Nizami poeziyası: insan

fenomenologiyasının katarsisi

Nizami poeziyası qarşısında itaət etmək hər bir şair üçün şərəfdir, əgər o, şeirin bədii – riyazi inteqraldan, insan qəlbinin enerjisindən cəsarətlənib əlinə qələm alırsa. Və yazandan sonra İlahi bir iş gördüyünü iqrar edirsə ruhən yüngülləşir, fəsadlardan uzaqlaşır. Bu ovqatda şair İlahi ilə ruhi səsləşmə şəbəkəsinə daxil olur. Və ilk öncə İnsan faktoru bu varlığın ecazkarlığının yaradıcı düşüncəyə malikliyini, ziddiyyətsiz yaşaya bilmədiyini, gənc nəsillər tərbiyə etdiyini (sərvətlərin formalaşması cəhdində bulunduğunu) və ilaxır ədəbiyyatın əsas mövzusu edəcəyini düşünür. Konkret götürsək, poeziya zamanın, dövrün əxlaqi və sosial problemlərinə birbaşa cavabdehlik göstərməsə də ədəbiyyatşünaslar ədəbi materialı rəsmən belletçitük və ciddi kateqoriyaya ayırmışlar. Bu ayırmanın əsasında nəyin dayandığına zəmanət vermək çətindir, həqiqət budur ki, poetik əsərlərdə (şərq şeirində) şairin ciddi problemlərə müdaxiləsi hər bir müəllifə müncər deyildir. Oxucu tələbatı var ki, əsərlərində qaldırdığı bəşəri ideyalar mütərəqqiliyi, praqnozlaşdırıcı qabiliyyəti, insan əxlaqının fövqəl qüvvəyə motivasiyasının psixoloji mexanizminin reallaşması vacib şərtdir. Firdovsi, Nizami, Sədi, Nəsimi, Füzuli kimi korifeyler Dünya ədəbiyyatının nəhəngləridir. Nizami şeirinə (poeziyasına) varanda mütəfəkkirlik tapırıq, soaial – ictimai konsepsiyaları, didaktik görüşləri bədii yaradıcılıq kontekstində götürürük.

Şərq İntibahının Azərbaycan qolunda – qanadında iki dahinin: Nizami Gəncəvinin və Nəsirəddin Tusinin bədii və elmi fəaliyyətində tarixi hadisələr: birində tarixilik poetik şəkildə tərənnüm edilmiş, digərində tarixi kontekstdə tərbiyəvi – publisist mühakimə ilə təsvir olunmuşdur. Başqa sözlə, tarixin poeziya ilə ifadəsi və həyatın pedaqoji yönümdən şərhi. Hər iki dahi bədii və tərbiyə kateqoriyalarını tarixi aspektdə qoşalaşdırmışdır.

Aristotel demişdir: “Poeziya tarixdən daha fəlsəfi və ciddidir: poeziya daha çox ümumidən, tarix xüsusidən danışır”.

Təəssüf ki, tarixçilər tarixi faktlara, onun dəqiqliyinə qarşı – laqeydlik deməzdik – mənfur millətçilik, özündə olmamağın dərdini yaşamaqla xalqın bədii, elmi, mədəni dəyərlərini görmək istəmədən kəskin şəkildə inkar etmişlər. O xalqın ortaya qoyduğunu əslində mənimsəyirlər, özününküləşdirirlər: min illik tarixi kəşflərin, nəzəriyyələrin, hipoteziyaların, nəzəri aksiomların “oğrusuna” çevrilirlər. M.Lomonosovun, Nyutonun, Keplerin, Mendeleyevin, Eynşteynin və başqalarının müəllif kimi bəşəriləşdirdikləri elmi naliyyətləri, kəşfləri XII-XIII əsrlərdə Nizami və Tusi – şair bədii sözlə, alim isə elmi dillə təsvir etmişlər. Təsadüfi deyil “fiziklər – liriklər” problemi bu gün də dəbdədir. Biz ötən əsrin 70-ci illərində “fiziklər – liriklər” silsiləsindən xeyli məqalələr çap etdirdik. Qərb filosofları, psixoloqları, genetikləri və başqa ixtisas sahibləri insanın cinsi və sosial tərbiyəsinə diqqət ayırdılar (Kant, Hegel, Lebon, Freyd, Yunq, Nitşe, Şopenhager və b.). Müsəlman şərqinə üz tutdular: bu elə – belə maraq deyildi...

“Avesta” Avropaya ayaq açmışdı, müəllifi Zərdüşt Nitşenin oxucu siyahısında idi. “Qobusnamə” heyrət doğurmuşdu. Bu maddi dəyərlərin mərkəzində İnsan – Allahın bəndəsi dayanırdı. İngilis filosofu və dövlət xadimi Frensiz Bekon (1561-1625) yazırdı: “İnsan təbiəti bilavasitə, Allahı isə təbiəti öyrənməklə, öz – özünü reflekslərlə dərk edir. Təbiət elmləri və nəzəri əməli hisslərdən ibarətdir. Hisslər biliyin əsasıdır, ağılla təcrübənin inkişafı hər şeyə qadirdir!”

Şərq həmişə olduğu kimi, İnsanı tərbiyənin subyekti gözündə görürdü, özünü anlamalı, Dünyaya uşaq gətirməli və tərbiyələndirməlidir. Şərq VII-VIII əsrlərdən başlayaraq İnsanın varlığını Allahın bir zərrəciyi kimi qiymətləndirdi, yəni o, mənəvi – ruhi başlanğıcdır, veranta, sufizm, panteizm konsepsiyaları yarandı. O cümlədən, sufizm (təsəvvüf) fərqləndi. Şairlər də bu təriqətə üz tutdular. Mütəfəkkir Nizami istisna deyildi. Nizami bəşəri humanizmin bir qolunu özündə ehtiva edən utopik cəmiyyətin bədii konsepsiyası yaşadığı mühitin filosoflarının, tarixçilərinin əqli imkanlarından kənar idi. Şairin əxlaqi baxışları üçün xarakterik səslənən insan hisslərinin cövhərinin dəyərlərinə münasibəti Qərb alimlərini əsla maraqlandırmamışdı – təəssüf doğurur. Bir həqiqətdir ki, cinsi fərqlərin statusu psixi durumunda özlərinə və insanlara münasibəti, neqativliyin şişirdilməsi bəşəri zəmində xatırlanmaması, süni ideoloji təsir altında hər yeni nəsillərə ötürülməsi “kölgə” ovqatını yaradır.

Nizaminin poeziyası isə heç zaman standart tədqiqat mövzusu olmamışdır. Bəllidir ki, XI-XIII əsrlərdə Bizans imperiyasının süqutundan sonra dövlətçilik formalaşmağa başladı, Osmanlı dövlətinin meydana gəlməsilə (XIII) mədəniyyət, o cümlədən, emal inkişafa qədəm qoydu. İslamın qəbulundan sonra Dünyəvi elmlərə, İlahiyyata meyl gücləndi, cərəyanlar yarandı. Məsələn, xatırlatdığımız kimi (“Sufizm” – bu söz ərəbcə “yun”, yaxud “qaba” yundan hazırlanmış parça mənasını verən “saf” – “suf” sözlərindən yaranmışdır). Sufizmin mahiyyətini dərk edən Nizami Təsəvvüfi fikirlərə, yozumlara hörmətlə yanaşmışdır. Nizami poziyası insana (Allaha), irfana, məhəbbətə, bir sözlə, əxlaqa sevgiyə səsləyir təşviq edilir.

Şərq poeziyası özünə məxsus mövzusu və üslubu çalarları ilə bu günün ədəbiyyat kontesktində Qərbin söz sənətindən tamamilə seçilir, bunun bir mühüm səbəbi xalqların (millətlərin) yerləşdiyi təbii mühitlə, sivil əlaqələri ilə bağlıdır.

Orta əsrlərin IX-XII yüz illikləri Qərb üçün gözlənilməz oldu: ərəb xilafətinin hakimiyyəti heç də sovet ideologiyasının iddiaları ilə üst-üstə düşmürdü. Hətta elmi naliyyətlərinin hansı mənbədən qidalandığı inkar olunurdu. Bir faktla kitafətlənəcəyik: Eramızadan əvvəl yaşamış Sokrat, Platon və Aristotel “üçlüyü” ərəb və fars alimləri tərəfindən tərcümə olunmuşdur. Xüsusilə, Abbasi xəlifələrindən Əbücəfər Mənsur (754-775), Məmun (813-833) vaxtında “tərcüməçilik hərəkatı”geniş yayılmışdı, hətta məktəb təsis edilmişdi və “Hikmət evi” adlandırılmışdı. Bunun nəticəsiydi Yaqub Kindi, Əbunəsr Fərabi, Əhməd Birunu, Bəhmənyar, İbn Sina, Mahmud Qəznəvi kimi peşəkar filosofları yetişdi, bu simalar, xüsusilə, Aristotel irsini öz dillərinə çevirdilər. Halbuki, Qərb bu simanın bəşəri səciyyəli “Orqanon”, “Ritorika”, “Poetika”, “Etika”, “Metafizika” və başqa əsərlərini Vətənlərinə gətirdilər. Və Aristotel fəlsəfi məktəbini: aratdılar, Qərb isə yaxşıca əxz etdilər – özü də 5 əsrdən sonra!

F.Engelsin Aristotel haqqında fikri ilə razılaşmamaq olmaz: “Aristotel dialektik təfəkkürün artıq ən mühüm formalarını tədqiq etmişdir”. (F.Engels “Anti – Durinq”, Bakı. 1967)

Şərq şeirində qadın gözəlliyi, onun bəxş etdiyi səadət ovqatı, yaşamağa nikbinliyi sevgidə təzahür edir. Əgər Aristotelin estetik fikri ilə desək, aşiq və məşuq bir-biriylə qovuşmamaqda “günahları”nı yumağa – katasisə gəlirlər, adətən, bunu zəmanədə axtarmağa çalışmırlar. Platonda Pifaqordan gəlmə katarsis anlamı gözəlliyin təsəvvürü ilə – idrakın cismani gözəllikdən ruhi gözəlliyə yüksəlməsilə bağlıdır. Aristotelin katarsisi “təmizlənmə”nin şərtlənir və faciəviliklə əlaqədar təliminin əsasında dayanır. Şərq qəhrəmanlarından Leylilər və Məcnunların bir-birinə qovuşmaması adiləşə bilərdi: Məgər bütün gənc sevgililər vüsala yetməyəndə ölməlidirlərmi? Amma Məcnunlar və Leylilər sonda öldülər, bununla ruhları təmizlənir.

Dahi psixoloq Ziqmund Fridin (1856-1939) – psixo analizin banisinin bəzi nəzəriyyələri (Röya nəzəriyyəsi və Psixo analiz konsepsiyası) sırasında “Libido” anlayışı bütün dünya elmini maraqlandırmışdır: belə ki, təhtəlşüur fikir və psixoloji repressiya mexanizmi nəzəriyyəsi daha çox məşhurlaşmışdır. Alim insan ruhunun faciəsi səbəblərinə onu sağaltmaq üçün nə etməli olduğuna da toxunmuşdur. “Libido” məsələsinə müəlliflik etməklə bütün yaradıcılıq prosesi seksual enerjisinin (“libido”) sublimasiyası (yüksəlməsi) nəzəriyyəsində baş tutur. İncəsənət də yuxu görmə (röya) kimi elə bir hadisədir ki, bariz şəkildə büruzə verir.

Cinsi enerjinin – “Libido”nun həmin şəxs tərəfindən paylanılmasının həm mənəvi – ruhi, həm də ictimai – sosial əhəmiyyətindən çox mətləblər ortaya çıxır.

Z.Freyd nə şair, nə rəssam, nə yazıçı, nə də bəstəkardı, lakin o, yaradıcılığın müəllif şəxsiyyətinin içindən – ruhundan qaynaqlandığını analiz etmişdi, habelə şöhrətli yazıçılardan R.Rollan, S.Sveyq, R.Rilks və digərləri ilə tanışdı ki, gələcəkdə psixoloqun yeni ideyaları ədəbi – bədii fikirdən yaranacağına inanırdı. Adını çəkməli olduğum “Leonarda da Vinçi” adlı tədqiqatında (1910) birmənalı qarşılanmayan, mübahisə doğuran məsələlər yox deyil, bu şəhvət hissi ilə bağlıdır. Belə ki, alimin yazdığına inansaq: dahi rəssamın çəkdiyi qadın obrazlarında “Mona Liza” və başqaları onun anası Katerinanın son dərəcə sərt xarakteri müəyyən cizgilərdə öz əksini tapmışdır.

Bizi Edip kompleksi maraqlandırır. Z.Freydin kompleksində irəli sürdüyü uşağın doğma anasına erotik hiss bəsləməsi iddiası inandırıcı görünmür və nəzəriyyəsini şərqli psixoloqlar pis qarşılamışlar, eləcə də şairlər. Şərq poeziyasının korifeyləri Firdovsi, Rudaki, Nizami, Füzuli, Vaqif və başqaları – bu simalar həm də dərin biliyə, dünyagörüşünə, antik fəlsəfi savada malik olublar. Poemalarında şəhvət hissinə nəsnə kimi baxmışlar, qadın obrazlarında, eləcə də kişi surətlərində ali müdriklik hissini yüksək qiymətləndirmişlər. Füzulinin Leylisi Məcnuna yaxınlaşmaqla vüsala qovuşmaq istəyirsə Məcnun imtina edir. Mübahisə aparmaq istəməzdik. Qərb alimlərinin erotik problemlərə belə bir etikadan (əxlaqdan) yanaşmalarına təbii baxmaqda qeyri – adilik yoxdur. Uşaq özünü tanıyanda ona sual vermək: “Sən qoca vaxtı anana intim hiss bəsləmisənmi?”– Cavab necə səslənər. Yaxud, birbaşa “sən uşaq ikən anana intim sevgin olub” təkidində yeniyetmənin halını təsəvvürə gətirərək və bunu yazdığımın xəcalətini çəkməmək olmur.

Z.Freydin Şeksprin “Hamlet” faciəsinə müraciəti atanın öldürülməsinin bir növ oxşarı olan şah Xosrovun Şirinlə bir yataqda ikən qeyri – qanuni arvadından doğulan oğlu tərəfindən öldürülməsi faciə deyilmi? Məgər orta əsr Şərqində psixoloqlar yox idimi? Lakin Farabinlər, Bəhmənyarlar, İbn Sinalar, Tusilər tədqiqat mövzularında saf davranışa (əxlaqa), qadın – kişi münasibətlərində mübhəm çalarlara belə ehtiyatla yanaşmışlar, bəşəri problemləri araşdırmışlar...

(Ardı var)

Allahverdi Eminov

Hürriyyət.- 2021.- 7 dekabr.- S.14.