AZƏRBAYCAN DEMOKRAT

FİRQƏSİNİN 80-Cİ İLDÖNÜMÜ

əvvəli ötən sayımızda

1945-1946-cı illər İran Azərbaycanında Milli İstiqlal uğrunda mübarizənin ən qanlı, həm də şərəfli dövrü olmuşdur. İstibdad rejiminin əsarətindən qurtarmaq uğrunda başlayan bu mübarizənin alovu ara-sıra səngimiş kimi görünsə də, heç vaxt sönməyib və qələbəyə qədər davam edəcəkdir. Bu mübarizənin başlanması Azərbaycan Demokrat Firqəsinin yaradılması hicri 12 Şəhrivər 1324-cü il, miladi tarixlə 3 sentyabr 1945-ci ildə ADF-nin tarixə “12 ŞƏHRİVƏR MÜRACİƏTNAMƏSİ” adı ilə həkk olunaraq 05.09.1945-ci il tarixində bəyan edildi. Bu tarixi bəyanatı Qüzeyli-Güneyli Azərbaycan ictimaiyyətinin, xüsusilə gənc və orta yaşlı nəslinə təqdim edirik.

Yuxarıda dediyimiz kimi biz təzə bir iş başlamamışıq. İllərdir ki, Azərbaycanın aydınları Azərbaycan və İranın azadlıq və istiqlalının gizli və açıq şəkildə Azərbaycanlıları mədəni muxtariyyət üçün mübarizə etmişlər. İndi demokratik ölkələrin qəhrəman cavanlarının mübarizəsi sayəsində faşizmin əsası yıxılmış və millətlərin başqa millətlər üzərində ağalıq nəzəriyyəsinin boş bir iddia olduğu sübuta yetmiş, bütün dünya millətlərinin sərbəst bir surətdə öz müqəddəratını təyin etmələri qanunlar, müqavilələr vasitəsilə elan olunmuşdur. Bu halda Azərbaycan xalqı və Azərbaycan azadlıqsevərləri çeşidli fərdlər halında mübarizəsini davam etdirə bilməzdi. Ona görə də bu mübarizəyə rəhbərlik etmək üçün möhkəm intizama malik bir firqə (partiya) təşkilatı yaranmalı idi. Azərbaycan Demokrat Fİrqəsi bu ehtiyacdan doğulmuş bir təşkilatdır. O təşkilat bütün demokratik və azadlıqsevər şəxsləri öz sıralarına dəvət etməklə bir ağır çəkili milli bir mərkəz yaradacaqdır. O Azərbaycan xalqını azadlıq hədəfinə doğru getməyə sövq etməklə, həm də İran xalqının tərəqqi və təkamül yolunu açmış olacaqdır. Əlbəttə bu firqənin proqram və əsasnaməsi çox tezliklə konfrans tərəfindən qəbul edilib xalq arasında yayılacaqdır.

Bununla bərabər Təsisçilər Heyəti bu vasitə ilə firqənin əsas fikirlərini bütövlükdə xalqa elan etməklə onları öz sıralarına çağırmağa başlamışdır.

Əziz həmvətənlər! Budur, böyük tarixi mübarizə dövrü başlanır. Azərbaycan Demokrat Firqəsi hansı sinfə və təbəqəyə mənsub olmasından asılı olmayaraq, hamını öz təşkilatına üzv olmağa və müqəddəs milli mübarizə işində iştirak etməyə çağırır.

Bu firqənin qapıları oğrular və xainlərdən başqa bütün Azərbaycan xalqının üzünə açıqdır. Hər kəs bizim şüarlarımızı və məqsədlərimizi qəbul edərsə çox tezliklə özünü firqə təşkilatına üzv yazdırmalı və Azərbaycanın, bütövlükdə İranın azadlıq bayraqdarının sırasına daxil olmalıdır. Bizim şüarlarımız bunlardır:

1. İranın istiqlal və bütövlüyünü saxlamaqla bərabər Azərbaycan xalqına azadlıq və mədəni muxtariyyət verilməlidir ki, öz mədəniyyəti yolunda və Azərbaycanın abadlaşması və tərəqqisi üçün ümumilikdə ölkənin bütün ədalətli qanunlarına əməl etməklə bərabər öz taleyini təyin etsin.

2. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün çox tezliklə Əyalət və Vilayət yığıncaqlarını təşkil edib işə başlamaq lazımdır. Bu yığıncaqlar mədəni, tibbi, iqtisadi sahələrdə fəaliyyət göstərməklə bərabər, bu baxımdan əsasən bütün dövlət işçilərinin əməliyyatını təftiş edib, onların işdən kənarlaşdırılaraq, başqaları ilə əvəz edilməsi ilə əlaqədar fikirlərini açıqlasınlar.

3. Azərbaycanın ibtidai məktəblərində dördüncü sinifə qədər dərslər ancaq Azərbaycan dilində aparılmalıdır və dördüncü sinifdən başlayaraq yuxarı siniflərdə dövlət dili olmaq etibarilə fars dili də Azərbaycan dili ilə yanaşı tədris edilməlidir. Azərbaycanın Milli Universitetinin təşkili də Demokrat Firqəsinin əsas məqsədlərindən biridir.

4. Azərbaycan Demokrat Firqəsi sənayenin, fabrikaların genişlənməsinə ciddi çalışacaq və səy göstərəcək ki, mövcud fabrikaları təkmilləşdirməklə bərabər işsizliyi aradan qaldırılması, manufaktura və maşın sənayesini genişləndirmək üçün vasitələr əldə edərək yeni fabrikalar yaratsın.

5. Ticarətin genişlənməsini ADF-si çox zəruri və ciddi məsələlərdən hesab edir. Bu günə qədər ticarət yollarının bağlı qalması çoxlu kəndlilərin, xüsusilə bağ sahiblərinin və kiçik sazibkarların sərvətlərinin əllərindən çıxmasına və onların dilənçi halına düşməsinə səbəb olmuşdur. Bunun qabağını almaq məqsədi ilə Demokrat Firqəsi bazar tapmaq və Azərbaycan əmtəələrinin xarici bazarlara çıxarılması üçün tranzit yolları axtarmaq işinə də ciddi başlamağı, bu vasitə ilə ümummilli sərvətin azalmasının qabağının alınmasını nəzərdə tutmuşdur.

6. Demokrat Firqəsinin əsas məqsədlərindən biri də Azərbaycan şəhərlərinin abadlaşdırılmasıdır. Bu məqsədə çatmaq üçün Firqə, çox tezliklə şəhər əncümənlərinin qanuni təsdiqini tapıb (burada əncümənlərə qanunla bələdiyyə statusu verilərək, bələdiyyələrə çevrilməsi nəzərdə tutulur) şəhər əhalisinə müstəqidl bir surətdə şəhərin abadlığına çalışıb onları səliqəyə salaraq müasir hala gəlməsinə imkan verilsin. Təbriz şəhərinin su ilə təmin edilməsi Azərbaycan Demokrat Firqəsinin çox təcili cari məsələlərindəndir.

7. ADF-nin təsisçiləri gözəl bilirlər ki, ölkənin məhsul istehsal edəni və iqtisadi qüvvəsi kəndlilərin qüvvətli qoludur. Ona görə Firqə kəndlilər arasında yaranan hərəkatı nəzərə almalıdır. Firqə səy edəcəkdir ki, kəndlilərin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün əsaslı tədbirlər görülsün. Xüsusilə kəndli ilə sahibkarın arasında müəyyən bir hüdud təyin etmək və bəzi torpaq sahibləri tərəfindən ixtira edilmiş qeyri-qanuni vergilərin qabağını almaq Demokrat Fİrqəsinin təcili vəzifələrindəndir. Firqə səy edəcək ki, məsələ elə bir surətdə həll edilsin ki, həm kəndlilər razı qalsın, həm də torpaq sahibləri özlərinin gələcəyinə inam duyub, rəğbətlə kəndlərinin və öz ölkəsinin abadlığına çalışsınlar. Boş torpaqları, Azərbayanı tərk edib qaçan və Azərbaycan xalqının zəhmətlərinin məhsulunu Tehranda və sair şəhərlərdə istifadə edən torpaq sahiblərinin torpaqları, onların tezliklə Azərbaycana müraciət etməkdikləri halda, Demokrat Firqəsinin əsasnaməsinə müvafiq olaraq kəndlilərin ixtiyarına verilməlidir. Biz Azərbaycandan kənarda özlərinin təmtəraqlı həyatını təmin etməkdən ötəri sərvətini xaricə aparanları Azərbaycanlı hesab etmirik. Əgər onlar Azərbaycana qayıtmaqdan imtina etsələr, biz onlar üçün belə bir haqqı tanımırıq. Bundan əlavə Firqə çalışacaq ki, Azərbaycan kəndlilərinin əksəriyyəti torpaq və əkin alətləri ilə çox asan və sadə bir surətdə təmin edilsin.

8. Demokrat Firqəsinin mühüm vəzifələrindən biri də işsizliklə mübarizə etməkdir. İndidən bu təhlükə çox ciddi bir surətdə özünü göstərməkdədir. Gələcəkdə bu sel (prosses) gündən-günə qüvvətlənəcəkdir. Mərkəzi dövlət və yerli məmurlar tərəfindən bu istiqamətdə heç bir iş görülməmişdir. Əgər prosses bu minval ilə davam edərsə, Azərbaycan xalqının əksəriyyəti çətin bir duruma düşməyə məhkumdur. Firqə çalışır ki, bu təhlükənin qabağını almaq üçün ciddi tədbirlər görülsün. Hələlik fabriklərin yaradılması, ticarətin genişləndirilməsi, əkinçi təşkilatlarının təsis edilməsi, dəmir və şosse yollarının çəkilməsi kimi tədbirlər bu təhlükənin qarşısını xeyli almış olar.

9. Seçki qanununda Azərbaycan haqqında böyük zülm edilmişdir. Dəqiq məlumata görə bu ölkədə dörd milyondan yuxarı Azərbaycanlı yaşamaqdadır. Bu ədalətsiz qanuna əsasən Azərbaycana ölkənin Parlamentində 20 vəkil yeri verilmişdir. Bu qətiyyən mütənasib bir bölgü deyildir. Azərbaycan Demokrat Firqəsi səy edəcək ki, Azərbaycanın öz əhalisinin say nisbətinə uyğun vəkil seçmək hüququ olsun. Bu Təqribən Parlament nümayəndələrinin üçdə birini təşkil etmiş olar. ADF-si Parlamentə (məclisə) seçkilərin mütləq azad olması tərəfdarıdır. O dövlət məmurlarının, ölkə daxilində və xaricində yaşayan varlıların əhalini qorxutmaq, aldatmaq yolu ilə seçki prossesinə qarışmalarına ciddi müxalif olacaqdır. Gərək seçki prossesi bütövlükdə İranda eyni vaxtda başlayaraq, eyni vaxtda qurtarsın.

10. ADF dövlət idarələrinə soxulmuş pozğun, əyri və rüşvətxor şəxslərə qarşı ciddi mübarizə edəcək, dövlət məmurları arasında saf, düzgün, obyektiv insanları dəstəkləyəcək. Xüsusilə Firqə çalışacaq ki, onların maaşları, həyat şəraitləri elə təşkil edilsin ki, onlar üçün oğurluq, xəyanət etməyə bəhanə qalmasın. Onlar özlərinə abırlı həyat qura bilsinlər.

11. Demokrat Firqəsi səy göstərəcək ki, Azərbaycanda dolayısı ilə alınan vergilər ciddi surətdə azaldılsın. Yığılan vergilərin yarısından yuxarı hissəsi Azərbaycanın öz ehtiyaclarına sərf edilsin və dolayısı ilə yığılan vergilər ciddi surətdə azalsın.

12. ADF-si bütün demokratik dövlətlər, xüsusilə müttəfiqlərlə dostluq münasibətləri saxlamaq tərəfdarıdır. Bu dostluğu davam etdirmək üçün mərkəzdə və şəhərlərdə İran ilə müttəfiq demokratik dövlətlər arasında dostluğu pozmaq istəyən xain ünsürlərin əllərini ictimai, siyasi və dövlət işlərindən kənarlaşdırmağa çalışacaq. Demokrat Firqəsini yaradılanların əsl məqsədi budur. Biz ümidvarıq ki, hər bir vətənpərvər Azərbaycanlı, Azərbaycanın daxilində və ya xaricdə yaşamasından asılı olmayaraq bu müqəddəs məqsədə çatmaq üçün bizimlə həmfikir və əlbir olacaqdır. Təbii ki, insan əvvəl öz evini sahmana salmasa, məhəllə, şəhər və ya ölkə üçün işləyə bilməz. Biz əvvəl öz evimiz olan Azərbaycandan başlayırıq və inanırıq ki, Azərbaycanın islah və tərəqqisi İranın tərəqqisinə səbəb olacaqdır. Vətənimiz bu vasitə ilə quldurların və mürtəcelərin əsarətindən xilas olacaqdır.

Yaşasın Demokratik Azərbaycan!

Yaşasın Müstəqil və Azad İran!

Yaşasın İran və Azərbaycan azadlığının həqiqi məşəldarı olan Azərbaycan Demokratik Firqəsi!

(imzalar) – 14 şəhrivər (05.09.1945)

Qeyd: İran Azərbaycanında uzun yüzilliklərdən bəri təhsil, yazı işləri, dövlət və hətta fərdi kargüzarlıq sənədləri, ədəbiyyat, mətbuat və s. fars dilində aparıldığından bəyanatın mətnində Azərbaycan dilində pərçim edilmiş çoxsaylı fars sözlərinin işlənməsinə, eləcə də, cümlə quruluşları və söz sonluqlarının Azərbaycan ədəbi dili qaydaları ilə tərs-mütənasib olan fars dili stilində yazıldığından, oxucularımızın bəyanatın mətnini dəqiq başa düşməsini asanlaşdırmaq məqsədilə bəyanatın mətninin məzmun və mahiyyətini olduğu kimi saxlamaqla Azərbaycan ədəbi dilinin qayda və tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır.

Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin sədri:

Adilə Çernik-Bülənt

İranlı Mühacirlər Cəmiyyəti İctimai Birliyinin sədri:

Firidun Ənuşirəvan oğlu İbrahimi

Hürriyyət.- 2025.- 30 sentyabr, №35.- S.13.