Sərdar Zeynal poeziyasında ədəbi dil normaları

(Əvvəli var)

Sərdar Zeynal poeziyasında ədəbi dil normaları - IV HİSSƏ

Çoxəsrlik tarixi olan Azərbaycan poeziyası milli müstəqillik dövründə yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Milli müstəqillik dövründə yaranan poetik nümunələr müasir Azərbaycan ədəbi dilinin bütün incəliklərini özündə əks etdirir. “Azərbaycan dili qədim tarixə malik olan, min illərin bütün keşməkeşlərindən üzüağ çıxaraq dövrümüzə gəlib çatmış ən böyük xəzinədir. Bu gün Azərbaycan dövlətinin əldə etdiyi nailiyyətlər sırasında Azərbaycan dili tarixi-genetik dəyərlərimizi, ruhumuzu, həyatımızın psixoloji-fəlsəfi cizgilərini yaşadan milli varlıqdır” (1.4). Özünəməxsus inkişaf xəttinə malik Azərbaycan ədəbi dili əsrlər boyunca cilalanmış, təkmilləşmiş, müasir dövrdə kamil bir mərhələyə qədəm qoymuşdur.

Köməkçi nitq hissələri ilə bağlı morfoloji normanın pozulması: Əsas nitq hissələri kimi, köməkçi nitq hissələri də poeziya dilində, ümumiyyətlə ədəbi dildə çox geniş şəkildə işlənir. Poeziya dilində işlənən köməkçi nitq hissələri, əsasən ədəbi dil normalarına uyğun gəlsə də, bəzi hallarda ədəbi dil normalarına uyğun olmayan qoşma və ədatların işlənməsi, bağlayıcıların işlənmə məqamı ilə bağlı ədəbi dil normalarının pozulması halları da müşahidə edilir. Bunları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:

Qoşmaların işlənməsi ilə bağlı morfoloji normanın pozulması: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində kimi, doğru, sarı, tərəf, tək, başqa, özgə, qeyri, savayı, ilə, aid, dair, məxsus, -can2 və b. qoşmalar işlənir, bunların bədii dildə işlənməsi də norma hesab olunur. Lakin bəzən poetik nümunələrdə elə qoşmalara rast gəlirik ki, bunların işlənməsi ədəbi dil normasının pozulmasıdır. Məsələn:

Neçə yol uzaqlaşıb

Səndən qaçmaq istədim (40.26).

Vaxtım yox, güzgüdə özümə baxım,

Darıxır ürəyim, üzümdən yana (6.138).

Nümunələrdəki “dəfə” mənalı yol, “ötrü” mənalı yana qoşmaları ədəbi dil normalarına uyğun deyildir. Bu qoşmalar haqqında müəyyən fikirlər söylənmişdir: “Qərbi Azərbaycan şivələrində və Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində (Cəlilabad, Qax, Ordubad, Şərur) işlənən yol qoşması hal-hazırda Azərbaycan ədəbi dilində işlənməsə də, tarixən ədəbi dildə işlənmişdir” (12.25). Ə.Şükürov bu qoşma barəsində fikirlərini belə qeyd etmişdir: “Yol – dilimizdə işlədilən ən qədim qoşmalardan biridir. Bu qoşma, adətən, cümlədə adla feil arasında qrammatik əlaqə yaratmış və iş, hərəkətin təkrar olaraq icra edildiyini, bəzən də zamanını bildirmişdir. Müasir dilimizdə yol şəklində rast gəlinən bu qoşma qədim türk dilində yolı şəklində işlənmişdir” (12.26). Yana qoşması da qərb qrupu dialekt və şivələrində, Naxçıvan dialektində işləkdir. Bu qoşmalar Azərbaycan dilinin ayrı-ayrı dialekt və şivələrində işlənir, onların müasir ədəbi dildə işlənməsi morfoloji normanın pozulmasıdır.

Poetik nümunələrdə ilə qoşmasının işlənməsi ilə bağlı ədəbi dil normalarının pozulması halları da müşahidə edilir. Məsələn:

Təbiət güləndə ilk baharınan,

Hər gecə yuxuna qonaq gələcəm (6.74).

Haraya gedirsən bu inadınan?!

Sevimli doğmaynan, namərd yadınan (6.113).

Nümunələrdəki baharınan, inadınan, doğmaynan, yadınan sözlərinin tərkibindəki şəkilçiləşmiş ilə qoşmasının danışıq variantına uyğun formalarıdır. Bədii nümunələrdə qoşmaların yuxarıda qeyd etdiyimiz variantlarının işlənməsi ədəbi dilin morfoloji normasının pozulmasıdır.

Sintaktik normalar: Şeir dilində, poetik dildə gözlənilməsi ən çətin olan normalardan biri sintaktik normadır. Çünki şeir dilinin tələbinə uyğun olaraq, əksər hallarda cümlədə sözlərin sırası dəyişir, bununla da sintaktik norma pozulmuş olur. Lakin müasir Azərbaycan poeziyasında sintaktik normanın qorunduğu xeyli sayda bədii nümunələr vardır.

Sintaktik normanın gözlənilməsi hallarından biri eyni sözlərin təkrarına yol verilməməsidir. N.Abdullayev qeyd edir ki, eyni söz və ya ifadənin təkrarını aradan qaldırmaqla nitqin ahəngdarlığı təmin edilir (7.124). Sərdar Zeynal poeziyasında bunun geniş şəkildə işləndiyini müşahidə edirik:

Mən əsir etmirəm gülüşü qəmə,

Hər şirin kəlmədən dodağım dadır.

Sevinci bölürəm bütün aləmə,

Dərdimlə yatıram, dərdim oyadır (6.59).

Bu bədii nümunədə birinci cümlənin mübtədası I şəxsin təkini bildirən mən əvəzliyi ilə ifadə olunmuşdur. Şeirin sonrakı misralarında isə artıq bu əvəzlik təkrar olunmamışdır ki, bu da şeirin dilini daha ahəngdar, axıcı etmiş, təkrarçılıqdan qaçılmış, sintaktik norma gözlənilmişdir.

Sintaktik normalardan biri də cümlədə söz sırası ardıcıllığının gözlənilməsidir. “Nitq kommunikasiyasında sözlər müəyyən düzülüş qaydasına malik olur: mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonunda, təyin isim və isimlə ifadə olunan üzvdən əvvəl, tamamlıq ismi və feili xəbərin, zərflik xəbər, xəbər qrupunun əvvəlində işlənir” (7.123). Bir sıra dilçilər (Ə.Abdullayev, Q.Kazımov, Ə.Cavadov, B.Xəlilov və b.) cümlədə söz sırası, cümlə üzvlərinin, sintaktik vahidlərin sırası, düzülüşü məsələsinə münasibət bildirmişlər. Əlbəttə, şeir dilində, poetik nümunələrdə cümlə üzvlərinin ardıcıllığının gözlənilməsi həmişə mümkün olmur. Lakin bir sıra bədii nümunələrdə bu sintaktik normanın gözlənildiyini görürük. Məsələn:

Var-dövlət gözümdə ötərgi səsdir,

Arzudur, istəkdir, xoş bir həvəsdir (6.90).

Nümunədə cümlə mübtəda ilə – var-dövlət – başlayır, sonra tamamlıq – gözümdə – işlənmiş, sonra təyin – ötərgi – gəlmiş, cümlənin sonunda isə ismi xəbər – səsdir – işlənmişdir və bununla da cümlədə söz sırasının ardıcıllığı gözlənilmişdir.

Sintaktik normaların digər bir növü mübtəda ilə xəbərin uzlaşması ilə bağlıdır. Dilimizdə mübtəda ilə xəbərin şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması sintaktik norma kimi qəbul edilmişdir. Poetik örnəklərdə, adətən, bu norma gözlənilir:

Öz haqqıma özüm nökər,

Dar macalda özüm yiyəm.

Başım üstün kəssə də şər,

Mən haqqımın köləsiyəm (6.102).

Birinci, ikinci və dördüncü misralarda mübtəda birinci şəxsin təkində olanda xəbər də birinci şəxsin təkində işlənmiş, üçüncü misrada isə mübtəda üçüncü şəxsin təkində olanda xəbər də üçüncü şəxsin təkində işlənmişdir.

Üslubi normalar: Üslubi normalardan bəhs etməzdən öncə, üslub anlayışının mahiyyətini aydınlaşdırmaq zəruridir. Üslub geniş bir anlayışdır, spesifik cəhətlərin cəmidir. Bədii yaradıcılıqda, poeziyada söz sənətkarlarından hər birinin özünəməxsus üslubu vardır. “Bədii yaradıcılıqda hər bir sənətkarın öz üslubunun olması əsas şərtlərdəndir. Çünki fərdi üslub onun yaradıcılıq orijinallığını müəyyən edir və onu başqalarından fərqli bir sənətkar kimi tanıdır. Elə buna görə də bədii yaradıcılıqda “üslub sənətkarın özü” deməkdir” (2.186).

Üslub nə qədər spesifik, fərdi olsa da, yenə də o, müəyyən normalar daxilində mövcuddur. “Dildə üslubi normaların əsasını obrazlılıq, zənginlik, təsirlilik, ifadəlilik, sadəlik, aydınlıq, ahəngdarlıq və s. nitq əlamətləri təşkil edir. Üslubi normalara əməl olunması nitqin səlisləşməsinə, onun məntiqli və düzgün olmasına, təsirliliyi ilə seçilməsinə xidmət edir” (2.169).

Üslubi normaların gözlənilməsi özünü nədə göstərir? Əgər poetik əsərin dilində fonetik normalar, leksik-semantik normalar, morfoloji və sintaktik normalar gözlənilirsə, bu zaman üslubi normalar da gözlənilmiş olur.

Beləcə əridə intizar məni,

Gah yağış üşüdə, gah da qar məni,

Gələsən, oyada ilk bahar məni,

Gözümü yollara dikəm, nə gözəl! (6.110).

Şairin yaradıcılığındakı ayrı-ayrı nümunələri oxuduqca burada nəinki hər kəlmənin, hər sözün, hər cümlənin, hətta hər səsin də yerli-yerində işləndiyini görürük. Bu, həm Azərbaycan dilinin poeziya dili, şeir dili olmasından, həm də müəllifin sözə məharətlə yanaşmasından, sözdən yerində istifadə etməsindən irəli gəlir.

Sənətkarın poetik dili onun üslubunu formalaşdırır. A.Qurbanov üslub haqqında yazır: “Müasir dilçilik üslub anlayışının elmi xarakteristikasını verərkən onu belə müəyyənləşdirmişdir: linqvistik üslub insanların əmək fəaliyyəti ilə bağlı ədəbi dilin müxtəlif növlüyüdür. Ədəbi dildəki bu müxtəliflik həmin dildə danışanların başqa-başqa sahələrdəki əmək fəaliyyəti ilə əlaqədardır.

Linqvistik üslub sözlərin seçilməsinə, işlənilməsinə və nitqin sintaktik normalarına uyğun olaraq qurulur. Bununla bərabər nitqdə aydınlıq, düzgünlük, dəqiqlik, təbiilik, təmizlik, axıcılıq, yığcamlıq kimi üslubi normalar zərurət təşkil edir. Bunların birinə düzgün əməl edilməməsi ədəbi dilin üslublarına xələl gətirə bilər” (2.188-189). Üslubi normalardakı bu tələblər Sərdar Zeynal poeziyasında özünü kifayət qədər əks etdirir:

Gözümdə çiçəkdi qaya da, daş da,

Zirvənin cilovu əlimdə idi.

Buludla yarışda, qışla savaşda,

Ən şirin mahnılar dilimdə idi (6.5).

Arzu da, istək də, ümid də sözdür,

Söz ilə qoyulub daş üstə daşım.

Nə zaman sözlərdən əlimi üzdüm,

Nəyimə gərəkdir quru yaddaşım (6.92).

Müasir dövrün poeziyasından, bədii yaradıcılığından danışan B.Xəlilov yazır: “Bədii dilin güclü olması oxucunu özünə çəkir, istənilən bədii materialı sevdirir, nəticədə oxucunu öz arxasınca aparır, sehirləyir, tilsimə salır. Belə olduqda oxucu şair və yazıçının istedadına qibtə edir. Əslində istedadlı şair və yazıçı öz yazdığı əsərlərin dili ilə həm özünün səviyyəsini, həm də dilimizin imkanlarını ortalığa qoya bilir.

Şair və yazıçıların əsərlərinə şöhrət qazandıran onların dilinin poetikliyi, həm də yazdığı bədii nümunələrin texnologiyasıdır. Müasir ədəbiyyatımızın şöhrət qazanması üçün bədii dilin imkanlarına, bədiiyyatın texnologiyalarına fikir vermək lazımdır” (1.331). Bu sətirlər söz sənətkarlarını öz əsərlərinin dil və üslubu, dilinin poetikliyi üzərində daha ciddi çalışmağa, əsərlərin dilinin üslubi normalara cavab verməsini təmin etməyə sövq edir.

Sərdar Zeynalın yaradıcılığında ədəbi dilin normalarının və onların pozulması hallarının araşdırılması belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, şairin poetik dilində fonetik, leksik, frazeoloji, morfoloji, sintaktik, üslubi normalar qorunmuşdur, müəyyən hallarda normaların pozulması halları da müşahidə edilir ki, bunlar da söz sənətkarının ifadə etmək istədiyi fikrin daha təsirli olmasına xidmət edir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1.Xəlilov B. Dil, Ədəbiyyat, Mədəniyyət. Bakı, “Bakı Çap Evi”, 2013, 484 s.

2.Qurbanov A. Ümumi dilçilik. Bakı, “Nurlan”, 2004, 532 s.

3.Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə. Bakı, “Elm”, 2012, 476 s.

4.Zeynal S. Məni düşünəcəksən. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2013, 452 s.

5.Məmmədli F. Azərbaycan ədəbi dili (1990-2010-cu illər). ADPU, Bakı, 2012, 46 s.

6.Zeynal S. Qədrimi bilmədin. Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 172 s.

7.Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2014, 278 s.

8.Əhmədov B. Azərbaycan dili şivələrində söz yaradıcılığı. Bakı, APİ nəşri, 1987, 80 s.

9.Xəlilov B.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, “Nurlan”, 2008, 442 s.

10.Tanrıverdi Ə. Dilimiz, düşüncəmiz. Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 360 s.

11.Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. II hissə. Bakı, “Papirus NP”, 2016, 352 s.

12.Sadıqova S. Ədəbi dildə arxaikləşmiş köməkçi və xüsusi nitq hissələri Qərbi Azərbaycan şivələrində. Filologiya məsələləri. Bakı, AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, 2017, № 19, s.24-35.

Sevinc Sadıqova

ADPU-nun dosenti, f.ü.f.d.

Hürriyyət.- 2019.- 19-20 noyabr. S. 11.