Neftin sənaye üsulu ilə hasilatının inkişaf mərhələləri

(1920-ci ilədək)

Neft hasilatının azalmasının digər səbəbləri də var idi.

Belə ki, rus kapitalı “Branobel” şirkətinin şəxsində Avropa bazarında təmsil olunmasına baxmayaraq (Avropa neft ittifaqında “Branobel” özünün iki törəmə şirkəti “ Döyç rusişe nafta import gezelşaft” və “Döyç-osterrayxışe nafta import gezelşaft” ilə təmsil olunmuşdular), lakin Rokfellerin “Standard Oil” şirkətinin Avropa bazarına təsiri üstünlük təşkil edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, o illər “Standard Oil” şirkəti Bakı neftinə də şərik olmaq istəyirdi. ABŞ Konqresinin kitabxanasında prezident U.Tafta məxsus kağızlar arasında maraqlı bir sənəd tapılmışdı. Sənəddən məlum olur ki, 1911-ci ildə “Branobel” şirkəti ilə Rokfellərə məxsus Amerika neft tresti “Standard Oil” arasında əlaqələr yaradılmışdı. Lakin o zaman Bakıda kifayət qədər möhkəmlənmiş ingilis-holland şirkəti “Shell”, “Standard Oil”un Bakıda qərar tutmasına böyük əngəllər törədə bilmişdi.

Bakı neft sənayesi texniki cəhətdən ABŞ-dan geri qalmağa başlasada, lakin burada da mütərəqqi üsulların tətbiqi davam edirdi. 1911-ci ildə Rusiya imperiyasında ilk dəfə Suraxanıda bakılı neft sahibkarı fon Qaber buruq qazmasında fırlanma üsulu - rotor tətbiq etdi. 1914-cü ildə prof. M.Tixvincki quyuların qapalı dövranda qazliftlə istismarını işləyib hazırladı, 1915-ci ildə isə Ramanı mədənlərində quyulara ilk dərinlik nasosları buraxıldı.

I Dünya müharibəsinin başlanğıcında (1914-cü il) Bakı neft sənayesində 4 iri şirkət: “Branobel”, ingilis-holland transmilli tresti “Royal Dutch/Shell”, rus baş neft korporasiyası “Oyl” [İri rus və xarici banklar tərəfindən 1912-ci ildə yaradılmış və 20-yə qədər şirkəti, o cümlədən “Mantaşev A.İ., “Moskva-Qafqaz ticarət cəmiyyəti”, “Xəzər ortaqlığı, “Rus neft sənayesi cəmiyyəti”, “Abşeron neft sənayesi cəmiyyəti və s. özündə birləşdirmişdir] və “Neft” maliyyə-neft yoldaşlığı (ortaqlığı) [1883-cü ildə P.İ.Qubonin tərəfindən Sankt-Peterburqda əsası qoyulmuş, Bakıda isə “Bakı neft cəmiyyəti”, “Neft”, “Balaxanı-Zabrat neft cəmiyyəti və d. şirkətləri özündə birləşdirirdi] üstünlük təşkil edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda sadalanan iri birliklərdən başqa Abşeronda bir neçə daha kiçik birliklər var idi. Misal üçün müharibədən qabaq Bakıda əsası qoyulan və üç ingilis firmasından: “Rus neftinin Bakı cəmiyyəti” (1898-ci ildə əsası qoyulub), “Neft və maye yanacaq cəmiyyəti” (keçmiş “Oleum”, 1898-ci ildə əsası qoyulub), “Avropa neft şirkəti”ndən ibarət olan Herbert Allenin “Neft sənayesi maliyyə korporasiyası”nı (1901-ci ildə əsası qoyulub) göstərmək olar [Bakı neft sənayesinin xülasəsi, Bakı, 1916, c 2, s. 2-19].

1913-cü ildə Londonda “Yeni Şibayev” neft şirkəti yaradıldı. “Shell” onun vasitəsilə Rusiyada sürtkü yağları istehsalı sənayesində qabaqcıl mövqeyə çıxdı. Ümumiyyətlə, I Dünya müharibəsi ərəfəsində Bakıda neft sənayesinə qoyulan xarici kapitalın 37%-i ingilis kapitalistlərinin idi.

1917-ci ilə Bakı neft işinə qoyulmuş xarici valyutanın ümumi məbləği 111 mln. rubl təşkil edirdi. 1917-ci ilə Rusiyada neftçıxarmanın 60%-i və neft məhsulları satışının 75%-i xarici firmaların əlində cəmlənmışdi.

I Dünya müharibəsinin başlanması və Rusiyanın bu müharibəyə qatılması neft sənayesinə də öz təsirini göstərdi. Bir tərəfdən neftə və neft məhsullarına olan tələbat artdı, lakin digər tərəfdən onların ixracı xeylı məhdudlaşdırıldı. 1914-cü ilin qışında Xəzərin şimalında gəmilərin hərəkətinin bağlanması (naviqasıyanın başlanması) ərəfəsində Bakı neft rayonunda 101,9 mln. pud (1669 min ton) neft (bundan 37 mln. pud xam neft) və neft məhsulları yığılıb qalmışdı. 1917-ci ildə burada yığılıb qalmış xam neftin həcmi artaraq, artıq 43,4 mln. puda çatmışdı.

1915-ci ilin payızında Rusiyada neft böhranı hədsiz dərəcəyə çatdı və daxili bazarda neftin və neft məhsullarının qiyməti kəskin surətdə artdı. Qiymətləri tənzimləmək istiqamətində hökumətin həyata keçirmək istədiyi bütün tədbirlər neft inhisarçıları tərəfindən ciddi müqavimətlə rastlaşırdı. 1914-1917-ci illər ərzində olan neft böhranının əsas səbəblərindən biri müharıibə şəraitində nəqliyyatın işinin pozulması ilə əlaqədar neft və onun məhsullarının daşınmasında yaranmış ciddi çətinliklər idi. “Qornozavodskoe delo” məcmuəsinin 1917-ci ildə nəşr olunan nömrələrindən birindəki məqalədə deyilirdi: “Azərbaycandan neft çıxarılması təkcə onun hasilatı hesabına deyil, həm də böyük ehtiyatlar bahasına başa gəlirdi. Bakı neft rayonunda bütün neft məhsullarının ehtiyatı 1915-ci ildə 90,1 mln. pud, 1916-cı ildə 86,8 mln. pud, 1917-ci ildə 81 mln. pud təşkil edirdi”.

Nəticədə, müharibəyə qoşulmuş dövlətlər arasında ən etibarlı, ən zəngin neft yataqlarına malık olan Rusiyada da “neft böhranı” yaşandı və bu da yaxınlaşmaqda olan fəlakətin (çar rejiminin devrilməsi) ilk əlamətləri idi.

Bu illərdə Rusiyada qaz istehsalı da gah artır, gah da azalırdı və onun istehsalı ABŞ-dan yüz dəfələrlə geri qalırdı. Belə ki, əgər 1916-cı ildə Rusiyada istehsal olunan qazın həcmi 111,300 mln. kubmetr (ondan da 74 mln. kub m Bakı rayonu) olmuşdusa, ABŞ-da isə bu rəqəm 15 mlrd. kubmetr təşkil etmişdi.

Beləliklə, böyük dövlətlərin bütün bu coğrafi-siyasi məqsədlərinin həyata keçirilməsinin açarı Qafqazın və Xəzər hövzəsinin ən böyük sənaye və neft mərkəzi olan, o dövrdə Rusiyanın 75%, dünyanın isə 15% neftini verən Bakı idi. 1916-cı ildə Bakıda neft şirkətlərinin sayı 104-ə çatdı.

1918-ci ildə Azərbaycanda ümumən neft hasilatında tənəzzül baş verdi - cəmisi 3.425 mln. t neft hasil edildi. Bu 1917-ci ildə hasil olunmuş neftin həcmindən təqribən 2 dəfə az idi. Bu cürə aşağı düşmənin səbəbi əlbəttə ki, Rusiyanı və təbii ki, Azərbaycanı da bürümüş siyasi çaxnaşmalar, həmçinin neft sənayesinin müvəqqəti milliləşdirilməsi idi və bunlar neft hasilatının səviyyəsinə təsir etməyə bilməzdilər.

ADR-in hakimiyyəti dövründə (sentyabr 1918-aprel 1920) 1919-cu il müəyyən qədər neft hasilatının artımı ilə müşaiət olundu - 40,5 mln. pud , yəni təqribən 10%. Bu da görünür Azərbaycanda siyasi durumun sabitləşməsi və ola bilər ki, neft sənayesinin yenidən öz sahiblərinə qaytarılması ilə əlaqədar idi.

Beləliklə, XIX əsrin 70-ci illərindən 1920-ci ilin aprelinə, yəni sovet dövrünə qədər Azərbaycan neft sənayesinin tarixi üç mərhələyə bölünür.

Birinci mərhələyə 1872-ci ildən 1890-ci ilə qədərki dövr daxildir və bu dövrdə neft sənayesini geniş surətdə səhmdarlaşdırmaqla ayrı-ayrı kapitalların neytrallaşmasının yüksək dərəcəsi əldə edilir və bu da istehsalın yüksək təmərküzləşməsinə səbəb olur. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi sahəsində elmin inkişafına XIX əsrin sonlarında başlansa da, amma o, müstəqil və mükəmməl elm kimi XX əsrdə təşəkkül tapır.

İkinci mərhələyə 1891-1913-cü illərdə neft sənayesinin inkişafını aid etmək olar və bu dövrdə əvvəlki mərhələlənin ənənələri inkişaf etməkdə davam edirdi. Bununla yanaşı, bu mərhələdə neft sənayesinin inkişafının bütün istiqamətlərinə böyük şirkətlərin təsiri daha çox hiss olunur. Bank və sənaye kapitalının birləşməsi daha sürətli şəkildə keçir və yeni böyük neft sənaye şirkətləri yaranır. Neft biznesi Bakıda ümumi iqtisadi “canlanma”nın əsasını qoyur, şəhər Cənubi Qafqazın şəhərləri arasında iqtisadi lider olur və Rusiya imperiyasının ən böyük iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrilir. 1918-ci ildə ingilis məcmuəsi “Near East”in yazdığı kimi “Bakı dünyanın nəhəng neft mərkəzidir. Əgər neft şahzadədirsə, Bakı onun tacıdır”.

Üçüncü mərhələyə (1914-1920-ci illər) hərbi dövrə xas olan amillər və Rusiya imperiyası ərazisində baş verən inqilabi sarsıntılar böyük təsir göstərir. Bir tərəfdən neft şirkətlərinin yenidən qruplaşması baş verir, digər tərəfdən isə mülkiyyət sahiblərinin tez-tez dəyişilməsi, neftin ixrac imkanlarının məhdudlaşdırılması kimi mənfi hallar qarşıda neft sənayesinin tənəzzülündən xəbər verən durğunluq proseslərini daha qabarıq şəkildə meydana çıxarır.

Rafiq Abdullayev

İki sahil.-2011.-8 aprel.-S.10