Cənubda ilk qız məktəbini təşkil edən Məryəm xanım...

Cənub bölgəsində ilk qız məktəbi Lənkəranda keçən əsrin 1918-ci ilində maarifpərvər Azərbaycan xanımı Məryəm Bayraməlibəyova tərəfindən açılıb. Bu nəcib və işıqlı işdə atası qızına dəstək olub və evində sinif otağı ayırıb.

Məktəb “Ünas” (“Qızlar”) adı altında fəaliyyətə başlasa da, ilk günlər bir sıra problemlərlə üz-üzə qalıb. Birinci növbədə həmin dövrdə bəzi ailələr qızlarına təhsil almağı qəti şəkildə qadağan edib. Çətinliklərə baxmayaraq, Məryəm xanım və atası Lənkəranı qapı-qapı gəzərək insanları inandırıb və məktəbə 9-12 qız toplaya bilib. Özü də Məryəm xanım qızları məktəbə cəlb etmək üçün çadrada gəzib.

Lənkəranda yeganə qadın müəllim olan Məryəm xanımın məktəbində şagirdlər təkcə yazmaq və oxumağı öyrənməyib, həm də pullu səhnəciklər hazırlayıb valideynlərin qarşısında çıxış ediblər. Əldə olunan vəsait isə kasıb qızların məktəbə cəlb olunması üçün xərclənib. Yer gəlmişkən onu da qeyd edək ki, görkəmli teatr sənətinin ustaları – Xalq artistləri Həqiqət Rzayeva, Cahan Talışinskaya, Münəvvər Kələntərli müxtəlif illərdə Məryəm xanımın məktəbində oxuyublar. Məktəb fəaliyyət göstərdikcə, hətta dindar qadınlar belə gənc müəllimin hekayələrini dinləməyə gəliblər. İşgüzar fəaliyyətini nəzərə alıb Məryəm xanım 1925-ci ildə Moskvada keçirilmiş I Ümumittifaq Müəllimlər Qurultayına dəvət edilib. O, bu zaman Qızıl Meydanda çıxış edən Şərqin ilk qadını kimi adını tarixə yazıb.

Məryəm xanım ömrü boyu savadsızlığa qarşı mübarizə aparıb, qadınları mədəni və ictimai həyata cəlb etməyə çalışıb. Bu məqsədlə o, Lənkəranda ilk qadın xeyriyyə cəmiyyətini də yaradıb.

Gəlin, bu tərəqqipərvər ziyalı xanımın həyatına bir balaca nəzər salaq. O, 1898-ci il yanvar ayının 22-də Lənkəran şəhərində dünyaya göz açıb. Həyat yoldaşı Cavad bəy Məlik-Yeganov 1918-ci ildə Respublikanın müstəqillik bəyannaməsini imzalayan parlamentin 16 üzvündən biri olub. Məhz bu fəaliyyətinə görə sovet dövründə Kareliya düşərgələrindən birinə sürgün edilib, elə orada dünyasını dəyişib.

Əvvəlcə Məryəm xanımı “xalq düşməninin arvadı”, 1937-ci ildə isə Müsavat partiyasının fəal üzvü kimi məhkum edib Bayıl həbsxanasına göndəriblər, sonra Arxangelsk şəhərinə köçürülüb. 1948-ci ildə həbs müddəti başa çatıb və Bakıya qayıdıb. Bütün bu işgəncələrin nəticəsində Məryəm xanım görmə qabiliyyətini itirib, bir daha əmək, ictimai fəaliyyətinə qayıda bilməyib.

1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin qərarı ilə bütün ittihamlar Məryəm xanımın üzərindən götürülüb və adı təmizə çıxarılıb. Yoldaşı Cavad bəy isə bir il sonra - 1957-ci ildə reabilitasiya olunub. Məryəm Bayraməlibəyova 1987-ci ildə 89 yaşında Bakıda haqq dünyasına qovuşub. 2000-ci ildə Məlik-Yeganovların Bakıda yaşadığı binaya onların xatirə lövhəsi vurulub.

Zəfər ORUCOĞLU

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

Hürriyyət .- 2025.- 29 iyul (№26).- S.14.