HEYDƏR ƏLİYEVİN NEFT STRATEGİYASI AZƏRBAYCANIN UZUNMÜDDƏTLİ DAVAMLI İNKİŞAF KONSEPSİYASIDIR

Sosial-iqtisadi inkişaf tempinə görə dünyanın aparıcı dövlətləri ilə bir sırada dayanan, beynəlxalq birliyin tamhüquqlu üzvü olan Azərbaycan Respublikası Heydər Əliyev dühasının şah əsəridir. Güclü, getdikcə daha da qüdrətlənən dövlətimizin qazandığı bütün uğurlar üçün biz dünya şöhrətli siyasi xadim Heydər Əliyevə borcluyuq. Zəngin idarəçilik təcrübəsinə, geniş dünyagörüşünə, çevik siyasi təfəkkürə, misilsiz bilik və bacarığa malik bu fenomenal şəxsiyyət daim xalqının rifahı naminə yorulmaq bilmədən çalışmış, Azərbaycanı aqrar ölkədən inkişafın postindustrial səviyyəsinə çatdırmışdır. Məhz buna görə də ulu öndərin adı dünya siyasi salnaməsinə tarix yaradan nadir şəxsiyyət kimi yazılmışdır. Keçmişlə gələcəyi vahid harmoniyada görə bildiyi üçün respublikamıza rəhbərlik etdiyi bütün dövrlərdə o, xalqımızı həmişə irəli aparmış, zamanla ayaqlaşmağa səsləmişdir.

Keçmiş Sovet İttifaqı dönəmində tək Azərbaycanın deyil, bütün müttəfiq respublikaların inkişaf yolu enişli-yoxuşlu olmuşdur. Bəzi hallarda obyektiv, çox vaxt isə subyektiv xarakter daşıyan bu qabarma-çəkilmə proseslərində yalnız Heydər Əliyev kimi zamanın gedişini düzgün qiymətləndirən lideri olan xalqlar müvəffəqiyyət qazana bilmişdir. Ötən əsrin ən mahir strateqlərindən biri kimi hətta ideoloji rəqiblərinin belə hüsn-rəğbətini qazanmağı bacarmış Heydər Əliyev fenomeni tarixdə şəxsiyyətin rolunu əks etdirmək baxımından ümumbəşəri örnəkdir. Şübhə yoxdur ki, onun siyasi dühasının qüdrəti hələ uzun müddət dünya alimlərinin tədqiqat obyekti olacaq, dərindən öyrəniləcəkdir. Amma bir məsələ, zənnimcə, həmişə diqqət mərkəzində qalacaq: Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev respublikanın sosial-iqtisadi inkişaf prioritetlərini həmişə dəqiqliklə müəyyənləşdirmiş, dünyanın ümumi inkişaf kontekstindən kənarlaşmaları vaxtında hiss etmiş, gərgin səylər bahasına başa gəlsə belə ölkənin qlobal müstəvidə qalmasına nail olmuşdur. Zamanın daimi dinamikasını bir an belə gözdən qaçırmayan, qlobal çağırış və tələbləri Azərbaycanın ictimai potensialı və mövcud resursları ilə dialektik asılılıqda qiymətləndirən Heydər Əliyev ölkənin nicat və yüksəlişini davamlı inkişafda görmüş, cəmiyyəti daim bu yöndə səfərbər etmiş, müvafiq zəruri sosiopolitik motivasiyalar vermişdir.

Bəşər tarixinin industrial inkişaf mərhələsində keçmiş Sovetlər İttifaqının mütərəqqi dövlətlərlə müqayisədə xeyli geri qaldığını vaxtında görüb adekvat nəticə çıxaran Heydər Əliyev sənayenin müasirləşməsini, bu sahədə mövcud intellektual potensialın gücləndirilməsini Azərbaycanın gələcəyi üçün başlıca amil hesab edirdi. O yaxşı bilirdi ki, güclü, müasir iqtisadiyyat ölkənin əlverişli geosiyasi mövqe qazanması üçün əsas şərtdir. Hələ ötən əsrin 70-ci illərində dünyanın qloballaşmağa getdiyini müəyyən edən ulu öndər mümkün inkişaf tendensiyalarını dərindən araşdırmış, beynəlxalq sistemdə Azərbaycanın yerini və hərəkət trayektoriyasını özünəməxsus ustalıqla cızmışdı. O, dünyadakı geosiyasi mənzərənin enerji resurslarından asılı olduğunu nəzərə alaraq, Azərbaycan neft sənayesinin ardıcıl təkmilləşdirilməsi xəttini hazırlamış və mərhələ-mərhələ həyata keçirmişdir. Bu xətt artıq yarım əsrə yaxındır ki, dönmədən davam etdirilən, Azərbaycana böyük uğurlar qazandıran qalibiyyətli neft strategiyasının dəyişməz inkişaf vektorudur. Siyasi xarakteristikası etibarilə bu, hansı ictimai-siyasi şərtlər daxilində yaşamasından asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikasının davamlı inkişaf doktrinası olaraq, ən ümumi səciyyə daşıyır.

Neft strategiyasının ideya mənbələrindən, başlıca konseptual prinsiplərindən danışarkən ulu öndərin Azərbaycan neft sənayesinin zəngin tarixinə, önəmli nailiyyətlərinə, şanlı ənənələrinə istinad etməsi ilk növbədə qeyd olunmalıdır. Tarixi varislik Heydər Əliyevin uzunmüddətli neft strategiyasının əsas qayəsidir və bu da təsadüfi deyil. Vətənimiz tarixən bütün dünyada neftçıxarma işinin beşiyi kimi tanınmışdır. Eramızdan min illər qabaq Azərbaycan ərazisində ibtidai üsullarla neft çıxarıldığı və karvan yolları ilə müxtəlif ölkələrə daşındığı təkzibedilməz faktlarla sübut olunur. Neftin sənaye üsulu ilə hasil edilməsi, tankerlərlə, dəmir yolu ilə, boru kəmərləri ilə nəql edilməsi, emal olunması, sahildə, açıq dənizdə və dənizin dərinsulu hissələrində neft yataqlarının kəşf və istismar olunması kimi epoxal hadisələrin əsası Azərbaycanda qoyulmuşdur. Bakı neftçiləri həmişə neftin, qazın kəşfiyyatı, hasilatı, emalı və nəqli sahələrində inqilabi ideyaların generatoru kimi tanınmış, misilsiz fədakarlıqlar göstərərək, ən mütərəqqi yenilikləri istehsalatda tətbiq etmişlər. Buna görə də Bakı uzun əsrlər ərzində dünyanın neft akademiyası hesab olunmuşdur.

Lakin məlumdur ki, Sovet İttifaqında qərarlaşmış ictimai münasibətlər, o cümlədən əmək münasibətləri sistemi neft sənayesinin inkişafına ciddi əngəllər yaradırdı. İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində və ondan sonrakı dövrdə hasilatın primitiv üsullarla durmadan yüksəldilməsi SSRİ-nin əsas xammal və yanacaq bazası rolunu oynayan mədən sənayesinin, xüsusilə Azərbaycan neft sənayesinin texniki və texnoloji liderliyi əldən verməsi, get-gedə dünyanın neft hasil edən digər ölkələri ilə müqayisədə geriləməsinə səbəb olmuşdu. Zamanın çağırışlarına həmişə operativ reaksiya verməsi ilə tarixdə silinməz izlər qoymuş Heydər Əliyev 1969-cu ildə respublikanın rəhbərliyinə gələndə vəziyyəti real qiymətləndirərək, qarşıya Azərbaycan neft sənayesinin əvvəlki şöhrətini özünə qaytarmaq, mövcud təbii və intellektual potensialdan səmərəli istifadə etmək və sektorun dinamik inkişafına nail olmaq vəzifəsini qoydu. O, mərkəzi hökumətin diqqətini neft sənayesinin elmi-texnoloji təkmilləşdirilməsi məsələlərinə yönəldərək, ümumittifaq neft sənayesinin konseptual inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirən bir çox təsisatların - elmi-tədqiqat institutlarının, istehsalat birliklərinin, mühüm strateji müəssisələrin Bakıda cəmləşməsini təmin edə bildi. 70-80-ci illərdə ulu öndərin rəhbərliyi ilə neft sənayesinin müasirləşdirilməsi istiqamətində aparılmış kompleks tədbirlərin nəticələrindən danışarkən iki məqam üzərində xüsusi dayanmaq lazım gəlir.

Birincisi, yaxınmüddətli perspektiv üçün qarşıya qoyulmuş məqsədlərin yerinə yetirilməsi idi: yeni yataqlar kəşf olunub istismara verilmiş, neft ehtiyatları 2 dəfə, qaz ehtiyatları 3 dəfə artırılmış, mədənlərin yarıdan çoxu avtomatlaşdırılmış, infrastrukturun yenilənməsi, kadr potensialının milliləşdirilməsi və s. sahələr üzrə ciddi irəliləyişə nail olunmuşdu. Nəticədə SSRİ-nin neftçıxarma sənayesində Azərbaycanın öncül mövqeləri qorunub saxlanılmış, eyni zamanda keçmiş İttifaqın ayrılıqda götürülmüş bir respublikasında industrial inkişaf mərhələsinə xas trendlər tətbiq olunmuş, iqtisadiyyatın yeni əsasda güclənməsi üçün möhkəm zəmin yaradılmışdı.

İkinci məqam islahatların strateji aspektini əhatə edir. Dünyanın XX əsr tarixini təhlil edərkən biz bu gün aydın şəkildə görə bilirik ki, ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi ilə Azərbaycanın SSRİ neft sənayesinin avanqard qüvvəsinə çevrilməsi istiqamətində aparılmış kifayət qədər riskli, lakin eyni zamanda son dərəcə cəsarətli və gərgin fəaliyyət, əslində, gələcəyə hesablanmışdır: müstəqillik dövründə suveren Azərbaycan dövlətinin iqtisadi cəhətdən qüdrətlənməsinin təməl daşları məhz 70-80-ci illərin məqsədyönlü siyasi addımları ilə qoyulmuşdur. Siyasətçinin müdrikliyindən və uzaqgörənliyindən danışırıqsa, bugünkü güclü Azərbaycan dövlətinin ərsəyə gəlmə tarixi bunun ən parlaq misalıdır.

Ötən əsrin 90-cı illərində Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etməsinə baxmayaraq, hədsiz dərəcədə mürəkkəb və hətta ilk baxışda çıxılmaz görünən siyasi reallıqlarla qarşı-qarşıya qalmışdı. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, arasıkəsilməyən xarici təzyiqlər, daxili başıpozuqluq, siyasi çəkişmələr, elan olunmamış işğalçı müharibə fonunda hakimiyyət böhranı yaranmış, iqtisadiyyat iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Hələ formal səciyyə daşıyan gənc dövlətçiliyimiz beşikdəcə boğulmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Tarixi boyunca bəlkə də ən ağır sınağa məruz qalmış Azərbaycan xalqının ümummilli lider Heydər Əliyevin ətrafında sıx birləşməsi həmin dövrdə ən düzgün addım, ən doğru seçim oldu. Bu möhtəşəm qayıdış Azərbaycanın milli nicatına təminat yaratdı, ölkəni iflasa uğramaqdan, dünya xəritəsindən silinməkdən xilas etdi. Siyasi, sosial və iqtisadi xarakter daşıyan dərin və sistemli böhranın dəf edilməsi, müstəqilliyin qorunub saxlanılması və möhkəmləndirilməsi, dövlətin təsisatlandırılması, uzunmüddətli, etibarlı iqtisadi-siyasi sabitlik yaradılması kimi kardinal məsələlərin həlli yollarını araşdıran ulu öndər dünya siyasətində karbohidrogen resursları uğrunda gedən çoxəsrlik mübarizədən yararlanmaq qərarına gəldi.

Azərbaycanın həqiqətən müstəqillik və suverenlik yolunu tutmaq, malik olduğu yeraltı sərvətlərin sahibi olmaq əzmini nümayiş etdirən bu güclü siyasi gediş zəruri resursların defisiti ilə şərtlənirdi: Xəzərin dərinsulu hissələrindəki yataqlarda istismara başlamaq və hasil olunacaq təbii sərvətləri dünya bazarlarına çıxarmaq Azərbaycanın o zamankı imkanları xaricində idi. Bunun üçün böyük maliyyə vəsaitinə, yeni texnologiyalara ehtiyac vardı. Yaranmış situasiyada optimal çıxış yolu transmilli xarici neft şirkətləri ilə milli maraqlara söykənən əməkdaşlığın qurulmasından keçirdi. Bu, dərin kataklizmlərlə müşayiət olunan həmin tarixi dövrün sosial-iqtisadi şərtləri daxilində müstəsna siyasi iradə və mətinlik, ardıcıl səylər və yorulmaz fəaliyyət tələb edən, lakin ümummilli mənafelər baxımından ən uyğun konseptual yanaşma idi. Ulu öndərin özünəməxsus siyasi müdrikliklə seçdiyi bu yol həm də gənc Azərbaycan dövlətinin geosiyasi mövqelərinin möhkəmlənməsinə yönəlmişdi. Xalqımızın müasir tarixində yeni neft strategiyası kimi özünə əbədi yer tutmuş həmin konsepsiyanın məqsəd və məramı sadə və sadə olduğu qədər də dahiyanə idi: xarici sərmayədarların köməyi ilə neft-qaz sektorunun gücləndirilməsi, yataqların birgə istismar olunması, hasil ediləcək xam neftin dünya bazarlarına çıxarılması və əldə olunacaq böyükhəcmli maliyyə vəsaitlərini iqtisadiyyatın digər sahələrinə yönəltmək yolu ilə sosial-siyasi dirçəlişə nail olunması.

Azərbaycanın yeni neft strategiyası dünyanın siyasi landşaftının dəyişən mənzərəsi (qloballaşma, SSRİ-nin süqutu, sosialist düşərgəsinin dağılması, “ikiqütblü dünya” modelinin sıradan çıxması və s.) ilə harmonik şəkildə uzlaşırdı və təbii ki, beynəlxalq birliyin nəzər-diqqətini cəlb etdi. Lakin bütün geopolitik başlanğıclar kimi, bu strateji doktrina da ciddi müqavimətlə rastlaşırdı. Buna baxmayaraq, zamanın hər üzünü görmüş ulu öndər Heydər Əliyev bütün sınaqlara, maneələrə mətanətlə sinə gərdi və tez bir zamanda Qərbin aparıcı neft şirkətləri ilə danışıqlara başladı. Artıq 2003-cü ildə - yeni neft strategiyası ilk bəhrələrini verdikdən sonra Vaşinqtonda çıxışı zamanı Prezident Heydər Əliyev həmin hadisələri belə xatırlamışdı: “Biz 1994-cü ildə neft müqaviləsi imzalayarkən bu, çoxlarına xülya kimi görünürdü. Müxtəlif fikirlər, müxtəlif iddialar var idi və getdikcə bunlar güclənirdi. Amma biz öz qərarımızda qəti idik.”

Məlum dairələrin təsir və təzyiqləri altında gərgin bir atmosferdə keçən danışıqların uğurla nəticələnməsində və kontraktların imzalanmasında Heydər Əliyev siyasətinin dərin bilicisi möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin bilavasitə iştirakı və oynadığı müstəsna rol xüsusi qeyd edilməlidir. Beynəlxalq biznes mühitinin qanunlarını kamil bir tərzdə mənimsəmiş, yüksək iqtisadi menecment səriştəsinə, zəngin diplomatik bilik və bacarığa malik İlham Əliyev əsl Qərb siyasi təfəkkürü üslubunda formalaşdırdığı təkzibolunmaz arqumentləri ilə danışıqlar prosesindəki çətinlikləri ustalıqla aradan qaldırdı və tərəfdaşları Azərbaycanın milli maraqlarına uyğun sərmayə layihəsi imzalamağa razı saldı. Bütün etirazlara, fikir və mövqe ayrılıqlarına baxmayaraq, Heydər Əliyevin siyasi qətiyyəti, İlham Əliyevin diplomatik əzmkarlığı sayəsində son dərəcə sərt geosiyasi reallıqlara rəğmən, 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda, “Gülüstan” sarayında yüzlərlə yüksək rütbəli yerli və xarici qonağın iştirakı ilə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq” yataqlarının və “Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin 30 il müddətinə birgə kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın bölgüsü üzrə “Əsrin müqaviləsi” imzalandı. Bu, tarixi əhəmiyyəti etibarilə Azərbaycan və hətta Xəzər hövzəsi, postsovet regionu hüdudlarını aşan bir hadisə idi. Dünya neft sənayesi tarixində yeni bir mərhələnın başlanğıcı qoyulurdu. “Əsrin müqaviləsi” XX əsrin ən möhtəşəm qlobal enerji layihələrindən biri olaraq, Azərbaycanın zəngin neft salnaməsinin ən parlaq və əlamətdar səhifəsini, ümummilli lider Heydər Əliyevin yeni neft strategiyasının ana xəttini təşkil edən epoxal bir sənəd idi.

Artıq həmin dövrdən 19 il keçir. Kontrakt çərçivəsində qazanılmış nailiyyətlər göz qabağındadır: ölkə üzrə neft və qaz hasilatı sahəsində misilsiz yüksəliş qeydə alınmış, mükəmməl axtarış-kəşfiyyat və qazma metodlarının tətbiqi nəticəsində Azərbaycanın proqnozlaşdırılan neft ehtiyatları 4 milyard tona, qaz ehtiyatları isə 6 trilyon kubmetrə qədər artırılmışdır. Ölkənin neft-qaz sektoruna xarici şirkətlər tərəfindən 50 milyard ABŞ dollarına yaxın bir həcmdə sərmayə qoyulmuş, regional və qlobal əhəmiyyətli 30-dan çox yeni layihə üzrə işlər görülmüşdür. Respublikanın enerji müstəqilliyi tam təmin olunmuş, Azərbaycan təbii qaz idxal edən ölkədən beynəlxalq miqyasda mühüm qaz ixracatçısına çevrilmişdir. Hazırda Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda hasil edilən təbii qaz həcmləri Gürcüstan, Türkiyə, Rusiya, İran və Yunanıstana ixrac olunur.

Azərbaycanın neft strategiyası sistemli və davamlı xarakter daşıyır. Bu kursun zəfər təntənəsi də onun sistemli mahiyyətindən irəli gəlir. Neft sənayesi zəncir halqaları kimi sıx bağlı olan yüzlərlə, minlərlə komponentin ahəngdar qovuşmasından yaranan vahid, monolit sistemdir. Bu sistemin bir tsiklində atılan addımlar mütləq o biriləri ilə uzlaşdırılmalıdır. Neft sənayesi həm də daim yenilənən, ardıcıl müasirləşən bir sektordur. Burada davamlılıq vacib şərtdir. Heydər Əliyevin dahiyanə neft strategiyasının bu qədər uzunmüddətli və effektiv olmasının başlıca səbəblərindən biri də sistemlilik və davamlılığın zərgər dəqiqliyi ilə gözlənilməsidir. Faktlar və rəqəmlər də fikrimizi sübut edir.

Məlum olduğu kimi, 1970-ci ilə qədər Xəzər dənizində istifadə olunan texniki vasitələr dənizin cəmi 40 metrədək dərinliyində işləməyə imkan verir, perspektiv strukturlar isə daha dərin sahələrdə yerləşirdi. Ulu öndər əvvəlcə o dövr üçün mütərəqqi sayılan “Xəzər” tipli üzən qazma, sonra isə “Şelf” tipli yarımdalma üzən qazma qurğularının alınmasına nail oldu. Qazmada səmərəliliyin yüksəlməsi tezliklə dənizin 80-350 metr dərinliklərində bir-birinin ardınca adları hazırda bütün dünyada məşhur olan karbohidrogenlərlə zəngin “Günəşli” (1979), “Çıraq” (1985), “Azəri” (1987), “Kəpəz” (1989) kimi yataqların kəşf edilməsinə imkan yaratdı. Müstəqillik illərində yeni neft strategiyası çərçivəsində işlərə başlananda isə artıq daha müasir qurğulara ehtiyac duyulurdu. Dərinsulu kəşfiyyat bloklarında qazma işlərini sürətləndirmək üçün 4 nəhəng qurğunun - “Dədə Qorqud”, “İstiqlal”, “Qurtuluş” və “Lider”in (Xəzərdəki ən əzəmətli bu qurğu hazırda ulu öndər Heydər Əliyevin adını daşıyır) əldə olunmasına o dövr üçün böyük məbləğdə - 700 milyon ABŞ dollarından artıq sərmayə qoyulmuşdu. Ötən müddətdə layihələrin həyata keçirilməsində öz “missiyaları”nı layiqincə daşımış həmin qurğular bu gün də kəşfiyyat-qazma işlərində mühüm rol oynayır.

Amma qanunauyğun bir məsələdir ki, qarşıda duran vəzifələr miqyasına görə ilbəil dəyişir, böyüyür, innovativ xarakter alır. Layihə-plan işlərində uzunmüddətli hədəflər əsas götürülür. Qarşıdakı illərdə hasilatın yüksəldilməsi məqsədi ilə Xəzər dənizi akvatoriyasında neft-qaz əməliyyatlarının genişləndirilməsi, yeni yataqların açılması, kəşf olunmuş yataqların sənaye istismarına başlanılması nəzərdə tutulur. “Şahdəniz” yatağının işlənilməsinin 2-ci fazasına hazırlıq işləri başa çatmaqdadır. Yeni açılmış “Abşeron” yatağında kəşfiyyat işləri davam etdirilməlidir. Azərbaycan neftçilərinin daxili imkanlar hesabına kəşf etdikləri və istismarına başladıqları “Ümid” yatağında yeni quyular qazılmalıdır. Eyni zamanda “Naxçıvan”, “Babək”, “Zəfər”, “Məşəl”, “Şəfəq”, “Asiman” və digər perspektivli strukturlarda axtarış-kəşfiyyat işlərinə start verilməli, bir sözlə, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda qazmanın intensivliyi artırılmalıdır. Mövcud qurğuların sayı və texniki imkanları isə məhduddur. Bunu nəzərə alaraq, növbəti mərhələ üçün dənizin 1000 metrədək dərinliklərində 8-10 min metr qazma gücünə malik 4 ədəd son nəsil yeni üzən qazma qurğusunun tikilməsinə qərar verilmişdir. Sadalanan faktlar, fikrimcə, neft sənayesinin davamlı inkişafı barədə əyani təsəvvür yaradır. Biz hardan haraya gəlmişik və hədəflərimiz nədir: ötən əsrin 70-ci illərində Azərbaycan neftçiləri Xəzər dənizinin 70-80 metr dərinliklərində kəşfiyyat-axtarış işləri apara bilirdilərsə, bu gün söhbət 1000 metrlik dərinliklərdən gedir.

Uzun illər Xəzər hövzəsində unikallığını qoruyub saxlamış yeganə neft donanmasının tarixi də hasilat sənayesinin inkişafına sistemli yanaşmanın öyrənilməsi aspektində maraqlı material verir. Ötən əsrin 70-80-ci illərini zəruri üzən vasitələrlə təminat baxımından Xəzər Dəniz Neft Donanmasının “qızıl dövrü” adlandırmaq mümkündür. Həmin illərdə Donanmanın tərkibində 400-dən çox gəmi var idi. Unikal borudüzən, geofiziki-kəşfiyyat, kran gəmiləri, tankerlər yeni neft strategiyasının uğur qazanmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Hələ “Əsrin müqaviləsi” üzrə danışıqlar gedən zaman xarici tərəfdaşlar gəmi infrastrukturunun mövcudluğunu Azərbaycanın mühüm üstünlüyü kimi vurğulayırdılar. Neft Donanmasının yeniləşdirilməsi xətti ötən müddətdə ardıcıl davam etdirilmiş, bu məqsədlə birgə müəssisələr, alyanslar yaradılmışdır. Lakin ixtisaslaşmış neft gəmilərinin texnoloji parametrlər üzrə kardinal yenilənməsi problemi zaman-zaman bütün kəskinliyi ilə ortaya çıxırdı. Dəniz daşımaları həcminin böyüməsi, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin, Gəmiçilik İdarəsinin, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin artan ehtiyacları Bakıda gəmiqayırma zavodunun inşasını zərurətə çevirirdi. Dövlət Neft Şirkəti bunları nəzərə alaraq 2010-cu ildə daxili və xarici tərəfdaşları ilə birlikdə Xəzər dənizində analoqu olmayan belə bir zavodun tikintisinə başladı. Hazırda inşaat işləri sona çatmaqdadır. Bu il zavodun məhsulu olan ilk gəminin suya buraxılması nəzərdə tutulur. Yeni müəssisə Xəzər hövzəsindəki digər ölkələrin də müasir tanker və gəmilərə tələbatının ödənilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.

Neft sənayesinin strukturuna nəzər yetirdikdə hasil olunan karbohidrogenlərin qəbulu, saxlanılması və dünya bazarlarına çıxarılması məqsədlərinə xidmət edən təhlükəsiz ixrac neft və qaz kəmərləri sistemi, yeraltı qaz anbarları, neft terminalları və s. infrastrukturların əhəmiyyəti öz-özlüyündə aydın olur. Çünki enerji ehtiyatlarının mənimsənilməsi və istismarı prosesində son məqsəd xammal və məhsulların istehsalçılara, yaxud istehlakçılara çatdırılmasından ibarətdir. Neft strategiyasında bu istiqamətdə davamlı inkişaf məsələlərinə xüsusi yer ayrılması da bununla bağlıdır.

Sovetlər Birliyində neft sənayesi vahid ixrac-nəql sistemi üzrə fəaliyyət göstərsə də, bu sistemin respublika ərazisindəki seqmentləri strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Təsadüfi deyil ki, “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində ilk neftin dünya bazarlarına çıxarılması məhz o dövrdən mövcud olan Bakı-Novorossiysk kəməri vasitəsi ilə həyata keçirilmişdi. Bu, müstəqil Azərbaycanın ixrac-nəql sisteminin formalaşması istiqamətində ilk uğurlu addım idi və sonrakı ardıcıl fəaliyyət üçün böyük təkan oldu. 1997-ci ilin martında Azərbaycan və Gürcüstan arasında neftin Bakı-Supsa marşrutu üzrə nəqli haqqında saziş imzalandı və 1997-ci ilin aprelində uzunluğu 850 kilometr, illik buraxılış gücü 5 milyon ton olan Bakı-Supsa kəməri, həmçinin Supsa terminalı istismara verildi. Paralel olaraq böyük neft həcmlərinin nəql olunması üçün nəzərdə tutulan Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft boru kəmərinin inşası istiqamətində çoxşaxəli işlərə başlanıldı və ən müasir mühəndis-texnoloji fikrin məhsulu olan 1769 kilometr uzunluğunda mürəkkəb konstruksiyalı bu xəttin tikintisi qarşısında yaradılan, mahiyyətcə, siyasi xarakterli problemlər də addım-addım aradan qaldırıldı. Əslində, BTC-nin bütün çətinlikləri marşrut məsələsi ilə şərtlənirdi. Bu kəmər de-fakto Bakını inkişaf etmiş Qərb ölkələri ilə bağlayan etibarlı enerji körpüsü kimi nəzərdə tutulmuşdu və odur ki, layihə ətrafında mübahisələr də geosiyasi səciyyə daşıyırdı. Təsadüfi deyil ki, 2006-cı ildə kəmərin rəsmən fəaliyyətə başlaması KİV-də dünya neft sənayesinin inkişafının dönüş nöqtəsi kimi dəyərləndirildi. BTC-nin əfsanədən reallığa çevrilməsi dünya istehlakçılarının əlavə enerji mənbəyindən fasiləsiz neft həcmləri ilə təmin edilməsi ilə qalmadı, həm də dünyanın xam neftlə təchizatında monopoliyaya son qoydu. Yeni əsrin əvvəlində “Şahdəniz” yatağının kəşf edilməsi və istismara başlaması BTC-nin daha bir önəmini açıb göstərdi. Belə ki, “Şahdəniz” qazının nəqli məqsədinə xidmət edən Cənubi Qafqaz boru kəməri (CQBK) məhz BTC-nin inşası zamanı əldə olunmuş təcrübədən yararlanmaqla ona paralel olaraq çəkildi. Bu, CQBK-nin inşası üçün bir çox texniki prosedurların aradan qalxması və kəmərin tikinti işlərinin olduqca qısa müddətdə başa çatdırılması üçün əlverişli imkan yaratdı.

1999-cu ildə kəşf olunan, 2006-cı ildən işlənilən, ehtiyatları 1,2 trln. kubmetr qaz və 240 mln. tondan artıq kondensat həcmində qiymətləndirilən “Şahdəniz” yatağı hazırda dəniz akvatoriyalarında mövcud olan ən iri qaz-kondensat yataqlarındandır. Bu yataqda hasilatın başlanması ölkənin daxili tələbatını ödəməyə və xaricdən qaz idxalına son qoymağa imkan vermiş, Azərbaycanın enerji müstəqilliyi tam təmin edilmişdir. Hasil olunan qaz Səngəçal terminalında ilkin emaldan keçirilərək, ümumi uzunluğu 997 km, ötürmə qabiliyyəti ildə 20 mlrd. kubmetr təşkil edən CQBK vasitəsi ilə Bakı-Tbilisi-Ərzurum marşrutu üzrə Gürcüstana və Türkiyəyə ixrac olunur. Yatağın işlənilməsinin 2-ci mərhələsində əlavə illik qaz hasilatı həcminin minimum 16 milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır. Hasil olunacaq həcmlərin “Cənub qaz dəhlizi” strategiyası çərçivəsində Avropa ölkələrinə ixrac edilməsi üçün ciddi iş aparılır. 2011-ci ildə Bakıda imzalanmış Birgə Bəyannamə bu istiqamətdə praktiki başlanğıc üçün fundamental zəmin yaratmışdır. Ümumiyyətlə, 2025-ci ilədək Azərbaycanın ümumi qaz ixrac potensialının minimum 40-50 milyard kubmetrə çatdırılması və bunun da çox hissəsinin Avropa bazarına göndərilməsi nəzərdə tutulur. CQBK-nin ötürücülük qabiliyyətinin artırılması üzrə işlər görülsə də, belə böyük qaz həcmlərinin Avropaya fasiləsiz nəqlini təmin etmək iqtidarında olan yeni bir kəmərin yaradılması zəruridir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev belə bir qaz-nəql sisteminin qurulması haqqında təşəbbüs irəli sürmüş və Transanadolu boru kəməri (TANAP) layihəsinin müvafiq dəstək almasına nail olmuşdur. Yeni kəmərin ötürücülük qabiliyyəti ilk mərhələdə 16 milyard kubmetr təşkil edəcək. Sonradan bu həcmin 30 milyard kubmetrədək artırılması imkanları da nəzərdə tutulur. Azərbaycan tərəfi hesab edir ki, bu kəmər “Cənub qaz dəhlizi”nin əsasını təşkil edəcək: ilk mərhələdə “Şahdəniz”, “Ümid”, “Abşeron” yataqlarından, habelə mövcud perspektiv strukturlardan hasil olunan Azərbaycan qazı, ikinci mərhələdə isə Xəzər dənizi hövzəsi və digər Şərq ölkələrində çıxarılan təbii qaz həcmləri bu kəmər vasitəsi ilə nəql olunacaq. Başqa sözlə, Avropa Birliyi üçün həyati əhəmiyyət daşıyan “Cənub qaz dəhlizi”nin möhkəmləndirici əsası rolunu məhz TANAP və onun operatorluğunu öz üzərinə götürmüş Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) oynayacaqdır. Beləliklə, Azərbaycanın neft strategiyası beynəlxalq enerji təhlükəsizliyinə yönəlmiş qlobal səylərin tam mərkəzində yer alır. Mövcud ixrac neft və qaz kəmərləri sisteminin diversifikasiya olunması Xəzəryanı ölkələrdə hasil olunan enerji daşıyıcılarının tranziti üçün sabit dəhliz kimi respublikamıza real imkanlar yaradır.

Ölkə sənayesinin və əhalinin yanacaq təminatını həyata keçirən, ixrac öhdəliklərini vaxtlı-vaxtında yerinə yetirən neft-qaz emalı və neft kimyası kompleksinin inkişafı da strateji istiqamətlərdən biri kimi daim ulu öndərin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1976-cı ildə Azərbaycan KP MK-nın oktyabr plenumundakı məruzəsində o, neftayırma zavodlarının yenidən qurulmasını “ən mühüm problem” adlandırmışdı. Ulu öndər bu məsələni keçmiş İttifaqın ən yüksək hakimiyyət instansiyalarında qaldırmış, emal zavodlarının köklü şəkildə yenidən qurulması üçün hökumət qərarları əsasında böyük vəsait ayrılmasına müvəffəq olmuşdu. Bu gün müstəqil Azərbaycanın neft emalı və neft kimyası kompleksinin bütün dominant qurğuları məhz həmin dövrdə inşa edilmişdir. 1976-cı ildə “ELOU-AVT-6”, 1980-ci ildə yüksək oktanlı benzin istehsal edən “Katalitik Riforminq”, 1986-cı ildə “Neftin kokslaşdırılması”, 1993-cü ildə “Katalitik krekinq” qurğuları tikilib istismara buraxıldı, 1981-ci ildə EP-300, 1982-ci ildə isə “Polimer-120” qurğularının təməli qoyuldu. Neft emalında keyfiyyət dəyişiklikləri sənayenin və ictimai həyatın digər sahələrində də inkişafa güclü təkan verdi. Emal zavodlarının istehsal güclərindən səmərəli istifadə etmək məqsədi ilə Rusiya və Qazaxıstandan xam neft idxalına başlanılmış, yükdaşıma həcmləri artmışdı.

Neft emalı və neft-kimya qurğularının təkmilləşdirilməsi, mövcud imkanlar daxilində müasirləşdirilməsi, səmərəliliyin artırılması, məhsulların keyfiyyətinin yüksəldilməsi xətti müstəqillik dövründə də ardıcıl davam etdirilmiş, mühüm nəticələr əldə olunmuşdur. Lakin ölkənin ümumi inkişafı fonunda keyfiyyət standartları ilbəil yüksəlir, əhali və sənayenin yanacağa ehtiyacı durmadan artır, amma fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş qurğularla bu ehtiyacları təmin etmək mümkün deyil, zavodların mövcud ərazisi isə yeni qurğular tikilməsi üçün məhduddur. Bu və digər səbəblər müasir standartlara cavab verən Neft-Qaz Emalı və Neft-Kimya kompleksinin inşasını labüd edir. Tikinti-quraşdırma mərhələsi 2013-2020-ci illəri əhatə edəcək bu kompleks Azərbaycan tarixində ən nəhəng sənaye layihəsidir və ölkənin gələcək inkişafına etibarlı təminat verəcəkdir. Respublikanın ən azı yaxın 50-60 illik gələcəyi baxımından həyati əhəmiyyət daşıyan bu layihənin gerçəkləşdirilməsi ARDNŞ-ə həvalə olunmuşdur. Yüksək etimadı doğrultmaq üçün bütün qüvvələri səfərbər etmişik. İstehsal gücü etibarilə yaxın coğrafi məkanda analoqu olmayacaq Qaz emalı, Neft emalı, Neft kimyası zavodlarından, habelə elektrik stansiyasından ibarət kompleksin inşasına hazırlıq işləri başa çatmaqdadır. Yeni kompleks neft-qaz emalı və neft-kimya məhsullarının keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ən yüksək Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması, ölkənin ixrac potensialının gücləndirilməsi, ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün müstəsna imkanlar yaradacaqdır.

Neft strategiyasının məzmun və mündəricəsi spektr etibarilə geniş olsa da, bütün inkişaf vektorları vahid bir koordinat oxu üzərində kəsişir ki, həmin düyün nöqtəsini də müasirləşmə və qloballaşma təşkil edir. Səbəb aydındır: fəaliyyət sferasının qloballaşması və durmadan müasirləşməsi dünya neft sənayesinin ümumi cəhətidir. XXI əsr bu səciyyənin universallaşması nöqteyi-nəzərindən yeni üfüqlər açır. Beynəlxalq neft-qaz bazarı o qədər qloballaşır ki, inkişaf və uğur artıq transmilli keyfiyyət kəsb edir: bir ölkənin hüdudları çərçivəsində qapanıb qalmaq mümkün deyil. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni dövrün hədəflərinə istiqamətləndirən möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev cənabları ARDNŞ qarşısında beynəlxalq miqyasda çevik, modern, nüfuzlu və rəqabətədavamlı bir qurum kimi tanınmağı prioritet vəzifə olaraq qoymuşdur. Şirkətimiz son illərdə bu istiqamətdə çətin, lakin şərəfli bir yol keçmişdir. Artıq yalnız Azərbaycanın deyil, regionun, bütün MDB məkanının ən böyük şirkətlərindən olan ARDNŞ beynəlxalq bazarlarda iştirak payını artırmış, coğrafiyasını genişləndirmişdir. Şirkət ölkə hüdudlarından kənarda iri investisiya proqramları həyata keçirir, cəlbedici layihələr icra edir, inamlı addımlar atır. Xarici ölkələrdə əldə etdiyimiz aktivlər Azərbaycan dövlətinin mülkiyyəti olaraq, dividentlər gətirir, respublikanın iqtisadi gücünün möhkəmlənməsinə xidmət edir. Gürcüstanda, Türkiyədə, Ukraynada, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində, Rumıniyada, nəhayət, Avropanın mərkəzində - İsveçrədə ARDNŞ-ə məxsus neft-emal və neft-kimya, logistika kompleksləri, terminallar, qazpaylayıcı şəbəkələr, zavodlar, limanlar, neft bazaları, yanacaqdoldurma və texniki servis məntəqələri üzərində Azərbaycanın üçrəngli möhtəşəm bayrağı dalğalanır. Bu isə iqtisadi səmərə ilə yanaşı, Vətənimiz Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunun yüksəldilməsi baxımından əlavə imkanlar deməkdir.

Neft sənayesinin yüksəlişi, iqtisadi resurslar möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, “məqsəd yox, vasitədir”. Olduqca böyük gücə malik həmin vasitə Azərbaycan xalqının maddi rifah halının durmadan yüksəlməsinə xidmət göstərir. Neft strategiyası yarım əsrə yaxındır ki, cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə inkişaf və tərəqqi bəxş edir, ümummilli yüksəlişin etibarlı bazisi rolunu oynayır. Bu sektordan gələn gəlirlər genişhəcmli sosial-iqtisadi proqram və layihələrin həyata keçirilməsində başlıca maliyyə qaynağıdır. Neft gəlirlərinin insan kapitalına transformasiyası, samballı ictimai sərmayə mənbəyinə çevrilməsi həm Neft Fondu, həm dövlət büdcəsi, həm də ARDNŞ-in maliyyə imkanları vasitəsilə paralel şəkildə davamlı olaraq həyata keçirilir. Ölkənin ən böyük vergi ödəyicisi olan Şirkətimiz büdcə ödəmələri ilə yanaşı, öz maliyyə vəsaitləri hesabına ölkədə aparılan sosial-iqtisadi inkişaf proqramlarında, o cümlədən yoxsulluğun azaldılması, işsizliyin aradan qaldırılması proqramlarında, mədəni, elmi və ekoloji proqramların həyata keçirilməsində yaxından iştirak edir və mübaliğəsiz demək olar ki, bütün bu prosesdə aparıcı rol oynayır.

“2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”na əsasən həyata keçirilən Azot gübrəsi-karbamid istehsalı zavodu ARDNŞ tərəfindən inşa olunur. Təməli 2011-ci ilin dekabrında dövlətimizin başçısı cənab İlham Əliyev tərəfindən Sumqayıtda qoyulmuş zavodun tikinti işləri müasir texnologiyalar əsasında həyata keçirilir. Ammonyak istehsalı, karbamid mayesi və əmtəəlik karbamid istehsalı bölmələrindən ibarət olacaq zavodun istismara buraxılması ilə ARDNŞ həm də kənd təsərrüfatının inkişafına ciddi dəstək verəcəkdir.

Şirkət yerinə yetirdiyi sosial layihələrdə yeni, daha müasir standartlar yaradılmasına xüsusi diqqətlə yanaşır. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramına (2004-2008-ci illər)” və “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair əlavə tədbirlər Proqramı”na əsasən, ARDNŞ-in maliyyə vəsaiti hesabına Lənkəran, Şirvan, Naxçıvan, Bərdə, Gəncə, Qazax, Qəbələ, Zaqatala, Quba, Şamaxı, Cəlilabad və digər şəhərlərdə tikilib istifadəyə verilmiş regional müalicə-diaqnostika mərkəzləri buna bariz nümunədir. Avropa, Amerika və Yaponiya şirkətlərinin istehsalı olan ən müasir tibbi avadanlıqlarla təchiz edilmiş, Azərbaycan səhiyyəsinin inkişafında bütöv bir mərhələ açmış, bölgələrimizə yeni səhiyyə xidməti mədəniyyəti gətirmiş bu mərkəzlər qısa bir zamanda əhalinin etimadını qazanmışdır. Şirkət eyni zamanda ölkədə təhsil sisteminin inkişafını diqqət mərkəzində saxlayır, gənc neftçi mütəxəssislərin hazırlanması məqsədi ilə müxtəlif təqaüd proqramları həyata keçirir. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, Milli Məclisin deputatı, Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın bilavasitə təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə reallaşdırılan “Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb” proqramına mühüm töhfələr verən ARDNŞ tərəfindən indiyədək Balakən, Zaqatala, Lerik, Qusar, Goranboy, Ağsu, Göygöl rayonlarında və Bakı şəhərində onlarla yeni məktəb binaları inşa edilmiş, əsaslı təmir olunmuş, müasir səviyyədə komplektləşdirilmişdir. Elm Fondunun təsis olunması, Bakı Ali Neft Məktəbi kimi yeni tipli tədris mərkəzinin yaradılması bir daha göstərir ki, neft strategiyası ölkə həyatının bütün sahələrini əhatə edir. Şirkət bundan sonra da Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf proseslərində fəallığını artıracaq, təhsilin, səhiyyənin, elmin, mədəniyyətin, idmanın yüksəlişinə sərmayə yatırmaqda davam edəcəkdir. Çünki bu fəaliyyətin hədəfi Azərbaycanın daha işıqlı gələcəyi, xalqımızın maddi rifahının durmadan yüksəlməsidir.

Dövlətimizin başçısı İlham Əliyev cənabları neftçilərə inamını dəfələrlə vurğulamışdır: “Mən əminəm ki, bu gün dünyanın aparıcı enerji şirkətləri sırasına daxil olmuş Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti gələcəkdə də öz imkanlarını genişləndirəcək, ölkəmiz üçün lazım olan yeni layihələri uğurla icra edəcəkdir”. Neftçilərimizin daha böyük qələbələr naminə göstərdikləri əzmkarlıq da məhz bu inamdan qaynaqlanır. Zəngin tarixi ənənələrə malik neft sənayemiz əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş və bu gün möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə uğurla davam etdirilən inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində daha uca zirvələr fəth edəcək, öz şərəfli salnaməsinə yeni-yeni zəfərlər yazacaqdır. Ölkəmizdə gündən-günə vüsət alan, məramı xalqımızın rifah halının daha yüksəklərə qaldırılması, Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələr sırasında layiqli yerinin təmin edilməsi olan genişmiqyaslı quruculuq işləri Heydər Əliyev neft strategiyasının dünənki, bugünkü və gələcək təntənələrinin bariz nümunəsidir.

Rövnəq Abdullayev,

Milli Məclisin deputatı,

ARDNŞ-in prezidenti

İki sahil.- 2013.- 9 may.- S.12-14.