Azərbaycan nefti: dünən və bu gün

Neft sənayesi bu gün də ölkə iqtisadiyyatında aparıcı rol oynayır

Azərbaycanda zəngin neft yataqlarının mövcud olması hələ qədimdən yerli sakinlərə bəlli olmuş və onlar təbiətin bu nemətindən yanacaq, hərb materialı və digər məqsədlər üçün istifadə edib. Bu barədə zəngin məlumat Orta əsr mənbələrində verilir. Belə ki, 10 yüzillikdə yaşamış ərəb səyyahı və tarixçisi İstəhri yazır ki, “qədim zamanlardan Bakı sakinləri ağac və kömür əvəzinə neftdən istilik materialı kimi, ağ neftdən isə müalicəvi məqsədlər üçün istifadə etmişlər”. Azərbaycanın neftlə zəngin qaynaqları bu ölkəni dünyanın ən mühüm və strateji enerji sahiblərindən birinə çevirib. Ölkənin rəngarəng neft tarixinə yaxından nəzər salaq. Məşhur səyyah Marko Polo bir vaxtlar Azərbaycan nefti haqqında demişdi: “...elə bir bulaqdır ki, gözündən çağlayan bol yağla yüz gəmini bir yerdə doldurmaq olar. Bu yağ yeməyə yaramır, lakin yandırmaq üçün yararlıdır. Bu yağı daşımaq üçün uzaq yoldan insanlar gəlirlər və bütün o ətraflarda bunun kimi yandırılan başqa yağ yoxdur”.”

Neft sənayesindəki texniki təkmilləşdirmə neftdaşıma və neft emalı kimi mühüm sahələrdən yan keçmədi. 1878-ci ildə neft mədənlərini neft emalı zavodu ilə birləşdirən ilk buxar nasoslu neft kəməri işə salındı. Bundan öncə xam neft zavodlara arabalarda daşınırdı. Bu illərdə neftin saxlanılması işi də təkmilləşdirilirdi. Primitiv çalalar əvəzinə sementli daş və kərpic döşənmiş, ağac örtüklü daha səmərəli anbarlar tikilməyə başlanır. Daha sonra isə metal rezervuarlar meydana gəlir. Belə bir bol neft qaynağı həmişə başqalarının diqqətini özünə çəkirdi, onların da çoxu xəzinəaxtaranlar idi. 1901-ci ilədək Alfred, Robert və Lüdviq Nobel qardaşlarının səyləri sayəsində Azərbaycanda 11,4 milyon ton neft hasil edilirdi ki, bu da o vaxt dünyada hasil olunan neftin yarısından çox idi.

İkinci dünya müharibəsində Azərbaycan müttəfiqlərin tanklarının, təyyarələrin və digər nəqliyyat vasitələrinin işlətdiyi neftin 97 faizini təmin edirdi. Tarix göstərdi ki, bu, müharibədə həyati əhəmiyyət daşıyan bir töhfə olmuşdur.

Yeni neft strategiyası...

Neft keçmişdə gündəlik həyatın necə ayrılmaz bir tərkib hissəsi olmuşdusa, indi də eləcə qalır. Ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində Azərbaycan 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi”nə imza atmaqla ilk dəfə dünya enerji əməkdaşlığının dərinliklərinə baş vurdu. “Əsrin müqaviləsi”ndə dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft şirkəti (Amoko, BP, MakDermott, Yunokal, ARDNŞ, LUKoyl, Statoyl, Ekson, Türkiyə petrolları, Penzoyl, İtoçu, Remko, Delta) iştirak etmişdir. Bununla da “Yeni neft strategiyası” və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə başlandı. Dəyəri 10 milyard dollar olan bu müqavilə Azərbaycanın regiondakı iqtisadi mövqeyini yenidən təsbit etməsinə yardımçı oldu və dənizdə daha iri miqyasda neft ehtiyatlarının işlənməsinə start verdi. İqtisadçıların hesabına görə, 2010-cu ilin sonuna qədər başda Azərbaycan olmaqla Xəzər regionunda gündə 3 milyon barreldən 4,7 milyon barrelədək neft hasil olunacaq ki, bu da Venesuelanın gündəlik xam neft hasilatı göstəricisini geridə qoyur.

“Azəri layt”- yüksək keyfiyyətli xam neft

Neft işlənməsinin başlanğıcından bəri 100 müxtəlif xam neft növündən biri xüsusi olaraq beynəlxalq səhnədə önə çıxmışdır. Neft təxminən 1000-dən çox fərdi maddələrin qarışığından ibarətdir. Onların bir çoxunu maye karbohidrogenlər (80-90 %) və azotlu, oksigenli və kükürdülü heteroatomlu üzvi birləşmələr (4-5 %) təşkil edir. Buraya həmçinin metallar (vanadium və nikel), həll olunmuş karbohidrogen qazları (C1-C4, maksiumum 4 %-ə qədər), su (maksiumum 10 %ə qədər), mineral duzlar (xloridlər, 0,1-4000 mq və artıq), üzvi turşuların duzlarının məhlulu və s. də daxildir.

“Azəri layt” yüksək keyfiyyətli xam neft hesab olunur və hazırda “Azəri” və “Çıraq” yataqlarından hasil edilən neftin ticarət markasının adıdır. Amerika neft institutunun qatılıq dərəcəsi göstəricisi üzrə 35°-35,5° qatılığa malikdir, tərkibində kükürd 0,14%-dir ki, bu da onun yüngül, qatışıqsız neft olmasını təmin edir”. Müqayisə üçün deyək ki, “Urals” markalı neftin tərkibində kükürd 1,13% təşkil edir. Bu texniki göstəricilər bazarda xam nefti cəlbedici edir, belə ki, bu cür neft daha dəyərli və zərif məhsulların hazırlanmasına imkan verir. Daha az kükürd təmizlənməsi tələb edən neft növləri sıx qatılığa malik dərəcələrdən olan məhsulla müqayisədə daha yaxşı qiymətə gedir”. Böyük miqdarda liqroin, kerosin, yanacaq alınan xam neftlər arasında “Azəri layt” yaxşı yanacaq verən xam neft kimi məşhurdur.

“Azəri layt”ın yüksək keyfiyyətli xam neft olmasını təmin edən daha bir göstərici də var. Tərkibində ümumi turşuluq miqdarı (ÜTM) 1,0 mg potassium hidroksid (KOH)/qr və daha çox olan xam neft növlərinin şərti olaraq yüksək ÜTM-ə malik olmasıdır. Xam neftlərdəki ÜTM potensial korroziya aktivliyinin əksəriyyət tərəfindən qəbul edilmiş ölçüsüdür. Bu göstərici, nümunə üçün götürülmüş bir qram nefti neytrallaşdırmaq üçün neçə milliqram KOH tələb olunduğunu müəyyənləşdirir. Xam neftin turşululuğunun emal əməliyyatlarına əhəmiyyətli dərəcədə iqtisadi və texniki təsiri var. Turşu tərkibli xam neftin emalı təmizləmə avadanlığı üçün korroziya problemi yaradır ki, bu da xüsusi və bahalı texniki çözümlər tələb edir. “Azəri layt” üçün ÜTM 0,25mg KOH/qramdır, bu, böyük üstünlükdür və dünyadakı bir çox xam neft növlərinin göstəricisindən xeyli aşağıdır”.

Azərbaycan neft sənayesi hər zaman olduğu kimi, bu gün də ölkə iqtisadiyyatında aparıcı rol oynayır, dünyada ən mühüm sənaye sahəsi olaraq qalır və inkişaf edir.

İki sahil.- 2010.- 18 dekabr.- S.10.