadi həyatın beynəlmiləlləşməsi,
Azərbaycanın ağır şərtlər altında gedən
müasir dünya ilə inteqrasiyasının bütün
istiqamətləri yeni imkanlar yaratmaqla yanaşı, yeni
problemlər, bəzən də təhlükələr
yaratmaqdadır. Bu imkanlardan səmərəli istifadə
edilməsi, mövcud problem və təhlükələrin
vaxtında aşkara çıxarılıb öyrənilməsi
bu gün Azərbaycan üçün həyati əhəmiyyət
kəsb etməsi zərurətindən gündəmdə olan
məsələlərdəndir.
Hürriyyət.-
2019.- 15-17 iyun.- S.14.