Akademik Tofiq Hacıyevin dil sevgisi
(Yaxud “Ədəbi dil”in əbədiliyi)
Dilinə,
vətəninə, torpağına, yurduna sevgisindən,
vurğunluğundan danışanlar çox olur. Lakin
gördükləri işlə dillərində səsləndirdikləri
şüarları müqayisə etdikdə onların bəzilərinin
əməllərinin söylədikləri ilə tamamilə tərsmütənasib
olduğunun şahidi oluruq.
Ancaq elə şəxsiyyətlər
olub və haliyədə də var ki, onların
danışığında, dilində, yazısında “sevirəm”
sözünə rast gəlmək qeyri-mümkündür.
Onlarin sevgisi yalnız sahibi olduğu əməldə,
gördüyü işdə özünü büruzə
verir.
(Əvvəli var)
Bütün bunlardan sonra müəllif “ədəbi
dilin Cənub qolu” haqqında danışır. Azərbaycan ədəbi
dilinin inkişaf xüsusiyyətləri, Cənubun Şimaldan
fərqli olan, fonetik, leksik xüsusiyyətləri, Şimali Azərbaycanın
Rusiya tərəfindən işğalından sonra, burada
yaşayanların ədəbi dilində olan dəyişmələr,
Şimali Azərbaycanlılarla Cənubi Azərbaycanlıların
danışıqlarında, eyni zamanda ədəbi dildə
olanfərqli xüsusiyyətlər araşdırılır və
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu fərqlərin
çoxaldığı nümunələrlə diqqətə
çatdırılır.Bununla bağlı müəllif
yazır: “Cənubda yazanların dilində nəinki klassik ədəbi
dil normasında təkmilləşmə aparılmır, hətta
bu ənənə məhəlliçilik elementlərinin
doldurulması ilə xeyli zəiflədilir”.(Yenə orada, səh.232)
Bunların ardınca dərslikdə ədəbi
dilin Cənub qolunun norma və üslubları, dilimizin
Şimal qolu ilə Cənub qolunun arasında olanfərqlər
və oxşar xüsusiyyətlər izah edilir.
Dərsliyin ən maraqlı bölmələrindən
biri də “Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəit: dil siyasəti və
ədəbi dil” (səh.285-319) fəslidir. Bu bölmədə
ömrü cəmi iyirmi üç ay çəkən Azərbaycan
Xalq Cumhuriyyətinin həmin dövrdə dillə
bağlı verdiyi qərarlar, gördüyü işlər,
apardığı islahatlar öz əksini tapır.
Ömrü o qədər də çox olmayan bu müstəqilliyin
xalqın, eyni zamanda onun dilinin tarixində apardığı
islahatlar vurğulanır. Dil siyasətinin dövlətçiliyin
tərkib hissəsi olduğunu diqqətə çatdıran
müəllif yazır: “1918-ci ilin mayında müstəqil Azərbaycan
dövlətinin yaranması ilə Azərbaycan milli
dilininçiyninə yenə şahlıq quşu qondu.1918-ci
il iyunun 27-də Azərbaycan türkcəsi dövlət dili
elan olundu. Budur həmin fərman: “Dövləti lisan türk
dili qəbul ediləcək, iləridə bütün məhkəmə,
idareyi daxiliyyə və sair dövlət vəzifələri
başında duranlar bu lisan bilənlər olana qədər
hökumət müəssisələrində rus dili
istemalına da müsaidə edilsin” (Yenə orada, səh.285)
Bunun ardınca Azərbaycanda təhsil
sistemininmilliləşdirilməsi, ibtidai və ortaməktəblərdə
təhsilin bütünlüklə ana dilində
aparılması məsələləri əsas məsələ
kimi diqqət mərkəzinə gətirilir. İbtidai və
orta məktəblərdə təhsilin milliləşdirilməsinin
nəticələrinin hələ uzun zamançəkməsinə
baxmayaraq 1918-ci il dekabrın27-də cumhuriyyətin hərbi
naziri Səməd bəy Mehmandarovun Azərbaycan türkcəsinin
orduda əsas dil kimi işlədilməsi ilə bağlı əmr
verdiyi də qeyd olunur.
Bu bölmədə müstəqil Azərbaycan
dövlətininhökm sürdüyü qısa bir zaman ərzində
dillə, məktəblə, milli ordunun anlaşma dili ilə
bağlıgördüyü əsas işlər gerçəkliyi
ilə öz əksini tapır, türkcəni yaxşı bilməyən
hakimlərinyüksək vəzifələrdən endirilərək
digər aşağı vəzifələrə göndərilmələri
ilə bağlıəmr və fərmanların
imzalandığı da diqqətə
çatdırılır.
Həmin dövrdə Azərbaycan
türkcəsinə edilən diqqət,göstərilən
qayğı və onunla bağlı verilən qərarlar
görülən işlərin obyektivliyində öz əksini
tapır. Uzun müddətdövlət idarələrində
öz kökündən uzaqlaşan, yad dillərin təzyiqi
ilə üzləşən, onlarladayanmadan rəqabətdə
olan milli dilimiz müstəqil dövlətimizin
yaşadığı həmin iyirmi üç ay ərzində
özünə olan yüksək sevgisi ilə əhatə
olunur, ömrü az olsa da, dövlət dili kimi istifadə
hüququna sahib olub, onu sevənlərin fəxarət hissinə
çevrilir.
Akademik Tofiq Hacıyev bununla bağlı
yazır: “Çox qiymətlidir ki, Azərbaycan Cumhuriyyətininikiillik
fəaliyyəti dövründə dövlət dilinin rəsmi
üslubu həm yazılı, həm şifahi şəkillərdə
işlənir.” (Yenə orada, səh.295)
Dərsliyin son bölməsi “Sovet
dövrü Azərbaycan ədəbi dili”adlanır.Bölmə
iki yarımbölmədən ibarətdir. “Dil siyasəti və
dil quruculuğu” adlanan (səh.319-349) birinci yarımbölmədə
sosialist inqilabı deyilən hadisənin Azərbaycanda baş
verməsindən, bundan sonra isə azərbaycanlıların
qazandıqlarından və itirdiklərindən söhbət
açılır. Azərbaycanda sosialist inqilabının “qələbəsindən”
sonra bütün sahələrlə yanaşı dilə olan
basqıların da gücləndirilməsindən bəhs
edilir. Bununla bağlı dərslikdə yazılır:
“Dövrün mübahisələri ilə tanış olanda
adama elə gəlir ki, dil ətrafındakı söhbətlər
o vaxtın ən kəskin mübahisələrindən biri
yox, bəlkə də birincisidir…
Geniş siyasi auditoriyavə dövlət
ünsiyyət forması barəsindəki tədbirlər də
bilavasitə dillə bağlıdır,dil qızğın
siyasi müharibə meydanında soaialist deyilən inqilabın
fəth etməli olacağı vacib qaydalardan birinə
çevrilir”. (Yenə orada, səh.319)
Kitabda Azərbaycan Sosialist
inqilabının baş verdiyi ilk vaxtlarda idarələrdə
kargüzarlıq işlərinin yalnız rus dilində
aparılmasından, bu işin öhdəsindən
lazımınca gələ bilməyən o vaxtkı
say-seçmə övladlarının tez bir zamanda sıradan
çıxarılmasından danışılır. Və bu
yolla işlərinləngidiyini görənbir çox rəsmi
dairələr kargüzarlıq işlərinin yerinə
yetirilməsində iki dildən – rus və Azərbaycan dilindən
istifadə olunmasına şərait yaratmağa
çalışırlar.
Bu niyyət bəzi yerli kadrların
öz xalqına, onun dilinə sevgisindən irəli gəlsə
də, bir çoxları bunu verilmiş sərəncam kimi
yerinə yetirməyə çalışırlar.
Bu dövrdə Azərbaycan dilinin
dövlət idarələrində rus dili ilə yanaşı
işlənməsi üçün çalışanN.Nərimanovunfəaliyyətini
yüksək qiymətləndirən T.Hacıyev məsələ
ilə bağlıyazır: “Respublika İnqilab Komitəsinin sədri
Nəriman Nərimanov tərəfindən 1921-ci ildə belə
bir fərman verildi: Sovet idarələrində
kargüzarlığın rus və Azərbaycan dillərində
həyata keçirilməsi haqqında Azərinqilab Komitəsinin
əmri (8 fevral, 1921): “Azərbaycanda sovet hakimiyyətininbərpası
ilə kargüzarlığın yalnız rus dilində həyata
keçirilməsi… inzibati təsərrüfat quruculuğu sahəsində
sovet hakimiyyətinintədbirlərinin həyata keçirilməsini
ləngidir”, ona görə də “bu əmrin çap
olunduğu gündən üç ay müddətinə mərkəzdə
və yerlərdə bütün idarə və təşkilatlardakargüzarlıq
paralel şəkildə türk dilində də
aparılsın”.(Yenə orada, səh. 326)
Bu əmrin imzalanması Lenininxalqlar və
onların dilləri haqqındasöylədiyi fikirlərdən
yararlanmaq bacarığının nəticəsi idi.
Akademik Tofiq Hacıyev öz əsərində
20-30–cu illərdə ortaya atılan ümumtürk diliməsələsinə
də geniş yer verir.Həmin dövrdə Azərbaycanda
Türkiyə türkcəsininişlədilməsinə rəvac
verəninsanların cox olduğundan, “Molla Nəsrəddin”
jurnalından başqa digər qəzet və jurnalların bu
ideyanı müdafiə etdiklərini, eyni zamanda həmin qəzet
və jurnalların Türkiyə türkcəsində nəşr
olunduqları haqqında məlumat verir.
Bu bölmədə yeni əlifba məsələsininortaya
atılmasının sovet hakimiyyətinin ilk günlərindən
dövlət tərəfindən də himayə olunduğu,
“Yeni türk əlifba komitəsi”ninyaranması 1922-ci il
sentyabrın 22-dən latın əlifbası ilə “Yeni yol”
adlı qəzetin çıxmasından bəhs edilir.
Bu bölmənin daxilində Sovet
dövründə ədəbi dilin üslubları, onlardan
istifadə yolları, bu üslublar ətrafındabirləşən
yazıçı və şairlərin yaratdığı məktəblərdən
söhbət açılır. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı
və mədəniyyəti sahəsində əldə olunan nəticələr
sadalanır və bu haqda yazılır: “Sovetlər
dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti,
elmi böyük tarixi yüksəliş yaşadı…70-80-ci
illərdə kiçik respublikamızda Sovetlərin
böyük-böyük respublikalarının heç birində
olmadığı qədər ədəbiyyat, mədəniyyət,
incəsənət xadimlərimizdövrün yüksək
ünvanı olanSosialist Əməyi Qəhrəmanı
adına layiq görüldülər.
Bu gün möhkəm tarixi
bünövrəsi üzərində ədəbi dilimizin inkişafı
üçün hər şey var: ana dilimiz dövlət
dilidir,dövlət dilini qoruyan dövlət qanunları var
(“Azərbaycan Respublikasinin dövlət dili haqqında Azərbaycan
Respublikasının qanunu”, 30 sentyabr 2002-ci il).” (Yenə orada,
səh.372)
Mən bu qənaətdəyəm ki, akademik
Tofiq Hacıyevin“Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi” adlı
ikicildlik dərsliyi professor Mirzə Kazımbəyin
yazdığı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsərinin
xələfi sayılacaq, XX yüzilliyin ortalarından bu tərəfə
yazılan dərsliklər sırasında ön cərgədə
dayanan dərsliklərdən biri kimi qiymətli və əvəzolunmaz
olacaqdır.Elə başa düşürəm ki,ikicildlik “Azərbaycan
ədəbi dilinin tarixi” əsəriyüz illər keçsə
də M.Kazımbəyinyuxarıda qeyd edilən əsəri
kimi öz dəyərini uzun illər itirməyəcək və
gələcək dilçilərinstolüstü kitabınavə
istinad nöqtəsinə çevriləcəkdir.
Haqqında danışdığım
kitabı Tofiq müəllim mənə aşağıdaki
avtoqrafla vermişdi.
Sərdar
Zeynal
Hürriyyət.-
2020.- 9-11 may. S. 13.