Həqiqət çarçısı...
Hüseyn Cavidin əsərləri
Azərbaycanın milli sərvətidir
Cavidin söykəndiyi həqiqətin
bircə mənası olub:
xalqını, millətini azad, xoşbəxt, vətənini
isə sivil dövlətlərin sırasında görmək!
Bu həqiqəti tapmaq və ona qovuşmaq yolunda Cavid
dövrünün sərt qadağaları, sədləri ilə
üzbəüz dayanıb. Onun bədii düşüncəsi,
yazıları sənət tariximizin əvəzsiz nümunələrindən
biridir.
Mərhum dövlət başçısı Heydər Əliyev unudulmaz dramaturqun yaradıcılığını çox yüksək dəyərləndirərək demişdir: "Hüseyn Cavidi Şərqin Şekspiri adlandırırlar. Ancaq onu bəlkə də Höte ilə müqayisə etmək düzgün olardı. Əsərlərindəki fəlsəfi fikirlərinə görə, ola bilsin, Cavid Şekspirdən də yüksək səviyyəyə qalxmış adamdır. EXalqımız, tariximiz nə qədər yaşayacaqsa, Hüseyn Cavidin irsi də o qədər yaşayacaqdır, yaratdığı əsərlər Azərbaycan xalqının milli sərvətidir". Məhz bu dürüst qiymətin nəticəsidir ki, dövlət başçısı İlham Əliyevin imzaladığı sərəncama əsasən Hüseyn Cavidin anadan olmasının 130 illiyi ölkəmizdə müxtəlif tədbirlərlə qeyd edilir.
Yaradıcılığa şeirlə başlayan Cavid ilk pyesi "Ana"nı 1910-cu ildə yazmışdı. 1937-ci ilə kimi bir-birinin ardınca 20-dən çox pyes yazan qüdrətli sənətkarımız Azərbaycan ədəbiyyatında mənzum dramın əsasını qoydu. "Maral", "Şeyx Sənan", "Uçurum", "Şeyda", İblis". "Afət", "Peyğəmbər", "Topal Teymur", "Knyaz", "Səyavuş", "Xəyyam", "İblisin intiqamı", "Atilla", "Koroğlu" ssenarisi, yarımçıq "Azər" poeması və başqa əsərlər ədəbiyyatımızın inciləri sayılır.
Tarixi mövzularda möhtəşəm əsərlər yaradan Hüseyn Cavid əsrlərin ən dərin qatlarına dövrünün gözü ilə baxaraq işlədiyi mövzunu elə qüdrətlə mənalandırırdı ki, ədib bütün ədəbi döyüşlərdən qalib çıxırdı. Bu səbəbdən də onun əsərlərində yalnız Azərbaycan deyil, bütün bəşəriyyəti düşündürən problemlərə, məsələlərə işıq saçılırdı. Cavidin axtardığı həqiqətin bir mənası vardı: milləti azad, xoşbəxt və birlikdə görmək! Gənclik illərində dostlarına yazdığı məktubların birində oxuyuruq: "...Əsl məqsəd vətənə xidmət, həm də layiqincə xidmət etməkdir".
Cavid yaradıcılığına həmişə diqqət və həssaslıqla yanaşan unudulmaz Heydər Əliyevin başqa bir fikri də bu dahi sənətkarın bir şəxsiyyət kimi məziyyətlərini açıqlayır: "Hüseyn Cavid həmişə öz iradəsi ilə yaşamış, öz iradəsinə, millətinə sadiq olmuşdur, millətini, xalqını həqiqətən canından artıq sevmişdir". Əsərlərində nəyi tərənnüm etmiş, hansı arzuların qanadında səmalara uçmuş olduğunu böyük ustadımız vaxtilə belə cavablandırmışdır: "Əsiri olduğum bir şey varsa, o da həqiqət və yenə həqiqətdir!" O, bu həqiqəti tapmaq üçün elə ağır bir yolun yolçuluğunu üzərinə götürdü ki, üzləşdiyi çətinliklər, ziddiyyətlər, təzyiqlər, uçurumlar və nəhayət, repressiyalar ömrünə, həyatına qənim kəsildi. Dəhşətlisi odur ki, Cavid kimi coşqun arzulu, vətəndaş mövqeli, milli qürurlu, torpaq sevgili şairimizin taleyinə sürgünün ən ağır nəticəsi olan qürbət iztirabları yazıldı.
Nə eşq olaydı, nə aşiq, nə nazlı afət olaydı,
Nə xəlq, nə Xaliq, nə əski-həsrət olaydı.
Nə dərd olaydı, nə dərman, nə şur olaydı, nə matəm,
Nə aşiyaneyi-vüslət, nə bari-firqət olaydı...
Bu zahiri inkarın daxilində qəribə bir istək duyulmaqdadır. Bəs nə olaydı? Cavid nə arzulayırdı? Nə istəyirdi? Yalnız ədalət! Bütün həyatı boyu yazdıqlarında ancaq bu diləklə çırpınmışdı böyük Əfəndimiz! O, məfkurə davasını insanların beyninə, milli zehniyyətinə aşılamaq istəyirdi:
Turana
qılıncdan daha kəskin ulu qüvvət
Yalnız
mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!..
Böyük Cavidin amallarını "uf" demədən doğrayan 1937-ci ilin qəzəbli qılıncı o dövrün bir çox aydınlarının həyatını puç edərək işıqlı arzularına son qoydu, xanimanlarını dağıtdı, ailə üzvlərini isti ocaqlarından didərgin saldı. Kimi sinəsinə tuşlanmış güllədən, kimi qəfil başlayan qəzadan, kimi də sonrakı vahiməli illərin sarsıntısından dünyasını vaxtsız dəyişdi. Bu ədalətsiz hökmlərin, əmrlərin, tuthatutların, qovhaqovların ən ağır zərbəsi isə millətin köksünə dəydi. "Ayaq altında pamal olmuş" vətənin dərdləri Cavidin qələmində əvvəlcədən fəryad qoparırdı:
Daha məhv etdi artıq istibad,
Yaxdı zülm atəşinə canımızı!
Olub hər bir hüququmuz bərbad,
Dinləməz kimsə əlamanımızı!
Rəzalətlərin hökm sürdüyü o dövrdə ümidsizlik, bədbinlik öz qəzəbli hökmlərini elə bir həddə çatdırmışdı ki, hər axşamın toranlığı evlərə bir vahimə gətirirdi: "Görən, bu gecə kimin qapısı döyüləcək?", "Bu gecə kimi tutacaqlar?". O qorxulu gecələrin birində isə qara qüvvələr məhz Cavid əfəndini apardılar. Deyilənə görə, əzrayıllı gecələrə dönən həmin günlərin bir axşamında teatrda böyük dramaturqun "İblis" əsəri göstərilirmiş. Sonralar 37-ci ilin qəzəbinə tuş gələn Abbas Mirzə Şərifzadə həmin tamaşada Cavidin üsyankar səsini, etiraz və fəryadını özünəməxsus kinayələrlə, acı gülüşlərlə, öldürücü ahənglə salona iynələyirmiş:
Sellər kimi axmaqda qızıl qan,
Canlar
yaxar, evlər yıxar insan...
Bu qorxunc qəhqəhələrin
atmacaları dövrün əks-sədası idi:
İblis
nədir?
- Cümlə-xəyanətlərə
bais...
Ya hər
kəsə xain olan insan nədir?
-
İblis!
İnsandakı
bu xislətə, vəhşətə, sonu nifrətə
dönən yalançı şəfqətə, lənətə
uzanan rəhmətə meydan oxuyan Cavidlərin, Abbas Mirzə
Şərifzadələrin, Müşfiqlərin, Əhməd
Cavadların... haqq səslərini məhz o gecələr
döyülən qapı səsləri batırmaq istəyirdi.
Şərə, zülmə yol verən fitnələr öz
işini görsə də, o şəxslərin ruhunu
öldürmək mümkün olmadı. Çünki Cavidlərin
gözəllik, sevgi tanrısına tapınan ömürləri
eləcə nura qənşər bir yolun əbədi
yolçusuna dönmüşdü.
...Payızda
dünyaya gəlmişdi böyük və unudulmaz ustad. Adətən
oktyabra "Cavidlər ayı" deyirlər. Maraqlıdır
ki, ailənin bütün üzvləri məhz bu ayda
doğulublar. Oktyabrın 2-si şairin qızı Turan
xanımın, 22-si oğlu Ərtoğrolun, 24-ü isə
Cavid əfəndinin özünün doğum günləridir.
Hüseyn
Cavid ilk dərslərini atasından, eləcə də
dövrünün tanınmış ziyalısı,
böyük qardaşı Məhəmməd Rəsizadədən
alıb. Əvvəlcə mollaxanada, daha sonra isə Məhəmməd
Tağı Sidqinin məktəbində oxuyub. Sonralar isə
İstanbulda Darülfünunun ədəbiyyat şöbəsini
bitirib. Həbs olunana qədər (1937-ci il) Bakıda
yaşayan Hüseyn Cavid əvvəlcə orta məktəbdə,
sonra teatr texnikumunda və Bakı Darülmüəllimində
ədəbiyyat dərsi deyib.
Millətini,
xalqını canından artıq sevən bu böyük
mütəfəkkir 1937-ci ilin qəzəbli möhürünə
- "vətən xaini" kimi iyrənc ifadəyə məruz
qaldı. Özünü həmişə "hüsni-Xuda
şairi" sayan, xəyalı səmalara qanadlanan Cavid dillər
əzbəri olan "Mənim tanrım" adlı şeirində
deyirdi:
Hər
gülün cahanda bir pənahı var,
Hər əhli-halın
bir qibləgahı var.
Hər kəsin
bir eşqi, bir Allahı var,
Mənim
tanrım gözəllikdir, sevgidir!
Hüseyn
Cavid haqqında sağlığında da, ölümündən
və bəraətindən sonra da xeyli xatirə və məqalələr
yazılıb. Dəhşətlisi odur ki, dövrün qəzəbli
diktələri bəzən Cavidin müasirlərini can
qorxusuna salaraq yalan, riya yazmağa məcbur edib. O illərin
"Ədəbiyyat qəzeti"ni vərəqləyəndə,
Cavidin ünvanına tuşlanmış şeirləri oxuyanda
inanmağın gəlmir ki, belə bir qüdrətli dramaturqa
"Sən şahların sinisini yaladın", "Sənin
yazdıqların özündən qabaq öldü" demək
mümkün imiş. Yaxşı ki, dünyanın dəyişən
vaxtı gəldi. Yaxşı ki, Cavidin məhəbbəti
susmuş ürəkləri dilə gətirdi. Bütün bu
yazılanların, deyilənlərin arasında iki şəxsin
münasibəti daha səmimi, daha təsirli, doğrudur.
Böyük şairin ömür-gün dostu Mişkinaz
xanımın "Cavidi xatırlayarkən" adlı xatirəsini
oxuduqda ustadın canlı portreti göz önündə
dayanır. Bu yazıdan sonra sanki başqa bir məqaləni,
xatirəni oxumağa ehtiyac duyulmur. Çünki Cavid necə
varsa, geyimindən, yerişindən, vərdişlərindən,
ta yazı-pozusuna, dost-tanışına münasibətinə
qədər Mişkinaz xanımın xatirələrində
öz əksini tapıb. Cavidin həyatında,
yaradıcılığında, daha doğrusu, onun
xalqımıza qaytarılmasında, təbliğ və təşviqatında
önəmli yeri ümummilli lider Heydər Əliyev tutur. Məhz
bu böyük insanın qayğısı və diqqəti nəticəsində
Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyi Azərbaycanda təntənə
ilə keçirildi. Heydər Əliyevin böyük səyləri
və cəsarəti sayəsində Hüseyn Cavidin cənazəsi
1982-ci ildə Azərbaycana gətirilərək
doğulduğu Naxçıvan torpağında dəfn olundu.
Məhz Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü
və himayəsi ilə 1996-cı ildə Hüseyn Cavid məqbərəsi
tikildi, Bakıda Hüseyn Cavidin ev-muzeyi açıldı. 120
illik yubileyinin təntənəli keçirilməsi də
Hüseyn Cavidin adı ilə bağlanan
üçüncü böyük sevinc idi ki, məhz dövlət
müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra baş tutdu.
Qızı
Turan Cavid isə ömrü boyu atası ilə bağlı
xatirələrin, yazıların, əlyazmaların
başına pərvanə kimi fırlandı. Bəzən də
düçar olduğu atəşlərdən içi min əzab
çəkdi, yandı, qovruldu, amma zərif çiyinlərini
elə bir yükün altına vermişdi ki, o, adicə
övlad deyildi. Köksündə anasının,
atasının, qardaşının ürəkləri
döyünürdü. Dağılmış inciləri bir
yerə yığmaq missiyası onun taleyinə
yazılmışdı. Qapı-qapı, el-el, oba-oba gəzərək
atasının əsərlərini axtardı, topladı,
çap etdirdi. Bəzən də üzləşdiyi məqamlarda
son qəpiyini də xərcləməyi bacardı.
Atasının əlyazmalarını müxtəlif şəhərlərdən,
müxtəlif insanlardan öz halal pulu ilə aldı.
Qandan-gendən gələn bir toxluq ömrü boyu Turan
xanımın varlığında qərar tutdu. Onu
maraqlandıran yalnız Hüseyn Cavid irsinin bir yerə
toplanması və yenidən çapı idi. Turan
xanımı narahat edən, daim düşündürən, nəhayət,
çatdığı arzulardan biri də Hüseyn Cavid əsərlərinin
ilkin variantında işıq üzü görməsi oldu.
Doğrudur, böyük dramaturqumuz bəraət aldıqdan
sonra kitabları çap edilirdi. Təəssüf ki,
dövrün tələbindən, quruluşun hökmündən
irəli gələn diktələrə məruz qalaraq... Məhz
Turan xanımın fədakarlığı nəticəsində
Hüseyn Cavidin əsərləri yazıldığı kimi
pərəstişkarlarına çatdırıldı.
Hüseyn
Cavid elə bir həqiqətin əsiri idi ki, o, altun saraylara,
daş zindanlara, vəhşi pəncələrə,
tikanlı məftillərə, dəmir qəfəslərə
meydan oxuyurdu. Cavid elə bir həqiqətin aşiqi idi ki,
qumral gözəllərə, sevdalı könüllərə,
parlaq sevgilərə, gülümsəyən günəşə
öz misraları ilə ağ yelkənlər kimi qanad
açırdı. Bu gün ləngərli söz sahibimizin,
qüdrətli şairimizin, böyük dramaturqumuzun doğum
günüdür! Bu gün Cavid həqiqətinin gül
açdığı gündür! Görün azadlıq
yolunda vuruşun ləzzətini Cavid necə dəyərləndirirdi:
Şər
olmadıqca xeyrə qovuşmaq
mahal olur,
Qəsvətli,
sisli hər gecədən bir,
günəş doğar.
Hürriyyət
öylə nazlı bir afət ki , tək vüqar,
Qan
axmadıqca kimsəyə gülməz o işvəkar.
Unudulmaz
xalq şairi Rəsul Rza Cavidlə bağlı maraqlı bir
fikrin müəllifidir: "Onun romantik qanadlı şeiri
yüksək sənətkarlıq nümunəsi idi. Bu gün
də öz təsir gücünü itirməmişdi. Cavidin
şeir dilinin mürəkkəbliyi və bugünkü dilimizə
görə bəzən çətin anlaşılması
haqqındakı fikirlər yalnız qismən qəbul oluna bilər.
Dilimizin inkişaf yolunu izləyənlər bilirlər ki,
Cavidin yazıb-yaratdığı illərdə Azərbaycan
dilinə yad olan sözlər, tərkiblər həm ədəbi
dilimizdə, həm də mətbuatda bol-bol işlənirdi".
Bu fikri xatırlatmaqda məqsədimiz odur ki, Cavidin özü
kimi, yazıları da, əsərləri də heç bir
zamanın, dövrün diktəsinə baş əyməyib.
Bu məziyyətlər onun bənzərsizliyini,
orijinallığını şərtləndirən əsas cəhətlərdəndir.
Təəssüf ki, dərsliklərdə bu gün Caviddən
gələn "yavrum", "quzum" sözlərini
"tərcümə" edərək "balam",
"qızım" yazanlar ömürləri boyu Cavid
adlı möhtəşəm dağın ətəklərinə
yaxın düşə bilməzlər. Cavid elə bir sərvətdir
ki, ona toxunmaq özü günahdır. Onun əsərlərini
yalnız olduğu kimi oxumaq, sevmək və qorumaq
lazımdır.
...Şərqin
qapısı sayılan Naxçıvanda bu gün ağ
işıq kimi ətrafa nur səpən bir məqbərə
var - Cavidlər məqbərəsi! Bu müqəddəs
torpağın sakinləri də, oraya gələn qonaqlar da həmişə
üç ünvanı ziyarət etməyi mənəvi borc
bilirlər: Əshabi-Kəhf, Mömünəxatın türbəsi
və Cavidlər məqbərəsi! Sovet quruluşunun həyata
keçirdiyi repressiyalar nəticəsində bir-birindən
ayrı düşən, fələyin yazdığı
ağrı-acıya tuş gələn, uzun illər həsrət
içində çırpınan Cavidlər məhz bu məqbərədə
bir-birinə qovuşaraq rahatlıq tapdılar.
"Həqiqət
istərəm, yalnız həqiqət", - deyə
bütün ömrü boyu çarpışan,
yazıbyaradan Hüseyn Cavidin əsərləri elə bir
haqdan qüdrət alıb ki, bu gün də aktual və mənalı
səslənir. Doğum günün mübarək,
böyük ustad! Gələcəyə doğru mətin bir
yürüşlə elə zirvədəsən ki, sənə
nə əl çatar, nə söz yetər! Qəribədir
ki, həm də hər kəsin - səni sevənlərin də
qəlbində varsan! Böyüklük, ucalıq, əbədiyaşarlıq
budur!
Təqdim etdi: Məmməd
MİRZƏLİYEV
Hürriyyət.- 2019.- 19-21 oktyabr.- S.14.