Atatürkün siyasi məsləhətçisi...
Əhməd Ağaoğlunun həyat
və yaradıcılığı
Əhməd bəy Ağaoğlu və
Mustafa Kamal Atatürk
Türkiyədə düşmənə qarşı
mübarizəni təbliğ etmək məqsədilə təbliğatçı
İrşad qrupları Anadolunun ümxtəlif yerlərinə
göndərilirdilər. Əhməd bəyə də bu qruplardan
birinə rəhbərlik etmək təklif olunur və o bu təklifi
qəbul edir. Onun qrupu
Çankırı-Kastamonu-İnebolu yolu ilə hərəkət
edərək əhali arasında təbliğat aparmalı daha
sonra isə Trabzon-Gümüşhane-Bayburt yolu ilə Qarsa
yollanmalı idi. Son olaraq Qarsda gündəlik
qəzet və müəllimlər seminariyası təsis edilməli
idi. Əhməd bəyə həm qəzetə
həm də məktəbə rəhbərlik etmək
tapşırılmışdı. 1921-ci il
iyulun sonunda Əhməd bəy iki yoldaşı ilə birgə
Ankaranı iki təkərli faytonla tərk edərək təbliğata
yollanır. Böyük çətinliklərə
baxmayaraq dörd ay yarım ərzində onlar bir çox
şəhərlərdə, qəsəbələrdə
olmuş aktiv təbliğat işləri
aparmışdılar. 1921-ci ilin sonu 1922-ci
ilin əvvəlində Ağaoğlu rus səfiri S.Aralovu
Batumdan Ankaraya qədər müşayiət etmişdir.
Aralov bununla bağlı öz xatirələrində
yazıb.
29 oktyabr 1921-ci ildə Əhməd bəy Qarsda olduğu
zaman Ankaradakı Mətbuat İnformasiya İdarəsinə
(Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü) baş
müdiri vəzifəsinə təyin edilir. Ona demək
olar ki, kamalçı hərəkatın bütün
informasiya siyasətinə rəhbərlik etmək həvalə
edilmişdi. 1921-ci ilin dekabrında Ankaraya
geri dönən Əhməd bəy həm də Anadolu
Agentliyinə də rəhbərlik etməyə
başlayır. Bundan başqa o, “Hakimiyyət-milliyət”
qəzetinin redaktoru vəzifəsini də yerinə yetirirdi.
Demək olar ki, hər gün qəzetin səhifələrində
çıxış edən Ağaoğlu sonradan nəticədə
bu məqalələrini toplayaraq “İxtilalmı, inqilabmı”
adlı kitab şəklində çap elətdirir. 22 iyul 1923-cü ildə 158 səslə TBMM-nə
Qarsdan millət vəkili seçilir. 11
avqustdan etibarən isə məclisdə fəaliyyət
göstərir. TBMM-də fəaliyyəti
dövründə o, bir neçə vacib parlament
komissiyalarının o cümlədən Beynəlxalq
münasibətlər və konstitusiya islahatları
komissiyasının da, üzvü olmuşdur. O, həm də
konstitusiya komissiyasının üzvü olaraq 1924-cü ildə
yeni Türkiyə konstitusiyasının hazırlanmasında və
qəbulunda böyük rol oynayıb. 2 avqust
1927-ci ildə isə o, TBMM-nə ikinci dəfə Qarsdan millət
vəkili seçilir.
29 dekabr 1922-ci ildə o yoldaşları ilə birgə
yaradıcılarından biri olduğu Türk Ocaqları cəmiyyətinin
fəaliyyətinin bərpa olunmasına nail olur. 1923-cü ilin
mart ayından etibarən isə cəmiyyətin çap
orqanı olan "Türk yurdu" jurnalı da yenidən fəaliyyətə
başlayır. 1924-cü ildə Türk
Ocaqlarının müharibədən sonrakı ilk konqresində
Əhməd bəy təşkilatın Mərkəzi Komitəsinə
üzv seçilir.
1925-ci ildə Əhməd bəy qurucusu olduğu Ankara
Yüksək Hüquq məktəbində dərs deməyə
başlayır. Deyilənə görə məktəbin
təntənəli açılışında
Atatürkün və o dövrdə Ədliyyə naziri
olmuş Mahmud Əsəd Bozqurdun
çıxışından sonra məktəbdə ilk dərsi
keçmək Əhməd bəyə həvalə
edilmişdir. 13 fevral 1926-cı ildə TBMM-də Əhməd
bəyin və Yusuf Kamalın həm millət vəkilliyindən
həm də müəllimlikdən maaş
almaqlarını doğru hesab etməyən həmkarları
bu məsələni müzakirəyə
çıxarırlar. Tənqidlərə cavab
verən Yusuf Kamal Ağaoğlu ilə birgə maddi maraq
olmadan belə gələcəyin hüquqşünaslarına
dərs deməyə hazır olduqlarını bəyan edir.
Əhməd bəyin 1925-1926, 1926-1927-ci dərs
illərində verdiyi mühazirələr kitab şəklində
toplanaraq ərəb əlifbası ilə nəşr
edilmişdir. Lakin ölkənin 1928-ci ildə latın əlifbasına keçidi onun
böyük kütləyə çıxışını
məhdudlaşdırmışdır. 2012-ci ildə isə
onun bu mühazirələri təkrar latın
əlifbası ilə nəşr edilmişdir. Əhməd
bəy 1930-cu ilə qədər Ankara Yüksək Hüquq məktəbində
dərs deyir.
Türkiyədə göstərdiyi fəaliyyətlə
yanaşı öz soydaşlarına da kömək olan
Əhməd bəy Məmməd Əmin Rəsulzadənin
İstanbulda nəşr etdirdiyi "Yeni Kafkasya"
jurnalının çap olunmasına da maddi yardım edir. Bunu onun
1924-cü ilin 14 martında yazdığı şifrəli məktubun
məzmunu da təsdiq edir. Məktubda onun
"Yeni Kafkasya" jurnalının çap olunması
üçün Məmməd Əmin Rəsulzadəyə 350
lirə göndərdiyindən bəhs edilir. Hətta Məmməd
Əmin Rəsulzadə İstanbulda Əhməd bəylə
görüşəndə ondan Parisdən İstanbula
köçməyi düşünən Ceyhun Hacıbəyli
üçün iş tapmağa kömək istəyir.
Ağaoğlunun 17 mart 1925-ci ildə yazdığı məktuba
əsasən o Türk Ocaqları təşkilatının Mərkəzi
Komitəsindən siyasi mühacirlər Məmməd Əmin Rəsulzadə,
Xosrov bəy Sultanov və Əbdüləli bəy
Əmircanov üçün aylıq 75 lirə pulun
ayrılmasına nail olmuşdur. Bundan başqa
Ağaoğlunun şəxsi təşəbbüsü ilə
ölkə ərazisində yerləşən Türk
Ocaqları təşkilatının 130 bölməsi "Yeni
Kafkasya" jurnalına abunə olurlar. Və
bu azərbaycanlı siyasi mühacirləri maddi iflasdan xilas
edir. Məhz bu fəaliyyətinə
görə Ağaoğlu Türkiyə xüsusi xidmət
orqanlarının nəzarətində olub. Hərbi kəşfiyyatın bir hesabatında
Atatürk tərəfindən Ağaoğlunun İzmirə
getməsi üçün ayrılan 12 min lirənin ölkədə
yerləşmiş müsavatçı mühacirlərə
verilməsi ehtimalından narahatlıq duyulur. Bu səbəblərdən Ağaoğlu azərbaycanlı
siyasi mühacirlərlə olan əlaqəsini gizlətməyə
çalışıb gizlin yazışmalara
üstünlük verirdi.
Türkiyədə yeni rejim möhkəmləndikcə
ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrində
avtoritorizm güclənirdi. Əhməd bəy isə
bu halla heç barışmaq istəmirdi məhz buna görə
də 1926-cı ildə hakimiyyətdə olan Cümhuriyyət
Xalq Firqəsini sərt tənqid edən hesabat məktubunu
Atatürkə yollayır. Əhməd bəy
partiyanın nüfuzdan düşməsinə, hakimiyyət
funksionerlərinin vəzifələrindən sui
istifadə etmələrinə səbəb kimi ölkədə
tək partiyalı idarəetmənin olduğunu göstərirdi.
Və ölkədə demokratik proseslərin gələcək
inkişafı üçün çoxpartiyalı sistemə
keçməyin vacibliyini vurğulayırdı.[94]
Bundan başqa Əhməd bəy hakim partiyadan olan millət vəkillərinin
vəkilliklə bərabər iqtisadiyyatın fərqli sahələrində
olan dövlət şirkətlərinə rəhbərlik etmələrinə
də qarşı idi. Və o bu hesabat məktubunu
da Dövlət Şəkər tozu Şirkətinin direktorlar
şurasına rəhbərlik etməsi təklif edildikdən
sonra yazmışdır.
Atatürk ölkədəki açıq və ya gizlin
müxalif qüvvələri bir yerə toplayıb onları
idarə etmək üçün Türkiyənin Parisdəki
səfiri Fethi Okyara yeni yaradılacaq müxalif partiyaya rəhbərlik
etməyi təklif edir. Yeni yaradılan Sərbəst Firqəyə
sonradan Atatürkün istəyi ilə Əhməd bəy də
qatılır. Onunla yanaşı həm də
Atatürkün bacısı Makbule xanım da partiyaya üzv
olur. 1930-cu ilin avqust ayında yeni
yaradılan partiyanın proqramı Əhməd bəy tərəfindən
yazılıb dərc edilir. Partiyanın
nizamnaməsi də Əhməd bəy Ağaoğlu tərəfindən
yazılır. Lakin partiya uzun müddət
fəaliyyət göstərə bilmir və 100 gündən
sonra 17 noyabr 1930-cu ildə öz fəaliyyətini
dayandırır. Partiya fəaliyyətini
dayandırdıqdan sonra partiyanın lideri də daxil olmaqla
üzvlərin mütləq çoxluğu yenidən
Cümhuriyyət Xalq Firqəsinə üzv oldular. Hətta partiyanın rəhbəri Fəthi Okyar
1931-ci ildə Türkiyənin Böyük Britaniyadakı səfiri
təyin olunur. Seçilən üzvlərdən
yalnız Əhməd bəy Atatürkə verdiyi
sözünü tutaraq partiyaya üzv olmur. Beləki Sərbəst Firqə
dağılmamışdan öncə Əhməd bəy
Atatürklə olan şəxsi görüşündə
partiyanın dağılacağı təqdirdə bir daha
siyasətlə məşğul olmayacağını
yalnız pedaqoji fəaliyyətlə məşğul
olacağını söz vermişdi.
Əhməd bəyin müxalifətə keçməsi
hökumət tərəfindən bağışlanmadı. Onların
Keçiörəndə olan evlərinin qarşısında
hər gün 24 saat mülki geyimli polislər növbədə
olurdular. Polislər evə gələn
şəxslərin adlarını və
maşınlarının nömrələrini qeyd edirdilər.
Sürəyya Ağaoğlunun xatirələrinə
görə bir qış gün Əhməd bəy
küçədə növbə çəkən polis
üşüməsin deyə onu evə dəvət edir.
Və o zamandan polis evin içində növbə
çəkir. Hətta ailə İstanbula
köçəndə Əhməd bəyin həyat
yoldaşı Sitarə xanım daxili işlər nazirinə
növbə çəkən həmin polisi də İstanbula
göndərməyi məsləhət görür.
Əhməd bəy 1932-ci ildə Ankaradan İstanbula
köçməyi qərara alır. Keçiörəndəki evlərini
satdıqdan sonra İstanbulda memar Sedat Çetintaşa yeni ev tikdirir. Evdə kitabxanaya və
eləcə də Əhməd bəyin şəxsi istəyi
ilə dairəvi bir otağa da yer ayrılır. Bu dairəvi otaqda o hər birinci gün axşam
ziyalıları toplayaraq sosial, mədəni mövzularda
müzakirələr aparırdı. Siyasətdən
getdikdən sonra isə Ağaoğlu daha çox elmi-tarixi
araşdırmalarla məşğul olur. Dünyada
tarixində ilk dəfə o, etruskların türk kökləri
haqqında fikir irəli sürüb. Onun
fikrinə görə etrusklar türk köklüdürlər
və onlar şərqdən gəlib Anadoludan keçərək
Apenin yarımadasında peyda olublar.
(Ardı var)
Hazırladı: Məmməd
MİRZƏLİYEV
HÜRRİYYƏT.-
2019.- 26-27 sentyabr.- S.13.