Bir sənətkar ömrünün elmi araşdırması

İmran Axundovun “Ağadadaş Qurbanov” monoqrafiyası haqqında düşünərkən

Əvvəli ötən sayımızda

Müəllif İmran Axundov elmi monoqrafiyanın ikinci fəslini “Aktyor və Bakı Uşaq Teatrı (1929-1935)” adlandıraraq oxucunu bu dövrdə yaradılan, mühüm sənət yolu keçən Bakı Uşaq Teatrının yaradıcılıq yoluna eləcə də burada aktyorun səhnə fəaliyyətinə nəzər yetirməklə onun fəaliyyətinin geniş aspektlərindən ətraflı söhbət açır. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Uşaq Teatrı rəsmi olaraq fəaliyyətə başladığı ilk gündən özünün ciddi fəaliyyəti ilə fərqlənib. Teatr öz repertuar siyasətinin tənzimlənməsi ilə yanaşı dünya mədəniyyətini, ədəbiyyatını dərindən öyrənir, öz yaradıcılıq keyfiyyətlərini yüksəltməyə hər zaman çalışırdı. Müəllif bu mərhələni təhlil edərkən yazır: “Kollektiv arasında aktyor sənətində köhnəlmiş üslubi xüsusiyyətlər, “oyun” teatrlarından qalma vərdişlər: yalançı pafos, deklamasiya, zahiri plastika və sairəyə qarşı da mübarizə gündən-günə genişlənirdi. Onlar bu çətinliklərə dözərək ruh yüksəkliyi ilə çalışırdılar. Hələ onları qarşıda daha çətin işlər gözləyirdi. Teatrın daimi binaya, peşəkar insanlara ehtiyacı var idi. Ən böyük çətinlik orijinal əsərlərin olmaması idi”.

Elmi monoqrafiyada yeni yaradılan teatrın qastrol səfərlərindən də geniş söhbətlər açılır. Xüsusi ilə 1930-cu ilin fevralında Bakı Uşaq Teatrının aktyorlarının Gəncə şəhərində on bir gün müddətində qastrolda olmaları haqqında müfəssəl məlumatlar verilir. Burada ancaq “Qırmızı qalstuk əleyhinə” pyesinin tamaşasının göstərilməsi ilə əsərin Gəncə məktəblilərinin marağına səbəb olduğundan gündə iki dəfə ümumilikdə on bir günə altı min məktəblinin bu tamaşaya böyük maraqla baxması qeyd edilir.

Elmi monoqrafiyada həm də bu dövürdə Bakı Uşaq Teatrının kollektivinin daha iki əsər olaraq hazırladığı R. Beqakın “Vur-qur” (quruluş Qabriel Kornelli, tərcümə Əsəd Tahir, rəssam Pavel Velinski) və Q. Kornellinin “Uzaq yaylaqda” (rejissor müəllifin özü, tərcümə F. Axundov, rəssam N. Kovalenko) pyeslərinin maraqlı səhnə taleyindən söhbət açılır. Müəllif İmran Axundov qeyd edir ki; “Bakı Uşaq Teatrı öz fəaliyyətini genişləndirmək üçün rayonlara üz tutmalı, öz fəaliyyət dairəsini genişləndirməli idi. Bu məqsədlə onlar “Qırmız qalstuk əleyhinə”, “Vur-qur” və “Uzaq yaylaqda” tamaşalarından ibarət repertuar düzəldib, 1931-ci ilin iyun-iyul aylarında Şəki, Ağdam, Göyçay, Lənkəran rayonlarında qastrol tamaşaları göstərdilər. Kollektiv rayon mərkəzlərində tamaşalar verməklə yanaşı kolxoz və kəndlərdə də tamaşalar oynayırdılar”.

Müəllifin elmi araşdırmalarından bəlli olur ki, bu qastrollar həmçinin həmin dövrün mətbu orqanlarında da işıqlandırılmaqla geniş oxucu gütləsinə təqdim edilib. Belə ki, bu dövrdə “Gənc işçi” qəzeti yazırdı: “İşçı və kəndli cocuqlarını passiv və zərərli məşğələlərdən ayıraraq aktivləşdirmək istədiyimiz bir zamanda işçi cocuqlar teatrosunun varlığı əlimizdə ən canlı bir vasitədir”. Və ya 19 iyun 1931-ci il tarixli “Gənc işçi” qəzetində yazılırdı: “Aktyor Ağadadaş Qurbanovun hər bir çıxışı tamaşaçıların çox xoşuna gəlir və sürəkli alqışlarla qarşılanır. Günlər keçdikcə o, daha çox ümidlər verir. O, böyük gələcəyi olan aktyordur”.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ağadadaş Qurbanov 1932-1936-cı illərdə Bakı Uşaq Teatrında bir-birinin ardınca müxtəlif rollar ifa edib. Belə ki, Vəhşi insan (R. Kipling “Tək başına gəzən pişik”, səhnələşdirəni və rej. Q. Kornelli, tərcümə M. Mərdanov, rəssam S. Yefimenko), Səməd (Q. Kornelli “Qoçaq Səməd”, rej. S. Dadaşov, tərcümə F. Axundov, rəssam N. Kovalenko), Klenervan (J. Vernin “Kapitan Qrantın uşaqları” eyni adlı romanı üzərində səhnələşdirilən, tərcümə M. Mərdanov, rej. S. Dadaşov və Q. Kornelli, rəssam N. Kovalenko), Mail (C. Cəfərov, Ş. Məlikyeqanov “Küçələrdə”, rej. Q, Kornelli, rəssam N. Kovalenko), Qaneş (R. Taqor “Əfilər”, səhnələşdirən və rej. Q. Kornelli, tərcümə F. Axundov, rəssam N. Ovçinnikov), Niftəli (Ə. Haqverdiyev “Sağsağan”, rej. Q. Kornelli və M. Haşımov, rəssam N. Kovalenko), Q. J. Şmidt (Ə. Atayev, Ə. Həsənov “Çelyuskinçilər”, rej. S. Dadaşov, rəssam N. Kovalenko), Professor (V. Lyubimova “Seryoja Streltsov”, rej. M. Haşımov, tərcümə M. Mərdanov, rəssam F. Qusak), Ayaz (M. M. Seyidzadə “Ayaz”, rej. M. Haşımov, rəssam F. Qusak) kimi obrazlarla yanaşı həmçinin Şamil Məlikyeqanovun “Papiros çəkmə” (rəssam Sadıq Şərifzadə) və Hacağa Abasovun “Sabirin məhkəməsi” (Məmmədağa Dadaşovla birlikdə, rəssam Məmməd Əlizadə) adlı əsərlərinin də səhnədə maraqlı rejissor traktofkası haqqında fikir və mülahizələri oxucuların diqqətinə təqdim edilir.

Tarixi mənbələrə nəzər salarkən görürük ki, Bakı Uşaq Teatrına Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının əmri ilə 1936-cı il iyun ayının 18-dən etibarən Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı adı verilib. 1937-ci ildə görkəmli uşaq yazıçısı və şairi Abdulla Şaiq teatra pedaqoji hissə müdiri təyin edilib. A. Şaiqin kollektivə gəlməsi teatrın həyatında əlamətdar hadisə kimi qiymətləndirilərək təcrübəli ədib və müəllim olaraq pedaqoji hissə üzrə bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə A. Şaiq məktəblilərin teatra olan rəğbətini daha da artırmaq, uşaqlarda bədii zövqü yüksəltmək, onları əməyə həvəsləndirmək məqsədi ilə maketçilər və eskizçilər dərnəklərini yaratmağa müvəffəq olub. Bu dərnəklərdə fəaliyyət göstərən müxtəlif yaş qruplarından olan şagirdlər ilk tamaşadan sonra hazırladıqları maketləri və eskizləri sərgidə nümayiş etdiriblər. Müəllif İmran Axundov məhz Gənc Tamaşaçılar Teatrının bu dövrdə fəaliyyətinə geniş nəzər yetirməklə elmi monoqrafiyanın üçüncü fəslini “Aktyor və Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı (1936-1952)” adlandıraraq bu dövrdə aktyor Ağadadaş Qurbanovun genişlənən səhnə fəaliyyəti haqqında ətraflı təhlillər aparır. Onun bu dövrdə olan səhnə fəaliyyəti haqqında müəllif yazır: “Kollektivin əsas aparıcı aktyorlarında biri olan Ağadadaş Qurbanov 1937-1945-ci illərdə teatrın səhnəsində müxtəlif xarakterlərə malik olan obrazlar yaratmışdır. Onun ifasında Seyid, Məmməd, Kikel, Molla İbrahimxəlil, Xlestakov, Eldar, Seyran, Babək, Atakişi, Sədaqət, Hacı Qəmbər, Karl Moor, Elman, Aydın, Məlik Məmməd, Qaplan kimi surətləri maraqla izlənilən səhnə obrazlarının bir qismidir”.

Müəllif İmran Axundov həmçinin aktyorun bir neçə obrazlarının dövrü mətbuatda haqlı olaraq tənqid hədəfinə çevrilməsi haqqında yazarkən onun yaradıcılığına böyük həssaslıqla yanaşmaqla dövrü mətbuatda nəşr olunan tənqidi yazılara da münasibət bildirir. Müəllif qeyd edir: “1937-ci ilin fevral ayının 1-də L. Makarovun “Əmirin əsirləri” tamaşası Məhərrəm Haşımovun tərcüməsində (ikinci tərcüməçi M. Dadaşov) və quruluşunda tamaşaya qoyuldu. 1929-1930-cu illərdə Tacikistanda baş vermiş kolxosçularla basmaçıların mübarizəsinin işıqlandırılması tamaşanın fikir və ideyasının əsasını təşkil edirdi. Aktual və yığcam hazırlanmış bu əsərdə Ağadadaş Qurbanov mənfi tip olan Seyid obrazını ifa edirdi. Tənqid Ağadadaş Qurbanovu Seyid obrazının düzgün başa düşməməkdə günahlandırırdı. Aktyor satqın, yaramaz bir tip olan, “bəlkə də qaytardılar” xəyalı ilə yaşayan, kolxoz hərəkatının düşməni, basmaçılara “bacardığı qədər” kömək edən Seyidi müsbət bir obraz kimi oynayırdı. Əlbəttə, bu səhv aktyorun bacarıqsızlığından deyil, rolu düzgün başa düşməməsindən irəli gəlirdi”.

İmran Axundov monoqrafiyanın dördüncü fəslini “Aktyor və Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı (1953-1965)” və beşinci fəslini isə “Aktyor və Azərbaycanfilm (1941-1965)” adlandırmaqla bu fəsllərdə Ağadadaş Qurbanovun Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində yaratdığı obrazlarını təhlil etməklə aktyorun səhnə quruluşlarında maraqlı obrazlarının diapazonunu böyük ustalıq və həssalıqla oxucularına təqdim edə bilir. Həmçinin aktyorun kino fəaliyyəti də geniş bir formada təhlil edilməklə onun “Səbuhi” (1941), “Şamdan bəy” (1956), “Qızmar günəş altında” (1957), “Bir qalanın sirri” (1959), “Koroğlu” (1960), “Bizim küçə” (1961), “Telefonçu qız” (1962), “Zəncirlənmiş adam” (1964), “Arşın mal alan” (1965), “Yun şal” (1965) bədii filmlərindəki obrazları haqqında da maraqlı mülahizələri ilə elmi monoqrafiyasını oxucular üçün daha təsirli forma və üslublarında təqdim edir.

Nətcə etibarı ilə fəlsəfə doktoru İmran Axundovun qələmə aldığı “Ağadadaş Qurbanov” adlı elmi monoqrafiyası Azərbaycan mədəniyyəti tarixində xüsusi yeri olan Xalq artisti Ağadadaş Qurbanovun bir sənətkar olaraq səhnə tendensiyaları və obrazlarının təqdimi üslubunda maraqla oxunan orjinal yazı nümunəsidir.

Anar Burcəliyev

Teatrşünas-tənqidçi

Hürriyyət.- 2022.- 21 iyun.- S.15.