Azərbaycan dövlətinin Zəngəzur dəhlizi

layihəsi vasitəsi ilə Qafqazda toqquşan

maraqları birləşən maraqlara çevirmək planı

“Bölgədə və ölkəmizdə tamamilə yeni geosiyasi vəziyyət yaranıb. Ona görə biz bütün addımlarımızı düzgün atmalıyıq ki, daim qələbə qazanaq. Daim Azərbaycan bayrağı yüksəklərdə olsun”.

İlham Əliyev

Qədim zamanlardan bəri Qafqaz dünyanın ən mühüm geosiyasi regionlarından biri kimi qiymətləndirilib. O, Şərqi Avropa ölkələri ilə Orta Asiya dövlətləri, pravoslav aləmi ilə (Gürcüstan, Rusiya) islam dünyası arasında körpü, Bizans, Osmanlı, İran və Rusiya imperiyaları arasında sərhəd olub. Əsrlər boyunca Qafqaz imperiyaların mübarizə meydanına çevrilib. Qafqaz həm də Yaxın və Orta Şərqə, Xəzər, Qara və Aralıq dənizlərinə çıxış yolu, eyni zamanda bu regionları birləşdirən həlqədir. Tarix boyunca Qafqaz müxtəlif hərbi qüvvələr, ordalar, qəbilələr, dövlətlər, imperiyalar, dinlər arasında saysız-hesabsız müharibələr və münaqişələr meydanı olub. Ötən ilin payızında imzalanan sülh müqaviləsi Azərbaycanı regionun güclü mərkəzinə çevirmək yolunda böyük addım və Cənubi Qafqazın sülh, sabitlik, əməkdaşlıq, birgə maraqlar məkanına çevrilməsi yolunda inqilabi dönüş nöqtəsi oldu.

Qafqazda son dövrün ən qanlı münaqişələrindən biri 30 il əvvəl başlanan, işğal, atəşkəs və azadlıq dövrlərinə bölünən Qarabağ müharibəsi oldu.

2020-ci ilin payızında rəşadətli Azərbaycan ordusunun qələbəsi ilə torpaqlarımızın işğaldan azad olunması ilə nəticələnən Vətən müharibəsi həm ölkəmizin, həm də ümumilikdə regionun gələcək inkişafında böyük perspektivlər üçün başlanğıca çevrildi.

Azərbaycan dövləti və ordusu Ermənistanı işğalçı siyasətindən çəkindirməklə yanaşı, Qafqazda böyük bir qanlı münaqişə ocağını söndürmüş oldu. Postmüharibə dövrü regionda və ümumilikdə dünyada əməkdaşlıq, qarşılıqlı ticarət, kommunikasiyaların, nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılması üçün böyük gələcək vəd edir.

Azərbaycan dövlətinin 10 noyabr tarixli üçtərəfli bəyanatın şərtlərinə görə açılması nəzərdə tutulan Zəngəzur dəhlizi Rusiya, Azərbaycan, Türkiyə, İran, Gürcüstan, Ermənistan dövlətlərinin maraqları ilə yanaşı, digər qonşu ölkələrin, Türkmənistandan tutmuş İtaliyaya qədər dünya dövlətlərinin, hətta “Bir kəmər – bir yol” layihəsinin mərkəzinə çevrilə biləcəyi üçün Çinin belə maraqlarına cavab verir. Zəngəzur dəhlizinin açılması Avrasiyanın ürəyində yeni nəqliyyat damarının açılması, logistika sahəsində inqilab deməkdir.

Əvvəlki yazılarda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Avrasiya meterikinin şimalını və cənubunun, Avropa və Asiya qitələrinin, böyük enerji və nəqliyyat dəhlizlərinin mərkəzində yerləşir. Birinci neft kəmərinin işə düşməsindən – Azərbaycanı, Xəzər dənizini Qara dənizlə birləşdirən, 99-cu ildə istismara verilən Bakı-Supsa kəmərinin istismara verilməsindən sonra böyük layihələr icra edilməyə başladı. Buna nümunə olaraq, Trans-Avropa və Trans-Asiya dəmir yolu şəbəkələrini birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsini göstərmək olar. Bu böyük layihələrin ən axırıncısı bu günlərdə istifadəyə verilmiş, 7 ölkəni birləşdirən, Türkmənistan qazını İtaliyaya çatdıra bilən Cənub Qaz Dəhlizi layihəsidir.

Avropada yerləşən Albaniya dövlətindən, Qallipoli yarımadasından tutmuş Uzaq Şərqdəki Yakutiyaya qədər eyni dilin müxtəlif şivələrində danışan 150 milyonluq türkdilli xalqlar coğrafiyasını – hərəsi cəmi onlarla kilometr enə malik – iki kiçik zolaq bir-birindən ayrılır.

Bu iki ayırıcı zolağın birincisi, Türkiyə ilə Azərbaycanın arasına son bir əsr ərzində süni surətdə yaradılaraq yerləşirilən Zəngəzur-Sisyan dəhlizidir (ikinci – Orsk dəhlizi Başqırdıstanla Qazaxıstan arasındadır). Zəngəzur həm də Azərbaycanın böyük hissəsi ilə Naxçıvan ərazisini bir-birindən ayrı salır.

1928-ci ildə Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra Azərbaycanın qərb bölgələrində, İrəvan, Göyçə mahallarında, Zəngəzurda əvvəlcə erməni köçü ilə demoqrafik balans dəyişdirildi.

Ermənilərin Qərbi Azərbaycan ərazisinə kütləvi şəkildə köç etməsindən sonra Tehrana göndərilən Rusiya diplomatik heyətinin tərkibində olan Nikolay Şavrov açıq və aydın şəkildə yazır: “XIX əsrdə Cənubi Qafqazda sayı 1,3 milyona çatmış ermənilərin 1 milyonundan çoxu bizim tərəfimizdən bölgəyə yerləşdirilib”.

Birinci Dünya müharibəsi dövründə ermənilər silahlandırılaraq həm Türkiyədə Osmanlı dövlətinə qarşı, həm də Qafqazda Azərbaycana qarşı maşa rolunu oynadı. 1920-ci ildə Sovet Rusiyasının təzyiqi ilə Zəngəzur Ermənistana verildi və Azərbaycanın Qarabağ və Naxçıvan zonaları arasında hasara çevrildi. Zəngəzur ərazisi o zaman Ermənistana verilməsəydi, bu gün Türkiyə ilə Azərbaycan arasında birbaşa quru əlaqəsi mövcud olardı.

Atatürk ilə diplomatik münasibətlərinə baxmayaraq, nə “beynəlmiləlçi” Lenin, nə də Stalin Zəngəzurun Azərbaycanın tərkibində qalmasına imkan verməyiblər – türkofobiya onları süni surətdə yaradılmış erməni dövlətini dəstəkləməyə və genişləndirməyə məcbur edib.

Sovet imperiyasının süqutu ilə “dəmir qapılar” açıldı. Türkiyə ilə Azərbaycan arasında onillərlə kəsilən əlaqələri yenidən bərpa eləmək imkanı yaransa da, birbaşa əlaqə yenə də mümkün olmadı.

Ermənistan dövlətinin artan iştahı havadarlarının dəstəyi ilə Qarabağın işğal edilməsi ilə nəticələndi. Naxçıvan blokdada qaldı. Heydər Əliyev və Süleyman Dəmirəlin təşəbbüsü ilə Naxçıvanla Türkiyə arasında salınan “Ümid” körpüsü bölgənin ərzaq təminatını yaxşılaşdırdı. Razılaşma əsasında İran qazının verilməsi əhalinin istilik problemini həll etdi.

Azərbaycanın Qarabağı erməni işğalından geri alması ilə həm də digər region dövlətləri üçün də problem yaradacaq dənizdən-dənizə qondarma “Böyük Ermənistan” xülyasına zərbə vurulmuş oldu. Ordumuzun zəfəri regionda balansı və perspektivləri dəyişdirdi.

Azərbaycandan Türkiyəyə birbaşa kəsə yolun açılışı məsafəni xeyli qısaltmağa və yükdaşımaların həcmini artırmağa imkan yaradır. “Şimal-Cənub” və “Şərq-Qərb” nəqliyyat dəhlizləri, İpək yolu ilə birlikdə Azərbaycan regional nəqliyyat mərkəzi mövqeyini gücləndirir, onun tərəfdaşları üçün isə yeni imkanlar açılır.

Ermənistan izolyasiyadan çıxmaq imkanından möhkəm yapışmaq əvəzinə, altına imzasını qoyduğu layihənin həyata keçirilməsinə əngəl olmağa çalışır. Halbuki, Azərbaycanın Ermənistan üzərində qələbəsi hətta faşist ideyaların, monomillətçiliyin köləsinə çevrilmiş ermənilər üçün də faydalıdır. Dağlıq Qarabağın erməni əhalisini öz vətəndaşı kimi qəbul edən dövlətimizin Zəngəzur dəhlizi planının həyata keçirilməsi, 3+3 (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Rusiya, İran, Türkiyə) prosesi daxilində normallaşma dövrünün başlanması, hazırda Gürcüstandan keçərək Türkiyədə qaçaq şəkildə işləyən 100 minə qədər erməni üçün faydalı olacaq, ermənilərin avtomobil və dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə həm İrana, həm də Türkiyəyə getməsinə imkan yaradacaqdır. Rusiyadan iqtisadi və hərbi asılılıqdan qurtulan ermənilər türk dünyasına üz tutmaq məcburiyyətində qalacaqlar. Bütün bu imkanlardan faydalana bilmək üçün Ermənistan Türkiyə və Azərbaycana qarşı torpaq iddiaları və düşmən siyasətindən vaz keçməlidir. Hətta ermənilərin milli xislətləri dəyişməsə də (təcrübə göstərir ki, ermənilərin türklüyə qarşı düşmənlikləri müəyyən dövrlərdə nəzərə çarpmasa da, bu yalnız onların gizli inkubasiya dövrü keçirməsi demək olur), dövlət olaraq absurd iddialarından əl çəkməsi erməni faşizminin islahı yolunda böyük addım olacaqdır.

Bəli, tarixi Zəngəzur ərazisindən keçəcək, türk dünyasını bir-birinə bağlayacaq nəqliyyat dəhlizi layihəsi torpaqlarımızı işğaldan xilas edən cənnət qoxulu şəhidlərimizin, fədakar qazilərimizin, şanlı ordumuzun, müdrik dövlət başçımızın, bütövlükdə xalqımızın regionda sülhün yaradılmasına töfhəsidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin söylədiyi kimi: “Zəngəzur dəhlizi tarixi nailiyyətdir. Üçtərəfli Bəyanatda xüsusilə bu məsələnin əks olunması bizim, eyni zamanda, böyük siyasi qələbəmizdir. Hazırda Zəngəzur dəhlizinin fəaliyyəti istiqamətində fəal işlər aparılır, bir çox təkliflər var, artıq bir çox nəqliyyat-kommunikasiya layihələri masa üzərindədir, müzakirə edilir və bu, bizim növbəti tarixi uğurumuz olacaqdır”.

Zeynəb Rüstəmli

Hürriyyət.- 2021.- 11-12 mart.- S.13.