AZƏRBAYCAN DEMOKRAT

FİRQƏSİNİN 80-Cİ İLDÖNÜMÜ

1945-1946-cı illər İran Azərbaycanında Milli İstiqlal uğrunda mübarizənin ən qanlı, həm də şərəfli dövrü olmuşdur. İstibdad rejiminin əsarətindən qurtarmaq uğrunda başlayan bu mübarizənin alovu ara-sıra səngimiş kimi görünsə də, heç vaxt sönməyib və qələbəyə qədər davam edəcəkdir. Bu mübarizənin başlanması Azərbaycan Demokrat Firqəsinin yaradılması hicri 12 Şəhrivər 1324-cü il, miladi tarixlə 3 sentyabr 1945-ci ildə ADF-nin tarixə “12 ŞƏHRİVƏR MÜRACİƏTNAMƏSİ” adı ilə həkk olunaraq 05.09.1945-ci il tarixində bəyan edildi. Bu tarixi bəyanatı Qüzeyli-Güneyli Azərbaycan ictimaiyyətinin, xüsusilə gənc və orta yaşlı nəslinə təqdim edirik.

AZƏRBAYCAN DEMOKRAT FİRQƏSİNİN

“12 ŞƏHRİVƏR MÜRACİƏTNAMƏSİ”

Məlumdur ki, dünya ölkələrində yaşayanlar çoxlu tarixi prosess və səbəblərə görə vahid cəmiyyət halında deyillər. Hər bir ölkənin sərhəddi daxilində yaşayan qəbilə, tayfa və millətlər dil, irqi, adət-ənənələri və s. cəhətdən bir çox xüsusiyyətlərə malikdirdər. Əgər hər bir ölkənin quruluşunda və idarəçilik sistemində bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmasa, orada həqiqi demokratiya və milli hökumət mövcud ola bilməz. Dünyanın böyük və mütərəqqi ölkələrinin milli hökumətlərinin nailiyyətlərini sorğulayanda görürük ki, bunların hamısı həmin millətlərin özəl xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasına əsaslanır. Amerika Birləşmiş Ştatları, Birləşmiş Sovet Cümhuriyyətləri, həmçinin İsveçrənin dövlət quruluşları bizim bu fikrimizi mövcud fakt olaraq təsdiq edir. Bu klassik demokratik ölkələrdə milli hüquqları və federasiya üsulunu qorumaqla bütün millətlərinin fərdlərinin ölkənin müqəddəratını həll etmək və dövlət işlərində iştirak etməsinə müvəffəq olmuşlar Məhəlli hüquqlar və federasiya üsulunun mərkəzi idarəetməyə zərər vura biləcəyi fikirləri əsassız və çürük iddialardır. Amma, bunun əksinə olaraq təcrübə sübut etmişdir ki, qəbilələr, tayfalar, millətlər və mərkəzdən kənar yaşayan əhalinin nə qədər müstəqil və sərbəst şəkildə dövlət işlərinə müdaxilə və iştirakı təmin edilərsə, onların vətənlə əlaqəsi və vətənə məhəbbəti o nisbətdə artıq və möhkəm ola bilər. Bu düşüncə və əsas ilə Konstitusiya tələb edən hərəkat yaradanlar və İranın Əsas Qanununu (Konstitusiyasını) yazanlar əyalət və vilayət əncümənlərini (yığıncaqlarını) irəli çəkərək çalışmışlar ki, bu vasitə ilə bütün İran xalqını ölkənin müqəddəratını təyin etməkdə iştirakını təmin etsinlər, əyalət və vilayətlərin yerli özünəməxsus ehtiyaclarını onların əhalisi vasitəsilə təmin etməyə çalışsınlar. Əyalət və vilayət yığıncaqlarının qapalı, qeyri-şəffaf keçirilməsi İran millətlərinin ictimai hüquqdan məhrum edilməsi deməkdir. Mütləqiyyət bürokratiyası rejimi və mənasız mərkəzləşmə vasitəsilə İran məmləkəti bir ovuc satqın, oğru və istismarçı ünsürlərin əlində oyancaq olmuş və bu səbəbdən tərəqqi və təkamül karvanıdan həddən artıq dalda qalmışdır. Tamamilə yararsız bürokratik rejimin mövcudluğunun nəticəsidir ki, İranlıların əksər hissəsi ictimai hüquqdan məhrum, qayda-qanuna və milli hökumətə bədbin olub, İranın gələcəyinə şübhə və ümidsizlik gözü ilə baxırlar.

İnkar etmək olmaz ki, bu gün bizim ölkəmizdə milli hökumət və qayda-qanundan əsər qalmamışdır. İran dövləti əməldə iradəsiz və pozucu bir maşın halına düşmüşdür ki, onun başında duranlar xalqı qarət etməkdən başqa bir məqsəd və niyyət təqib etmirlər. Bütün sahələrdə fəsad, bədbəxtliklər və fəlakət hökm sürür. Bütün əcaibliklər bundan yaranmışdır. Dərəbəyliyin qüvvətlənməsi, diktator və diktatorsevənlərin tapılması bu ağılsız və faydasız idarəetmə üsulunun nəticəsidir ki, dörd-beş nəfər çürük siyasi başçılar güc ilə İran camaatına zorla qəbul etdirmişlər.

Əgər İranda yaşayan ellər, millətlər, xalqlar ölkənin istiqlalını qorumaqla bərabər öz yerlərində və öz sərhəddləri hüdudunda azad və muxtariyyətə malik olsaydılar, ölkənin bütün ümumi qanunlarına riayət etməklə bərabər, öz müqəddəratını öz istək və iradələri ilə təyin etməyi bacarsaydılar, əgər onların özlərinin mədəni, iqtisadi və siyasi cəhətdən tərəqqiləri uğrunda öz əlləri ilə münasib olmayan qeyd və şərtsiz çalışmaq haqqı olsaydı İranın vəziyyəti və hala düşməz, saysız qurbanlar hesabına əldə edilmiş qayda, əsas qanun (konstitusiya) təsirsiz qalmazdı. Buna görə bu vəziyyət min illər davam edərsə İran xalqının düşkün, pis vəziyyət və çarəsizlik dəryasından xilas olub, tərəqqi və təkamül yoluna qədəm qoyması, müstəbid, qaniçən və zalım ünsürlərin əlindən xilas olması mümkün deyil. Əgər bu mənhus rejim olduğu kimi qalarsa, siyasi firqələr (partiyalar) və sair demokratik təşkilatlardan hətta kiçik faydalar belə hasil olmayacaqdır. Ayrı bir çarə yoxdur. Xalq içindən və camaatın geniş xalq kütlələrinin ehtiyacına uyğun əyalət və vilayətlərdə yaşayan xalqların xüsusiyyətləri əsasında əsas qanunun təkmilləşdirilməsi və icrası üzrə ciddi işə başlayıb milli hökuməti işlək və yararlı hala gətirmək lazımdır. Məhəlli hüquqlar və federasiya sisteminin bəsit və sadə forması olan əyalət və vilayət iclasları təzə bir fikir deyildir. Təkcə müasir və mütərəqqi ölkələrdə deyil, tarixən böyük ölkələrdə belə, xalqın və millətlərin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onların əllərini daxili işlərində açıq qoymuşlar. Böyük Dariyuşun ölkədaxili ərazi bölgüsü də ancaq bu təbii ehtiyac üzərində qurulmuşdur. Qədim İranın ərazi bölgüsü bu günkü fedaralizm və muxtariyyət üsulunun ibtidai formasından başqa bir şey deyildir. Hazırda İrandakı mövcud olan şahənşahlıq rejiminin başqa təfsiri, izahı yoxdur. Əgər mərkəzi hakimiyyəti diktatorluq, özbaşınalıq və zorakılıqdan ötrü saxlamaq istəsək, bu başqa məsələdir. Əgər istəsək ki, mərkəzi dövləti demorkatik hökumətdən yüksəkdə durmasını qəbul edək, o vaxt, böyük milli, mədəni xüsusiyyətlərə malik olan əyalət və vilayətlərə öz daxili işlərində azadlıq və muxtariyyət verməliyik ki, bu vasitə ilə onlar mərkəz ilə mənəvi rabitələrini gücləndirə bilsin.

Bir halda ki, biz Azərbaycanın xüsusiyyətlərindən bəhs edirik və deyirik ki, bu geniş torpaqda dörd milyon yarım Azərbaycanlı yaşayır və bu camaatın dili, adət-ənənəlri, vergi cəhətdən İranın başqa əyalətləri ilə böyük fərqi vardır, həm də bu xalqın öz mədəni işlərində və öz torpağının abadlaşdırılmasına müdaxilə və iştirak etsin, bu zaman biz mərkəzi hökumətin əleyhinə deyil, onun güclənməsinə çalışmış oluruq. Bəzi dar düşüncəli adamlar xəyal edirlər ki, qara-gürüh çomaq, zor vasitəsilə bu xalqın dilini, xüsusiyyətlərini, adət-ənənələrini, sərvətini əlindən almaq mümkündür. Onlar bu xam xəyalla insanları, hətta Azərbaycanın uzaq kəndlərində belə, öz ana dilindən başqa bir dil bilməyən kəndliləri belə, fars dilində danışmağa vadar və məcbur etməyə çalışırlar. Bunlar İran xalqını aldatmaq üçün yaratdıqları milli vəhdət sözünü, insanların paltarı və dilini süni surətdə birləşdirməklə reallaşdıra biləcəklərini düşünürlər. Bilmirlər ki, dilin kökü anaların sinəsindən, xalqın adət-ənənələrindən və maddi həyatından yaranır. Nə qədər analar diri və maddi həyat qaynamaqdadır bu xalqın dilini və adət-ənənələrini əvəz etmək mümkün olan işlərdən deyildir. Milli birlik o vaxt yarana bilər ki, xalqın hamısı öz xüsusiyyətlərini və daxili azadlığını saxlamaqla tərəqqi edib, bir-biri ilə bərabər ola bilsin. Azərbaycan xalqı mərkəzin çürük və yaramaz adamlarının siyasəti sayəsində özünün istedad qabliyyət və zəkasına baxmayaraq hər cür azadlıq, ixtiyardan məhrum edilmişdir. Onun oğullarının öz ana dilində təhsil almaq imkanları olmamışdır. Onun ziyalıları xalqın mədəni, tibbi və sair ehtiyaclarını qarşılamaq üçün heç bir haqq və ixtiyara malik deyildir. Onlar öz ana yurdlarında və özlərinin qızıl törədən torpaqlarında yoxsul və çarəsizlik halında yabançılar və əsirlər kimi yoxsul halda yaşamaqdadırlar. Onun şəxsiyyətini, dilini və milliyyətini hər an aşağılanaraq təhqir etməkdədirlər. Rza xanın şum siyasətinin tərəfdarı və mərkəzi dövlətin rəsmi nümayəndəsi, bəlkə də Azərbaycan xalqı düşmənlərinin nümunəsi olan Əbdüllah Mustafinin təhqiramiz sözləri bayquş səsi kimi hazırda da Azərbaycan xalqının qulaqlarında əks-səda verir. Bir müəyyən saydan başqa bütün Azərbaycan xalqı özlərinin adına, şöhrətinə, milliyyətinə sıx bir surətdə bağlıdır. Bunlar həmişə səy etmişlər, Azərbaycanın azadlığı, səadəti və bununla bərabər bütün İranın azadlığı, səadəti uğrunda ciddi çalışmışlar. Biz mətləbin uzanmasını nəzərə alaraq Azərbaycanın parlaq tarixindən bəhs etmək istəmirik. Bu xalqın mənşəyi və cəsur babalarının böyük bir dövlət təşkil edib uzun illər müstəqil siyasi həyat sürdüklərini də irəli çəkməyirik. Səfəvi sultanlarının Azərbaycan oğullarından təşkil etdiyi qızılbaş ordusunun bu günkü İranın təşkilində gördükləri böyük işlər və göstərdikləri böyük qəhrəmanlıqlardan da bəhs etmirik.

Hətta İran və Azərbaycanın məşrutə hərəkatında Səttərxanın bayrağı altında fədakarlıq göstərən Azərbaycan mücahidlərinin fəyaliyyətlərini də ayrı mövqeyə saxlayırıq. Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin azadlıq uğrunda başladığı qiyamı və bundan sonra meydana çıxan bütün qiyamlar və azadlıq hərəkatlarını da şərh etməyəcəyik. Biz deyirik: Azərbaycan torpağında dörd milyondan çox bir xalq yaşayır ki, onlar özlərinin milli mənsubiyyətini tanıyır, özlərinə məxsus dilləri və ayrı bir adət-ənənələri vardır. Bu xalq deyir: biz istəyirik ki, İranın istiqlaliyyətini və bütövlüyünü qorumaqla bərabər öz daxili işlərimizi idarə etməkdə muxtar və azad olaq. Öz evimizi öz istəyimizlə və iradəmizlə idarə edək, məhəlli ehtiyaclarımızı öz gücümüzlə təmin edək.

Azərbaycan deyir: Tehran bizim dərdimizə yetişmir və bizim ehtiyaclarımızı aydınlaşdırıb çarə etməkdə acizdir. Bizim mədəniyyətimizin tərəqqisini məhdudlaşdırır. Bizim ana dilimizi təhqir edib başqa vətəndaşlarımız kimi sərbəst yaşamağa yol vermir. Bununla belə biz oradan rabitəmizi kəsmək iddiasında deyilik. Ölkəmizin bütün və ümumi qanunlarına itaət edəcəyik. Ölkə Parlamentində iştirak edərək fəaliyyət göstərəcəyik. Fars dilinin dövlət dili olmaq şərti ilə milli məktəblərimizdə öz dilimiz ilə bərabər tədris edilməsinə imkan verəcəyik. Amma bunların hamısı ilə bərabər özümüz üçün bu haqqı da qəbul edirik ki, gərək öz evimizin ixtiyar sahibi olub, onu öz səliqəmizlə idarə etmək imkanına malik olaq.

Qeyd: İran Azərbaycanında uzun yüzilliklərdən bəri təhsil, yazı işləri, dövlət və hətta fərdi kargüzarlıq sənədləri, ədəbiyyat, mətbuat və s. fars dilində aparıldığından bəyanatın mətnində Azərbaycan dilində pərçim edilmiş çoxsaylı fars sözlərinin işlənməsinə, eləcə də, cümlə quruluşları və söz sonluqlarının Azərbaycan ədəbi dili qaydaları ilə tərs-mütənasib olan fars dili stilində yazıldığından, oxucularımızın bəyanatın mətnini dəqiq başa düşməsini asanlaşdırmaq məqsədilə bəyanatın mətninin məzmun və mahiyyətini olduğu kimi saxlamaqla Azərbaycan ədəbi dilinin qayda və tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır.

Davamı gələn sayımızda

Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin sədri:

Adilə Çernik-Bülənt

İranlı Mühacirlər Cəmiyyəti İctimai Birliyinin sədri:

Firidun Ənuşirəvan oğlu İbrahimi

Hürriyyət.- 2025.- 23 sentyabr, №34.- S.13.