Türdilli, yoxsa türk dövlətləri şurasi?

Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının adı Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə əvəzlənməlidir!

"Türkdilli ölkələr" kəlməsi "türk dövlətləri" sözü ilə oxşarlıq təşkil etsə də, əslində bu ifadələrin arasında məna baxımından ciddi fərq var

Avropanın türk dövlətləri birliyinin ayaq səslərini eşitməsi üçün Nursultan Nazarbayevin təklifləri qulaqardına vurulmamalıdır!

Xəbər verdiyimiz kimi, oktyabrın 14-ü və 15-də Bakıda Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası (Türk Şurası) ölkələrinin xarici işlər nazirlərinin 7-ci iclası keçirilib. Tədbirdə bir sıra mühüm məsələlərə toxunulsa da, ən yadda qalan və sözügedən təşkilatda təmsil olunan dövlətlər üçün daha önəmli əhəmiyyət kəsb edən təklif məhz Qazaxıstanın birinci prezidenti, Türk Şurasının fəxri sədri Nursultan Nazarbayev tərəfindən səsləndirilib. Belə ki, o, türk sivilizasiyasının dərin kökləri olduğunu vurğulamaqla yanaşı, qeyd edib ki, artıq "türkdilli ölkələr" sözlərinin nəsə başqa bir formasına, "türk dövlətləri"nə keçmək haqqında düşünmək lazımdır.

Nursultan Nazarbayev hesab edir ki, türk inteqrasiyasının uğuru təkcə bizim ailələrimiz üçün deyil, həm də bütün Avrasiya məkanında təhlükəsizliyin və sabitliyin möhkəmləndirilməsi üçün strateji əhəmiyyətə malikdir: "Əgər tarixə müraciət etsək, biz planetin ən böyük qitəsində həmişə mühüm rol oynamış xalqların xələfləriyik. Türk dünyasının müasir mərhələdə də əhəmiyyətini dərk etmək üçün dünyanın coğrafi xəritəsinə baxmaq kifayətdir. Xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, mən ötən müddət ərzində, 1992-ci ildən 2019-cu ilə qədər 25 ildən artıq müddətdə müxtəlif heyətlərlə türkdilli dövlət başçılarının 17 görüşünün hamısında iştirak etmişəm. Mən bunları əxz etmişəm: məsələn, "Türk" sözü, bu sözün hər bir hərfinin mənim üçün xüsusi mənası var. Birinci "t" hərfi - trast, yəni, inamdır, "ü" - uniti, yəni, birlik, "r"- renessans, yəni, intibah və sonuncu "k" hərfi isə kinşil, yəni, qohumluq. Bu anlayışa əsaslanaraq birlik daxilində işimin məqsədi ölkələrimizi yaxınlaşdırmaq olub və buna görə də çox şadam ki, birgə səylərlə bu məqsədə nail olmuşuq. Bizim 160 milyona yaxın sayda qardaşlıq ailəmiz möhkəmlənir, genişlənir və inkişaf edir. Bununla yanaşı, hamımız bilirik ki, bu gün dünyada iri dövlətlər arasında qarşıdurma və etimad böhranı nəticəsində mürəkkəb geosiyasi vəziyyət yaranıb. Bəzən bizim Şuranın ölkələri arasında da öz həllini tələb edən məsələlər yaranır. Əlbəttə, belə şəraitdə biz əllərimizi yanımıza salıb oturmuruq. Birlikdə həll yollarını tapmışıq və həll etmişik. Həmişə də belə olmalıdır. Məsələn, türk dünyasının inteqrasiya konsepsiyasının qəbul olunması və mənim Çolpan-Atada türk əməkdaşlıq təşkilatlarının islahatları barədə təkliflərimlə əlaqədar bizim addımlarımız həmin çağırışlara cavab oldu".

"Ümumtürk gələcəyinin yeni üfüqlərinin formalaşdırılmasına başlamağa keçmək vaxtıdır"

Türk Şurasının fəxri sədri onu da bəyan edib ki, artıq adıçəkilən təşkilat üzvlərinin növbəti səviyyəyə, yəni, ümumtürk gələcəyinin yeni üfüqlərinin formalaşdırılmasına başlamağa keçmək vaxtıdır: "Bununla əlaqədar mənim iki təklifim var. Birincisi, "Türk baxışı 2040" proqramını hazırlamaq. Bu proqramda türkdilli birliyin uzunmüddətli məqsədləri və onlara nail olmaq yolları əksini tapmalıdır. Beləliklə, biz xalqlarımıza göstərilən dövr üçün türk inteqrasiyasının təxmini obrazının cizgilərini təqdim edərik. Bununla da biz, həmçinin xarici siyasət və ticarətin yumşaq gücü, tranzit və turizm, investisiya, energetika, "yaşıl" iqtisadiyyat, kiçik və orta biznes kimi prioritet sahələrdə ölkələrin qarşılıqlı fəaliyyətinə yeni impuls verərik. Proqrama, həmçinin mədəniyyət və təhsil, gənclər siyasəti və səhiyyə, rəqəmsallaşdırma və süni intellekt, eləcə də türk beşiyi - Türküstan şəhərinin inkişafı bölmələrini daxil etmək zəruridir. Hazırda Qazaxıstan həmin şəhərdə nəhəng tikinti işlərinə başlayıb. Sənəddə müvafiq təhlil aparıldıqdan sonra indiki və əvvəlki görüşlərdə irəli sürülən təşəbbüslərin gerçəkləşdirilməsi üzrə "Yol xəritələri" də öz əksini tapmalıdır. Həm də sənədin bizim dövlətlərin milli inkişaf proqramları ilə əlaqəsini təmin etmək zəruridir. Bununla yanaşı, biz həm də birliyin açıqlığını təmin etməli və qapalı blok yaratmağa şirniklənməməliyik. İkincisi, perspektivdə Şuranın adının dəyişdirilməsi məsələsinə nəzər yetirmək lazımdır. Bizim təkcə dilimiz deyil, həm də tariximiz, mədəniyyətimiz, dünyagörüşümüz və ənənələrimiz də eyni mənbədən qidalanır. Buna əsaslanaraq türk inteqrasiyasının uğuru təkcə bizim ailələrimiz üçün deyil, həm də bütün Avrasiya məkanında təhlükəsizliyin və sabitliyin möhkəmləndirilməsi üçün strateji əhəmiyyətə malikdir. XXI əsr bizə belə imkan verir və bundan tam istifadə etmək lazımdır. Həm də hesab edirəm ki, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasını təşkilat səviyyəsinə qədər yüksəltmək olar. Beləliklə, əgər bizim Şuramız təşkilata çevrilsə, bizim qurumumuzu türkdilli deyil, Türk Dövlətləri Təşkilatı adlandırmaq olar. Biz bilirik ki, vahid köklərə malikik, amma ötən əsrlər ərzində, ötən dövr ərzində bizim ölkələrimiz öz yollarını dəyişiblər. Köklərimiz eynidir, türk dövlətləri adlandırmalıyıq".

"Türkdilli demək, əsli türk olmayıb türkcə danışan bir topluluqdur"

Heç şübhəsiz ki, Nursultan Nazarbayevin irəli sürdüyü təklif, yəni Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının adının dəyişdirilərək, Türk Dövlətləri Təşkilatı adlandırılması tamamilə doğrudur. Çünki "türkdilli ölkələr" kəlməsi "türk dövlətləri" sözü ilə oxşarlıq təşkil etsə də, əslində bu ifadələrin arasında məna baxımından ciddi fərq var. Belə ki, biri türk dilində danışan, digəri isə türksoylu dövlətlər anlamına gəlir. Bunu bir müddət əvvəl "Hürriyyət" qəzetinə verdiyi müsahibəsində Türkiyədə yaşayan professor, siyasi şərhçi Toğrul İsmayıl da təsdiqləyib. Belə ki, "Mən ümumiyyətlə, türkdilli kəlməsinə qarşıyam" deyən professorun sözlərinə görə, "türkdilli dövlətlər" deyə bir şey yoxdur. Onun fikrincə, bu, ruscadan birbaşa tərcümədir: "Türk dövlətləri var və yaxud türksoylu dövlətlər var. Türkdilli demək, əsli türk olmayıb türkcə danışan bir topluluqdur. Bu gün türkdilli dövlətlər arasına Almaniya, Rusiya, Bolqarıstan və Yunanıstanı da qatmaq mümkündür. Əslində türkdilli dövlətlər kənarda olduqca çoxdur. Amma TÜRKSOY-da təmsil olunanlar türk dövlətləridir. Onlar türk soylarından, boylarından formalaşıblar. Ona görə də türkdilli ifadəsinin işlədilməsini doğru hesab etmirəm".

Nursultan Nazarbayevin irəli sürdüyü təklifin doğruluğunu təsdiqləyən digər məqam isə BMT-də müşahidəçi statusuna sahib olan Ərəb Dövlətləri Liqasıyla bağlıdır. Gördüyünüz kimi, həmin liqanın adı ərəbdilli deyil, ərəb dövlətləri kimi qeyd olunur. Çünki təşkilatda təmsil olunan ölkələr rərb kökənlidir. Məhz bu, bir daha onu deməyə əsas verir ki, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının adı Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə əvəzlənməlidir!

Bir sıra siyasilər, elm adamları, o cümlədən politoloqlar və QHT rəhbərləri Nazarbayevin təklifini dəstəklədiklərini bəyan ediblər

Bu arada, onu da nəzərinizə çatdıraq ki, artıq bir sıra siyasilər, elm adamları, o cümlədən politoloqlar və QHT rəhbərləri Nazarbayevin təklifini müsbət qarşılamaqla yanaşı, bu ideyanı dəstəklədiklərini bəyan ediblər. Məsələn, Prezident yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının mətbuat xidmətinin rəhbəri, Demokratik Azərbaycan Naminə gənclərin İctimai Birliyinin sədri Elməddin Behbud Nazarbayevin təklifinin olduqca əhəmiyyətli olduğunu bildirib: "Xalqlar danışdığı dildən fərqli etnik kökə, etnogenezisə malik ola bilir. Bir çox xalqların, o cümlədən də türk xalqlarının içərisində yaşadığından əksəriyyəti bu dildə danışan azsaylı xalqlar var ki, milliyətcə türk deyillər. Eləcə də türk olub ayrı hegemon dildən ana dilindən də çox istifadə edənlər var. Bununla bağlı nümunələr göstərib, Azərbaycan və Orta Asiyadakı türklərin tarix və coğrafiyasından xeyli misal çəkmək olar. Çoxdandır Türk Keneşinin rəsmi adının Türk dövlətlərinin yox, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası adlandırılmasını doğru saymırdım və daim bu barədə düşünürdüm. Nəyə görə belə ad seçildiyinin səbəbini də doğrusu, bilmirəm. Biz türklər dil eyniliyindən çox soykök, milli mənsubiyyət etibari ilə eyniyyətə malikik. Bu, o qədər aydın həqiqətdir ki, uzun-uzadı izahına da lüzum yoxdur. Qazaxıstan Respublikasının birinci prezidenti, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının fəxri sədri Nursultan Nazarbayevin bu mövzuda söylədiyi fikri oxuyanda fikrimdə yanılmadığıma bir daha əmin oldum".

Təxminən, eyni mövqedən çıxış edən politoloq Arzu Nağıyev isə trend-ə açıqlamasında qeyd edib ki, Nursultan Nazarbayevin təklifi artıq milli kimlik məsələsinin daha üst səviyyəyə qalxdığını göstərir. Onun sözlərinə görə, Azərbaycanın xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri də türkdilli ölkələr arasında regional və beynəlxalq əməkdaşlıqdır: "Bunun da çox mühüm aspektləri var. Belə ki, regional təhdidlər, yeni çağırışlar daim var və regional təhdidlərin qarşısını almaq üçün türkdilli dövlətlər arasında siyasi inteqrasiyanın güclənməsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Burada təbii ki, tarixi İpək Yolundan, Azərbaycanın mühüm coğrafi mövqeyindən söhbət gedir, çünki Azərbaycan Şimal və Cənubu, eyni zamanda Şərq və Qərbi birləşdirən bir mövqedədir. Bu da gələcəkdə iqtisadi məsələlərin həyata keçirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu unikal çoğrafi mövqeyinə görə ölkəmiz burada ən mühüm fiqurlardan birinə və mərkəzi dövlətə çevrilir. Düşünürəm ki, bu Zirvə Görüşü çərçivəsində qarşıya qoyulan məqsədləri həyata keçirmək üçün həm Azərbaycan, həm də digər türkdilli dövlətlər müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən, siyasi, iqtisadi, mədəni və humanitar sahələrdə mühüm işlər görəcək və birgə səylər göstərəcəklər".

Türk Şurası ölkələrinin xarici işlər nazirlərinin Bakıda keçirilən 7-ci zirvə toplantısını dəyərləndirən Türkiyənin Azərbaycandakı keçmiş səfiri Hulusi Kılıç isə Hurriyyet.org-a açıqlamasında türk dünyasının böyüyüb genişləndiyini vurğulayıb. O, hesab edir ki, Türk dövlətlərinin birliyi Avropa İttifaqına daxil olan ölkələrin birliyindən daha möhkəm bağlara söykənir və bu əlaqələrin kökü o qədər dərindir ki, heç bir qüvvə bu birliyi sarsıda bilməz: "Əminəm ki, növbəti 10 illiyə qədəm qoyan Türk Şurası yeni inteqrasiya mərhələsinə keçir və növbəti 10 illikdə türkdilli ölkələrin əməkdaşlığı daha da doğmalaşacaq, üzv dövlətlərin sayı daha da artacaq". Həmçinin, keçmiş səfiri Avropa Birliyi modeldə Türk Birliyinin yaradılmasına çox zaman qalmadığına üman etdiyini bildirib: "Arzularımızda yaşayan Turan artıq reallığa çevrilir".

"Türk Birliyinin qurulmasının qarşısında duran əsas maneə Rusiya və Çindir"

Söz yox ki, türk dövlətlərinin birliyinin daha da möhkəmlənməsi, o cümlədən beynəlxalq arenada vahid mövqedən çıxış etməsi mərhələli şəkildə vahid türk dövlətinin - Turanın yaranmasına səbəb olacaq. Bu, qaçılmaz reallıqdır. Qeyd edək ki, Azərbaycan Demokrat Partiyasının (ADP) sədri, prezidentliyə keçmiş namizəd Sərdar Cəlaloğlu da bu qənaətdədir ki, Türk Birliyinin yaranması türk dövlətlərinin hər birinin maraqlarına cavab verir: "Lakin hələlik buna mane olan səbəblər var. Birinci səbəb türk dünyasının müxtəlif təsir dairəsində olmasıdır. Bildiyiniz kimi, yeni türk respublikaları SSRİ-nin dağılması nəticəsində əmələ gəlib və ruslar 300-400 il ərzində həmin ölkələrdə imperialist siyasət aparıblar. Odur ki, bu bölgələr Rusiyanın maraq dairəsindədir. Yəni Türk Birliyinin qurulmasının qarşısında duran birinci maneə Rusiyadır. İkinci maneə isə Çindir. Məlumunuzdur ki, Şərqi Türküstan Çinin ərazisindədir. Şərqi Türküstan xalqlarının bir qismi özbəklər, bir qismi qazaxlar, bir qismi uyğurlar və digərləridir. Bu dövlətlərin güclənməsi isə Çin üçün bir təhdiddir. Ona görə də Çin türk dünyasının birləşməsində marağı olmayan güclərdən biridir. Üçüncü səbəb isə türk dövlətlərinin siyasi rejimləridir. Sözügedən ittifaq o zaman baş verər ki, həmin ittifaqa daxil olan dövlətlərin hamısı eyni siyasi statusda olsun. Məsələn, Avropa Birliyi Türkiyəni qəbul etmir, lakin özləri birləşiblər. Çünki Avropa Birliyində təmsil olunan dövlətlərin hamısı eyni dəyərləri bölüşür, eyni qanunvericiliyə və dünya görüşünə malikdirlər. Lakin Türkiyə onlardan fərqli dünya görüşünə, fərqli əxlaqa və iqtisadi həyat tərzinə malik olduğuna görə onu Avropa Birliyinə qəbul etmirlər. Eləcə də Türk Birliyinin özündə bu problem var. Hesab edirəm ki, Türk Birliyini yaratmaq üçün iki vacib şərt lazımdır. Birincisi, türk dövlətlərinin hamısı eyni sosial-iqtisadi formaya keçməlidir. Yəni demokratiya, ədalətli seçki, xalq hakimiyyəti, insan hüquq və azadlıqları təmin olunmalıdır. İkincisi, Rusiya və Çinin təsirindən xilas olmaq, ən azından bunu zəiflətmək lazımdır. Yalnız bu halda Türk Birliyini yaratmaq çox asan olar".

Qərb dünyasının, xristian aləminin türk-müsəlman əhlini görməyə gözü yoxdur

Qəti əminliklə demək olar ki, Sərdar Cəlaloğlunun fikirlərində həqiqət yükü kifayət qədər böyükdür. Belə ki, qardaş Türkiyənin Avropa Birliyinə qəbul edilməməsinin əsas səbəbi məhz türk-müsəlman amili ilə bağlıdır. Odur ki, kimin nə deməsindən, necə düşünməsindən asılı olmayaraq, bu, bir faktdır ki, Qərb dünyasının, xristian aləminin türk-müsəlman əhlini görməyə gözü yoxdur. Tarix boyu bu həqiqət dəyişməyib və bu gün də ortada dəyişən bir şey yoxdur. Əksər Avropa ölkələrinin, Türkiyənin Suriyanın şimalında PKK/YPG və İŞİD terror qruplaşmalarına qarşı bağlatdığı "Sülh Çeşməsi" əməliyyatına münasibəti bunu bir daha təsdiqləyir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dünən bizimlə açıq-aşkar müharibə edib, qəzəblərini aşikaranə şəkildə biruzə verən xaçlılar, bu gün artıq saman altından su yeritməklə məqsədlərini reallaşdırmağa, müxtəlif hiylələrlə öz imperialist siyasətlərini yetirməyə can atırlar. Əgər aranızda dediklərimə zərrə qədər də olsun şübhəsi olan varsa, onda tarixi vərəqləməyi məsələhət görürəm. Məhz o zaman görəcəksiniz ki, Qərb dünyası, əsasən də Vatikan kilsəsi hələ də İstanbulun fəthini türk-müsəlman aləminə bağışlamayıb. Elə buna görə də 1453-cü ildə tarixi qəbələ əldə etmiş Fateh Sultan Mehmed hələ də Roma katolik kilsəsinin əsas hədəflərindən biri olaraq qalmaqdadır. Bəli, İstanbulun fəthinin üzərindən 566 il keçsə də Vatikan indiyədək elə zənn edir ki, nə vaxtsa itirdiyini geri qaytara və bununla da Konstantinopolu yenidən xristian aləminin mərkəzinə çevirə bilər. Məhz elə buna görə də Vatikan, katoliklər və ümumilikdə xristian dünyası türk-müsəlman aləmini özlərinin əbədi düşmənləri kimi qəbul edirlər. Qardaş ölkənin uzun illərdən bəri Avropa Birliyinə daxil olmasına razılığın verilməməsinin, bu istiqamətdə ortaya atılan süni əngəllərin əsl səbəblərindən biri və elə bəlkə də birincisi budur. Avropalılar çox gözəl bilirlər ki, onlar nə qədər çalışsalar da türkün qarşısında duruş gətirə bilməyəcəklər və bu da sonda Vatikanın mövqeyinin zəifləməsilə nəticələnə bilər. Odur ki, Roma papasının təsir dairəsində olan dövlətlər əlindən gələni edirlər ki, Türkiyə Avropadan uzaq dursun. Lakin bu baş tutan iş deyil. Çünki gec-tez Avropa türk dövlətləri birliyinin ayaq səslərini eşitmək məcburiyyətində qalacaq. Bunun üçün isə Nursultan Nazarbayevin Türk Şurasında irəli sürdüyü təkliflər qulaqardına vurulmamalıdır!

Vazeh Bəhramoğlu.

Hürriyyət.- 2019.- 17-18 oktyabr. S. 8-9.