Nizami poeziyası: insan

fenomenologiyasının katarsisi

Əvvəli ötən sayımızda

Nizami poeziyası qarşısında itaət etmək hər bir şair üçün şərəfdir, əgər o, şeirin bədii – riyazi inteqraldan, insan qəlbinin enerjisindən cəsarətlənib əlinə qələm alırsa. Və yazandan sonra İlahi bir iş gördüyünü iqrar edirsə ruhən yüngülləşir, fəsadlardan uzaqlaşır. Bu ovqatda şair İlahi ilə ruhi səsləşmə şəbəkəsinə daxil olur. Və ilk öncə İnsan faktoru bu varlığın ecazkarlığının yaradıcı düşüncəyə malikliyini, ziddiyyətsiz yaşaya bilmədiyini, gənc nəsillər tərbiyə etdiyini (sərvətlərin formalaşması cəhdində bulunduğunu) və ilaxır ədəbiyyatın əsas mövzusu edəcəyini düşünür. Konkret götürsək, poeziya zamanın, dövrün əxlaqi və sosial problemlərinə birbaşa cavabdehlik göstərməsə də ədəbiyyatşünaslar ədəbi materialı rəsmən belletçitük və ciddi kateqoriyaya ayırmışlar. Bu ayırmanın əsasında nəyin dayandığına zəmanət vermək çətindir, həqiqət budur ki, poetik əsərlərdə (şərq şeirində) şairin ciddi problemlərə müdaxiləsi hər bir müəllifə müncər deyildir.

Şərq poeziyasında Anaya münasibət ilahi qovuşma qismindədir, insanın doğumu və sonu səbəbindədir. Belə ki “Ana” obrazı bütün xalqlarda bəşəri məhəbbətə layiqdir. Bu ilahi istək Nizami Gəncəvinin yaradıcılığına da şamildir.

Qərb tədqiqatçıları bu problemlərə birbaşa toxunmuşlar, bu ünvan filosof K.Yunqa daha yaxındır Z.Freyddən fərqli olaraq. Bu psixoloq və filosofların mühüm çatışmazlığı Şərq şeiriyyatından, o cümlədən, Nizami “Xəmsə”sindən bixəbərliyidir. Nizami poemalarında təsvir etdiyi qadın obrazları sədaqətli sevgili, müdrik başçı, kişini qiymətləndirməyi bacaran xanımlardır və heç bir vəchlə onların dünyaya gətirdikləri uşaqlarda Edip kompleksit olmamışdır: Oğlan övladlarının öz anasına erotik hissi! Və mən bu zəmində Qərb psixoanalitiklərin tədqiqatlarını öz xarakterləri üçün təbii sayıram. Arxetiplərə (ilkin tiplər, formalar) üz tutmaları da bir cəhddir. Bəs necə olur qərbdə doğulan, yaşayan və tərbiyə alan insanlar genetik cəhətdən Şərqdə dünyaya göz açanlardan ciddi fərqli cinslərdir, baxmayaraq hamımız Adəmlə Həvvanın övladlarıyıq – bu da qəribə yozumdur...

Qeyd edək ki, arxetiplər miflərdə, əsatirlərdə, habelə yuxularda üzə çıxırlar, nizamlanmış görüşlərə malikdirlər. Psixoloqların şəhadətinə görə yuxularda, ruhi xəstələrin təxəyyülündə onlar anlaşılmaz obrazların yığını təsiri bağışlayırlar. Bu baxımdan arxetiplər təxəyyülün qaynağı, ədəbiyyat və incəsənət əsərləri üçün ilkin material funksiyasını yerinə yetirirlər. Nizami poemalarına XII əsrdən etibarən şərq miniatür rəssamları müxtəlif sujetlər çəkmişlər, mifik insan təsvirləri yaratmışlar. Şair təsadüfi deyil ki, sənətkar obrazları yaratmışdır. “Yeddi gözəl”də Simnar, Şeyda kimi memarları təsvir etmişdir. Eləcə də “Xosrov və Şirin”də Fərhad surətini

O bənna olsa da Məşhurdur adı,

Odur min nəqqaşın böyük ustadı, –

Simrana işarədir.

K.Yunq araşdırmasında o yerlərə çıxır ki, şərqin insanı psixikasında təxəyyülün məhsulu kimi sağlam düşüncədən kənar fikirlərə yol açır: insanın alçaq və bəsit cəhətləri, kişidə qadın obrazı, qadında kişi obrazı. Bir də şərh etməli olsaq “Anima” latınca “qəlb”, “Animus” “ruh” mənalarını verir. Anima kişidə qadın başlanğıcı, Animus qadında kişi başlanğıcı obrazlarını ifadə edir. Bu obrazlar (Anima və Animus) qədim dövrlərdə təşəkkül tapmış qadın və kişi obrazlarını özündə ehtiva edir. K.Yunqun yozumuna görə, bu əsasda insanda məhəbbət və nifrət hissi yaranır, “onlar bütövlükdə” “qəlb” adlanan psixi hadisələrin arxaik formalarını təşkil edirlər. Nəticə isə: şüura inteqrasiya olunan Anima Erosa, Animus Loqosa çevrilir.

Şərq insanına onun ətrafından başlayıb gələn gözəllik idiealı heç zaman ilkin tip adamını “ləkələmək” iddiasına düşməmişdir. Nizaminin poeziyasının estetikası bunu tələb etmişdir. Sokratı, Platonu, Aristoteli oxuyan dahi şair əjdadlarında Edip kompleksini “kəşf” etmək qənaətində olmamışdır. İnsan onsuz da həm zahiri, həm də daxili ilə sağlamdır, xeyirxahdır. Qadınlar isə heç də şəhvətə yad deyil, bu gün də kişidən zövq almaq, həm də kişi erkəkliyini təcəssüm etdirmək xasiyyəti mövcuddur. Nizami Nüşabəni qadın tipi olaraq təsvir edir:

Erkəksiz yaşayan bu dişi ceyran

Gözəldi, göyçəkdi erkək tövüzdən.

Xoşsöhbət, ürəyi saf, məhəbbətli

Bir pəri əndamlı, xoş təbiətli.

Nizami Qərb mütəfəkkir şairləri, alimləri neçə əsr qabaqlamışdır dünyagörüşü, intellekti və fəlsəfi biliyilə, o cümlədən, mistik təsəvvürlərini “Sirlər xəzinəsi”, “Yeddi gözəl”, “İsgəndərnamə”, “Xosrov və Şirin” əsərlərindəki ideyaları ilə. Məsləhət bilmiş ki, insanlar tibbi və ruhi elmlərdən xəbərdar olsunlar, bu mənbələr kainat və insan psixologiyası haqqında düşünməyə əsas verir.

“Yeddi gözəl” poemasında Nizami bəşəriyyətin xilas düsturuna toxunaraq insandakı gizli enerjisini fəaliyyətsiz qalan mərkəzlərdə hərəkət etdirməyi cahillikdən kamilliyə aparan yolun “düsturu” kimi göstərir – yazmışdır. Əsərlərin qəhrəmanı Bəhram şairin fikirlərinin təmsilçisi olaraq daxili hisslərini büruzə verir. Bəhram bir fərd kimi bir kişi cinsinə məxsus daşıyıcılara malik olaraq intim ruhi həyatını təşkil edən emosional səciyyəli şəxsdir və “libido”dan kənarda deyil, psixi konfliktlərdən də kənarda yaşamır. Bəhramın Xavərnəng qəsrində yeddi gözəlin şəklinə ovqatı ilə baxması təsadüfi təsiri oyatmır, bəsirət göznünün açılması, qızların oyadacağı xoş təssurat naminə yollar axtarır. Xavərnəng qəsri Bəhramın kişi simvolu obrazını xatırladır. Şair əbəs deməmişdir:

Gəzib yer üzündə yeddi ölkəni,

Yeddi şahzadə qız yanacaq yəni.

Bunu özümüzdən demişdir belə,

O yeddi ulduzdan gətirdik ələ.

Nizami son misarası ilə Ali enerjinin kişi tayfasına verdiyi sifarişlərin ümumi mahiyyətini çatdırmaq istəmişdir.

İnsan fenomenoloji psixikasından irəli gələn davranışına münasibətində bir qanunanuyğunluq vardır və bu məsələ ya elmi, ya da müşahidə vasitəsilə aşkarlanır – biz Nizami mühitini nəzərdə tuturuq: Uşağın hansı valideynlərdən doğulması və hansı coğrafi şəraitdə böyüyüb tərbiyə alması. Təsadüfi görünməsin ki, XII-XIII əsrin ab – havası, yetişən gənclərin özünü dərk edən, yaşlıların psixi durumundan irəli gələn davranışlarında buraxdıqları qüsurları dahi alim, əxlaq nəzəriyyəçisi N.Tusi (1201-1274) “Əxlaqi Nasiri” traktında “nəfs” probleminin fəlsəfəsində araşdırmışdır. Hansı ki, paradoks kimi görünməsin: Russo, Con Lokk, Disterveq, Pestalotsi, Komenskilərin ulu babaları belə doğulmamışdı. Lakin Nizami XII əsrin insanı olaraq əxlaqda analogiyaların ictimai həyat şəraitini mənimsəmişdi, bunu öz ailəsində, oğlu Məhəmmədin tərbiyəsində, ata – oğul bağlılığında büruzə vermişdir. Şirvanşah Axistan ona “Leyli və Məcnun” poemasını yazmağını təvəqqi edəndə, (hərçənd, tərəddüd keçirəndə) oğlunun arzusunu (əsərin yazılmasını) öncə nəzərə almışdır.

Bir amili də xatırlatmağa dəyər ki, Nizami mövcud şəraitlə əlaqədar insan psixikasını, ondan öz ata və anasına məhəbbəti, mal – dövlətə meyilliyinin dərəcəsi, hakimiyyət həsirliyi, şöhrətpərəstliyi, gözəllik idealı və sairni bədii yaradıcılığında təsvirini tapmışdır.

“İsgəndərnamə”də Sokratın, Platonun, Aristotelin, Pifaqorun deyilən fikirləri, əlbəttə, Nizamiyə məxsusdur. Şair ictimai – sosial utopiyasını irəli sürəndə Orta Əsr utopistlərin (Jan Jak Russo, Raber Oyen, Şarl Furye) ulu bbaları da dünyaya gəlməmişdilər. Nizami etik – fəlsəfi fikirlərində qərbin “Edip kompleksi”ni axtarmamışdır, hakimiyyəti təmsil edən şahlara üz tutmuş ki:

Sərxoşluq edən dövlət huşyar olacaq bir gün,

İllərlə yatan bir bəxt bidar olacaq bir gün.

Nizami insanın davranışını mənəvi – əxlaqi təkamül kontekstində axtarırdı, bu da humanizm və xəlqilik ideyalarının dövlətin idarə olunmasının bir əsas atributu deməkdir. Anadan naqis doğulanlar (genetik baxımdan), qeyri – qanuni atanın övladı sayılanlar fəsad işlərdən, hətta doğmasını qətlə yetirməkdən belə çəkinmirlər. Bu hissi Xosrovun oğlu tərəfindən öldürülməsi bir fakt olaraq qalır tarixin səhifələrində...

Məqalədə məqsədimiz material verən qadın və kişi qəhrəmanlarının (bəzisi tarixi simalardır) şəhvət – ehtiras hissinin psixoloji və bioloji təbiətini – mahiyyətini xırdalamaq deyil, dərinə varanda Ana (qadın) və Ata (kişi) emosional və düşünən varlıqlardır. Ananın – qadının köməyilə kişi qadın xarakterini başa düşə bilir. Atanın – kişinin sayəsində qadın kişini anlayır. Qadın birliyə, kişi isə ayırmağa köklənir. Həyatda onlar öz aralarında ahəngdar münasibətlər qurmağı bacarırlar, bu harmoniyanı Nizami poemalarında göstərmişdir. Mütəfəkkir şairin bədii fəlsəfəsində tədqiqatçıların nəzərindən o yayınmış ki, əsrlər sonra Qərb filosof və psixoloqların baş sındırdığı “kişi qadında kişiliyin təzahürü qismində” çıxış edə bilər, qadın isə “kişidə qadınlığın təzahürü” konsepsiyasını vaxtında rədd edə bilər – poetik yanaşmasında. Nizami müdrükliyi heç cürə razılaşmazdı, əxlaqi – etik baxımından: kişidə qadına məxsus nəsə olsun.

Bir həqiqəti də etiraf edir Nizami: həyatda hər iki subyektin bəzi əlamətlərini özündə daşıyan fərdləri mövcuddur, açıqlayası olsa kişinin qadınlığından, qadının kişiliyindən danışmaq olar. Belədirsə əgər – kişinin (ərinin) təsiri altına düşən qadın (həyat yoldaşı) – hər iki tərəf xarakterlərindən uzaqlaşmaqla qarşılaşırlar.

Faciəvi məqamlar onda olar ki, ər qadının göstərişlərinə, ədalarına sözsüz əməl etməklə “qadınlaşır”! Nizami böyüklüyü, Nizami müdrükliyi millətin gələcək əsrlər qarşısında İslamiliyini, dönməzliyini, əxlaqi saflığına zəmanətini vermişdir. Bəlkə belə bir mövzulara biganə qalmışlar, affpektə qatılmamaışlar, əksinə atavizmə nəslildə qadın babalara məxsus müsbət əlamətlərin görünməsi problemini araşdırmışlar Qərb isə. Bir nümunə: “Dahi fransız yazıçısı Viktor Hüqonun “Səfillər” romanında Jan Voljan obrazı insanın: kişi və qadını özündə birləşdirən tipini – androgni yaratmaqda nə dərəcədə haqlıdır? Sualı açıq saxlayırıq.

Nizami Şərq poeziyasına məxsus poetikasından irəli gələrək öz bədii etikasında qədim filosofların mühüm konsepsiyalarına – idrakın ehtiraslar (emosiyalar) üzərində hakimiyyətinə daima diqqət yetirmişdir. Ümumiyyətlə, Şərq ədəbiyyatında, o cümlədən, poeziyada idrakla poetik ehtiras qoşa qanaddır, insanın ruhunda birgə yaşayırlar, yaradıcılığa yol açırlar. Amma Nizamiyə görə hər iki fenomen nəzarətdən yayınmamalıdır. İdrak ehtirası, emosiyanı başlı – başına buraxmamalıdır, əks halda ifrat fəsadlar törədər, başa düşülən başı aşağı salar. Budur, Nizami Gəncəvinin əsrləri qabaqlayan fikri: “Ey ürək, sənin çırpınmaların yanında ehtiras ağacı bitmişdir, hələ o, sənin başını əyməmiş sən onun başını əy. Əgər sən bu bağlamanı (ehtiraslar yükünü) üzərindən ata bilsən, məhv edən ehtirasların əlindən inləməyəcəksən”.

Nəticə olaraq konkretləşdirib fikirlərimizi çatdırmağı lazım bildik. Nizaminin poeziya okeanında yazanlara yalnız kiçik gəmi kimi görünmək olar. Şair dərin analitik təfəkkürü ilə həyatda insanın – fərdin (şəxsin) düşüncələrini, hiss və həyəcanlarını ifadə etmiş, subyektin öz şüurunu dərk etməsini praqnozlaşfırmışdır.

Bəlkə bu yanaşma bizim tərəfimizdən təbii sayılmalıdır, onun üçün ki, Nizami ədəbiyyatın, xüsusilə, şeirin incəliklərini (poetikasını) şərh etmişdir. Müasir nəzəri baxışla yanaşsaq, insana məxsus fenomonoloji refleksiyanın ruhi həyəcanlarının mövcudluğunu nəzərə almışdır.

Fenomonoji yanaşmanın şeirdə bir vəzifəsi də Varlığın və İdrakın sirrini üzə çıxarmaqdır (şair poema – hekayətlər kitabının adını əbəs yerə “Sirlər xəzinəsi” qoymamışdır). Şairlər, yazıçılar, rəssamlar insan faktoruna fenomonoji baxımdan yanaşıb, onun (insanın) qəlb – ürək sirlərini aşkara çıxarmaq yolunda bələdçilik edirlər.

Nizami Varlığa poetik – fəlsəfi münasibətini Dünya poeziyası səviyyəsində gerçəkləşdirmişdir.

Allahverdi Eminov

Hürriyyət.- 2021.- 14 dekabr.- S.14.