Sərdar Zeynal poeziyasında ədəbi dil normaları

(Əvvəli var)

Çoxəsrlik tarixi olan Azərbaycan poeziyası milli müstəqillik dövründə yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Milli müstəqillik dövründə yaranan poetik nümunələr müasir Azərbaycan ədəbi dilinin bütün incəliklərini özündə əks etdirir. “Azərbaycan dili qədim tarixə malik olan, min illərin bütün keşməkeşlərindən üzüağ çıxaraq dövrümüzə gəlib çatmış ən böyük xəzinədir. Bu gün Azərbaycan dövlətinin əldə etdiyi nailiyyətlər sırasında Azərbaycan dili tarixi-genetik dəyərlərimizi, ruhumuzu, həyatımızın psixoloji-fəlsəfi cizgilərini yaşadan milli varlıqdır” (1.4). Özünəməxsus inkişaf xəttinə malik Azərbaycan ədəbi dili əsrlər boyunca cilalanmış, təkmilləşmiş, müasir dövrdə kamil bir mərhələyə qədəm qoymuşdur.

Şairin “Qədrimi bilmədin” adlı şeirlər kitabına ön söz əvəzi yazdığı “Mən əynimə alovdan don geymişəm” adlı şeirindən nümunə gətirdiyimiz bu üç bənddə “fürsəti əldən vermək, özünü yaman günə qoymaq, işinə yaramaq, can qoymaq, döşünə döymək, qəsdinə durmaq, tüstüsünə kor olmaq, alovdan don geymək” kimi frazeoloji vahidlər ədəbi dil normalarına uyğundur, onların şeir dilində işlənməsi əsərin mənasının güclənməsinə, daha təsirli olmasına səbəb olur. Səkkiz bəndlik bu şeirdə, qeyd etdiklərimizdən əlavə, “tələ qurmaq, yola vermək, canına qıymaq, yerə(göyə) sığmamaq” və s. kimi frazeoloji vahidlər də işlənmişdir ki, bunlar da söz sənətkarının öz əsərinə zərgər dəqiqliyi ilə seçib yerləşdirdiyi incilərdir. “Obrazlılıq yaradan, fikri, mətləbi məntiqi çalarlarla diqqətə çatdıran ifadə vasitələri kimi... frazeologizmlərin – idiom, ibarə, hikmətli söz, atalar sözü, zərbi-məsəl, metafora, metonimiya, sinekdoxa və sairənin də rolu böyükdür” (7.173-174). Sərdar Zeynal da bu ifadə vasitələrindən məharətlə istifadə edən söz sərrafıdır.

Morfoloji normalar: Dildə morfoloji xüsusiyyətlər rəngarəng olduğu üçün, morfoloji normalar da çoxcəhətliliyi ilə seçilir. Morfoloji normalar dedikdə, sözlərin quruluşu və tərkibi ilə bağlı normalar, ümumi qrammatik kateqoriyaların morfoloji göstəricilərinin işlənməsi ilə bağlı olan normalar və s. nəzərdə tutulur. Bunları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:

Sözlərin quruluşu və sözün tərkibi ilə bağlı normalar dilin ümumi qanunauyğunluğuna müvafiq şəkildə formalaşır. Belə ki, Azərbaycan dilində əksər hallarda söz kökündən sonra leksik şəkilçilər işlənir. Burada alınma mənşəli ön şəkilçilərin söz kökünün əvvəlinə artırılması istisnalıq təşkil edir. Milli mənşəli leksik şəkilçilər söz kökündən sonra artırılır, daha sonra qrammatik şəkilçilər əlavə olunur. Məsələn:

Döyüşdə tək əllə vuruşmaq çətin,

Son anda məğlubsan, yoxsa qüdrətin (6.138).

Sevgini döndərsən narın yağışa,

Çaylar tək kükrəyib axıb, gedərəm (6.161).

Bədii nümulərdəki döyüşdə (döy+üş+də), vuruşmaq (vur+uş+maq), sevgini (sev+gi+ni), yağışa (yağ+ış+a) kimi sözlərin tərkibinə nəzər salsaq, burada əvvəlcə söz kökünün, sonra leksik şəkilçilərin, daha sonra isə qrammatik şəkilçilərin işləndiyini və morfoloji normaya riayət olunduğunu görə bilirik.

Morfoloji normaların gözlənilməsi ilə bağlı digər bir hal ümumi qrammatik kateqoriyaların morfoloji göstəricilərinin yerli-yerində işlədilməsidir. Məsələn:

Sevginin quluyam, qəmin yağırı,

Payıma həsrətin düşüb ağırı,

Baxmıram, arxadan səsin çağırır,

Dönürəm, qəlbimi sıxırsan belə (6.86).

Həsrətin qəlbimi parçalayanda,

Dərdimi danışdım bulağa, çaya.

Bahara bənzədi gəlişin onda,

Çətin ki, yolundan gözlərim doya (6.87).

Bu bədii nümunələrdə həm hal kateqoriyasının (məs.: sevginin, qəmin, payıma, həsrətin, arxadan, qəlbimi, dərdimi, bulağa, çaya, bahara, onda, yolundan), həm mənsubiyyət kateqoriyasının (məs.: payıma, qəlbimi, dərdimi, gözlərim, səsin, gəlişin, həsrətin, yolundan, quluyam, yağırı, ağırı), həm şəxs kateqoriyasının (məs.: quluyam, baxmıram, dönürəm, danışdım, sıxırsan) morfoloji göstəriciləri yerli-yerində işlənmiş, morfoloji norma qorunmuşdur.

Bədii nümunələrdə inkarlıq kateqoriyasının formal əlamətinin işlənməsi də morfoloji normaya uyğun olmalıdır. Belə ki, bir çox hallarda, məsələn inkarlıq kateqoriyasının -ma2 şəkilçisi ilə indiki zamanın -ır4 şəkilçisi yanaşı işləndikdə, inkarlıq şəkilçisinin tərkibindəki sait səs ixtisara düşür (məsələn: almayır – almır, gəlməyir – gəlmir və s.). Lakin poetik örnəklərdə bir sıra hallarda morfoloji normanın qorunmasını, hər iki morfoloji göstəricinin tam formada işləndiyini müşahidə edirik. Məsələn:

Qalamısan vaxtsız oda, atəşə,

Qoymayırsan od səngiyə, köz düşə (6.51).

Hardasan, nə vaxtdır gəlməyir səsin?!

Qəlbimə ələnir həsrət yağışı (6.53).

Bu bədii nümunələrdə qoymayırsan, gəlməyir sözlərinin tərkibindəki həm inkarlıq kateqoriyasının morfoloji göstəricisi olan -ma2 şəkilçisi, həm də indiki zamanın morfoloji göstəricisi olan -(y)ır,-(y)ir şəkilçisi tam şəkildə işlənmişdir.

Morfoloji normaların pozulması: məlumdur ki, dildə morfoloji xüsusiyyətlər çox zəngin və rəngarəngdir. Şeir dilində də bu xüsusiyyətlər, təbii olaraq, öz əksini tapır. Lakin bəzi hallarda morfoloji normaların pozulması halları da müşahidə edilir. Mütəxəssislər bununla bağlı həyəcan təbili çalırlar: “Dilimizin qrammatik quruluşuna müdaxilə artıq dözülməz vəziyyətə gəlib çatıb. ...Öz qrammatik quruluşuna görə sintetik dillər qrupuna daxil olan dilimizə analitik-sintaktik konstruksiyalar gətirən ...sözlər dilin deyim informasiyasına yadlıq verir” (5.6). Dilin morfoloji quruluşu nə qədər sabit olsa da, bəzi hallarda burada da normanın pozulması halları müşahidə edilir.

Morfoloji normaların pozulması ümumi qrammatik kateqoriyaların morfoloji göstəricilərinin işlənmə məqamlarının düzgün seçilməməsində, yaxud morfoloji göstəricilərin doğru məqamda işlədilməməsi ilə bağlı olur. Məsələn, poetik nümunələrdə bəzən feilin zaman kateqoriyasının morfoloji əlamətləri müəyyən dəyişikliyə uğramış şəkildə, əsasən, ixtisar olunmuş formada işlənir. Bunlardan nəqli keçmiş zaman şəkilçisinin tərkibindəki müəyyən səsin ixtisarı müşahidə edilir. Məsələn:

Özün də bilmədən əzəldən məni,

Sevginə, vəfana inandırmısan (6.17).

Sən ki məni çevirmisən kölənə,

Niyə məni yaddaşından silirsən?! (6.49).

Bədii örnəklərdəki inandırmısan, çevirmisən feillərinin tərkibindəki nəqli keçmiş zaman şəkilçisi olan -mış4 ixtisar olunmuş şəkildə işlənmişdir. II şəxsin təkində və cəmində özünü göstərən bu hal, əsasən şifahi nitq üçün xarakterikdir. Ədəbi dil normasına uyğun olaraq bu feillər inandırmışsan (inan+dır+mış+san), çevirmişsən (çevir+miş+sən) şəklində işlənməlidir. Şəkilçinin tərkibindəki son samit səsin ixtisar olunması ilə ədəbi dilin morfoloji norması pozulur.

Ədəbi dilin morfoloji normasının pozulduğu hallardan biri də üçüncü şəxsin təkində -dır4 şəkilçisinin -dı4 variantında, üçüncü şəxsin cəmində isə -dırlar4 şəkilçisinin -dılar4 variantında işlənməsidir. Ə.Tanrıverdi bunu “qrammatik normaların ən ciddi pozuntularından biri” (10.5) hesab edir. Həqiqətən də, morfoloji normanın bu pozuntusu getdikcə daha çox müşahidə edilir ki, bu da mütəxəssislərin haqlı narahatlığına səbəb olur.

Mənim ömrüm ömür deyil, nağıldı,

Deyirlər ki, insanınkı ağıldı (6.14).

Dərdlərimə nə dən çarə, nə dərman,

Ürəyimdən nə keçibsə, o kəmdi (6.32).

Göstərdiyimiz nümunələrdəki nağıldı, ağıldı, kəmdi sözləri nağıldır, ağıldır, kəmdir şəklində işlənməlidir. Bu şəkildə işlənmədiyinə görə, ədəbi dilin morfoloji norması pozulmuşdur.

İndiki zaman şəkilçiləri ilə bağlı da morfoloji normanın pozulması halları müşahidə edilir. Məsələn:

Baharmı kövrəldib, ya ömrün qışı?!

Ürəyim olubdur yuxa, bilmirəm (6.127).

Xoşbəxtlik çağlamır dünya varından,

Boylanır ömürün ilk baharından (6.128).

Nümunədəki bilmirəm, çağlamır feilləri indiki zamanda, inkar formasında, birinci şəxsin təkində və üçüncü şəxsin təkində işlənmişlər. Ədəbi dilin morfoloji normasına uyğun olaraq, bu feillər bilməyirəm (bil+mə+yir+əm), çağlamayır (çağla+ma+yır) şəklində işlənməlidir. Lakin daha çox danışıq dilinin xüsusiyyətinə uyğun olaraq, bu feillər şeirdə verildiyi variantlarda işlənmişlər.

Gələcək zaman şəkilçilərində ixtisar olunma qəti gələcək zaman şəkilçilərində daha çox müşahidə olunur.

Baş götürüb ruhum getsə canımdan,

Xatirə tək yaddaşında qalacam (4.36).

O anlar, o dəmlər əldən getdisə,

Mən dözüb duracam, özünə baxma (6.134).

Bu bədii nümunələrdə işlənmiş feilin qəti gələcək zamanında işlənmiş qalacam feili qalacağam, duracam feili duracağam formasında işlənməlidir. Bu feillərdə zaman şəkilçiləri ixtisar olunmuş formada işlənməklə morfoloji norma pozulmuşdur.

Feilin bacarıq forması ilə bağlı morfoloji normanın pozulması: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində feilin bacarıq forması aşağıdakı qayda üzrə yaranır: “Feilin bacarıq forması feil kökü+-a(-ə) şəkilçisi+bilmək sözünün iştirakı ilə yaranır: yaza bilmək, ala bilmək, görə bilmək, duya bilmək və s. Bacarıq forması şəxslər üzrə dəyişir. Bacarıq forması şəxs şəkilçisi qəbul edərkən şəxs şəkilçiləri bilmək sözünə qoşulur. Bacarıq formasının inkarı -ma2 inkar şəkilçisi ilə yaranır. Bu zaman inkar şəkilçisi bilmək sözünə qoşulur: görə bilmədim, görə bilmədin, görə bilmədi və s.” (11.248). Müasir poeziyada bu forma geniş şəkildə işlənməkdədir və ədəbi dil üçün normadır. Lakin bəzən bu normanın pozulması hallarına da rast gəlinir. Məsələn:

Çox razıyam taleyimdən, yazımdan,

Olammadım nə yaxının, nə yadın (6.13).

Ünvan bəlli, mənzil yaxın, yol kəsə,

Varlığımı qaldırammır qanadım (6.13).

Siləmmirəm yaddaşımın pasını,

Xatirələr geri dönür birbəbir (6.57).

Nümunə göstərdiyimiz bu bədii parçalarda feilin bacarıq formasının inkarı fərqli şəkildədir: feil kökü + -a//-ə şəkilçisi + -m inkar şəkilçisi + mır (bilmək sözünün transformasiyaya uğramış forması) + şəxs sonluğu – ol +- a + -m + -ma + dı + -m, qaldır + -a + -m + mır, sil + -ə + -m + -mir(-məyir) + -əm. Bu halda ədəbi dilin morfoloji norması pozulmuşdur.

(Ardı var)

Sevinc Sadıqova

ADPU-nun dosenti, f.ü.f.d.

Hürriyyət.- 2019.- 16-18 noyabr. S. 13.