Elmi inkişaf etdirmək şərəfi
Belə
tale “Şərəf” ordenli akademik Məhərrəm Məmmədyarovun
qismətinə yazılıb
Prezident İlham Əliyev bu yaxınlarda Məhərrəm Əli oğlu Məmmədyarovun Azərbaycanda kimya elminin
inkişafında xidmətlərinə görə “Şərəf”
ordeni ilə təltif edilməsi
haqqında sərəncam imzalayıb. Kimya
elmləri doktoru, professor,
AMEA-nın həqiqi üzvü, Dövlət
mükafatı laureatı Məhərrəm müəllimlə
müsahibəni oxuculara təqdim edirik
17 oktyabr
1924-cü ildə Naxçıvan Muxtar
Respublikasının Culfa şəhərində
anadan doğulub.
1939-ci ildə yeddiillik məktəbi tərifnamə
ilə qurtararaq, Naxçıvan Pedaqoji texnikumuna daxil olub. 1941-ci ildə
oranı bitirəndən sonra Culfa rayonunun məktəblərində
müəllim işləyib.
M.Məmmədyarov məruzələrlə
beynəlxalq və respublika səviyyəli
konfranslarda çıxış edərək,
ölkəmizi müxtəlif şəhərlərdə - Moskva, Leninqrad, Kiyev, Minsk, Riqa,
Tbilisi, Alma-Ata,
Düşənbə, Daşkənd və s.
təmsil etmişdir. Alim
elmi-tədqiqat işləri ilə tanışlıq və təcrübə
mübadiləsi məqsədi ilə bir
sıra xarici ölkələrdə (Rusiya, Misir, Çexoslovakiya, Rumıniya, Meksika,
Türkiyə, Fransa, ABŞ) elmi ezamiyyətdə olmuşdur.
M.Məmmədyarovun fəaliyyətində pedaqoji
fəaliyyəti mühüm yer tutur: 1967-1969-cu illərdə
Ç.İldırım adına Politexnik
İnstitutunda, 1973-1975-ci illərdə isə
Naxçıvan Pedaqoji İnstitutunda
üzvi kimya kursu üzrə mühazirələr oxumuşdur.
M.Məmmədyarovun rəhbərliyi
ilə 20 namizədlik və 5 doktorluq
dissertasiyaları müdafiə olunmuşdur.
O, 200-dən artıq namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının opponenti
olmuşdur. 1989-cu ildə M.Məmmədyarov
Azərbaycan EA-nın “Neft kimyası”
ixtisası üzrə müxbir üzvü, 2001-ci ildə isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasmm “Kimya” ixtisası üzrə həqiqi üzvü seçilmişdir.
2001-ildən M.Ə.Məmmədyarov BDU-da
“Kimya” ixtisası üzrə bakalavr dərəcəsi verən Dövlət
Komissiyasının sədri olmuşdur.
M.Məmmədyarov xidmətlərinə görə 14 dövlət
mükafatına layiq görülüb.
- Məhərrəm
müəllim, məşğul olduğunuz
elm sahələri barədə məlumat
verərdiniz...
- Elmi
sahələrim bunlardır: üzvi kimya, neft-kimya sintezi, biotexnologiya. Akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-kimya prosesləri institutunda
1969-cu ildən bu günə kimi laboratoriya müdiri vəzifəsində
çalışıram. Eyni zamanda 1972-ci ildə Azərbaycan Nazirlər Sovetinin qərarı ilə Naxçıvanda
yaradılmış Elmi mərkəzə
1973-1979-cu illər arasında rəhbərlik etmişəm. Mikrobiologiya institutunun birinci direktoru olmuşam (1981-1994-cü illər).
- Biz
sizi Böyük Vətən
Müharibəsi veteranı kımi də
tanıyırıq...
- 1943-cü ildə Kursk döyüşündə iştirak etmişəm. Nə deyim?
Döyüşlər, yaralanma, səyyar hospitalda müalıcə, sıraya
qayıtma, yenidən ağır yaralanma. Hospitalda 6 aylıq müalicədən sonra 1944-cü ilin
yanvarında Sovet Ordusu
sıralarından II qrup əlil kimi tərxis olundum. Vətən
qarşısında öz müqəddəs
borcumu şərəflə yerinə
yetirdiyimə görə I dərəcəli Vətən
müharibəsi ordeni və 11 medalla mükafatlandırılmışam.
- Məhərrəm
müəllim, keçək sizin elmi fəaliyyətinizə...
- 1945-ci ildə Azərbaycan
Dövlət Universitetinə (indiki
Bakı Dövlət Universiteti, BDU) qəbul
olundum. Elmi-tədqiqat işlərinə həvəsim
və kimya elminə olan
maraqım məni Leninqrad Kimya-Texnologiya
İnstitutunun aspiranturasına gətirdi.
1953-cü ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə
etdim. Elə həmin il
Bakıya dəvət olundum, Azərbaycan
EA Kimya İnstitutunda elmi katib vəzifəsinə
təyin edildim, 1955-ci ildə isə böyük elmi işçi vəzifəsinə keçirildim. Daha sonra uzunmüddətli elmi
təcrübə keçmək üçün
Moskvaya SSRİ Eimlər Akademiyası (EA) N.Zelinski adına Üzvi Kimya İnstitutuna göndərildim.
Burada
SSRİ EA-nın müxbir üzvü
M.Şostakovskinin rəhbərliyi
altında bir sıra tədqiqat işlərini
yerinə yetirdim. 1957-ci ildə SSRİ Ali Attestasiya
Komissiyasının qərarı ilə üzvi
kimya ixtisası üzrə baş elmi işçi
elmi dərəcəsinə layiq görüldüm.
Qeyd edim ki, keçən əsrin 50-ci illərin sonunda SSRİ hökumətinin qərarı ilə
Bakıda kimya, neft
kimyası, polimer materialları sənayesinin
inkişafının geniş proqramı qəbul
edilmişdi və onun
yerinə yetirilməsi Azərbaycan EA-na həvalə
olunmuşdu. O vaxtlar
Azərbaycan Elmlər Akademiyasına neft-kimya
sahəsində dünya şöhrətli
alimimiz Y.H.Məmmədəliyev rəhbərlik
edirdi. Bu qəqara müvafiq olaraq o zaman fəaliyyət
göstərən 3 institutun: Kimya İnstitutunun, Azərbaycan
EA Neft İnstitutunun və
V.Kuybışev adına Neft Emalı
Üzrə Elmi-Tədqiqat İnstitutunun
bazasında indi Yusif Məmmədəliyevin
adını daşıyan Azərbaycan SSR EA Neft-Kimya
Prosesləri İnstitutu təşkil edildi. Bu institutda
işləmək üçün Azərbaycan
EA-nın o vaxtkı prezidenti
Yusif Məmmədəliyev Azərbaycandan
kənarda çalışan azərbaycanlı
kimyaçıları ora dəvət edir. Bu dəvət olunanlar içərisində mən də var idim. Bir neçə nüfuzlu Moskva
institutları tərəfindən müxtəlif təkliflər
almasına baxmayaraq, heç
bir tərəddüd etmədən Y.Məmmədəliyevin
təklifıni qəbul etdim və 1959-cu
ildə Bakıya qayıdaraq onun rəhbərlik
etdiyi laboratoriyada baş elmi işçi
vəzifəsində çalışmışam.
1970-ci ildə doktorluq
dissertasiyasını müdafıə etdim.
1972-ci ildə “Neft kimyası və neft kimya sintezi”
ixtisası üzrə professor elmi adı aldım.
- Bildiyimizə görə,
siz hərbi sənaye üçün
də işlər görmüsünüz...
- Keçən əsrin
60-cı illərində texnikanın intensiv
inkişafı, ilk növbədə hərbi
sahədə olan təlabat, sürtkü materiallarına olan
tələbləri daha da
gücləndirdi. Neft yağları bir çox hallarda bu tələblərə
cavab vermirdi. Kimyəvi sintez yolu
ilə yeni sürtkü
yağları növlərinin yaradılması zərurəti
ortaya çıxdı. Bununla
əlaqədar olaraq dünyanm
bir çox ölkələrində,
o cümlədən keçmiş
SSRİ-də yüksək keyfıyyətli sintetik
yağların alınması sahəsində intensiv
tədqiqatlar aparılırdı. Bütün
bunları nəzərə alaraq Azərbaycan
EA Y.Məmmədəliyev adına NKPİ-da
1969-cu ildə “Sintetik yağların
kimyası və texnologiyası” laboratoriyası təşkil olundu və mən oraya rəhbər
seçildim. Sovet İttifaqında və
dünyanın bir sıra inkişaf
etmiş ölkələrində istehsal olunan sintetik yağların mövcud
vəziyyəti ilə tanışlıqdan sonra
aydın oldu ki, perspektiv hərbi texnika üçün sənayedə istehsal olunan sintetik yağlar bir sıra xassələrinə görə hərbi
spesifıkasiyanın artan tələblərinə
kifayət qədər cavab vermir. Bu səbəbdən
də laboratoriyanın tematikası məhz bu
cür yağların yaradılmasına
yönəldildi. Uzun illər ərzində aparılmış fundamental tədqiqatlar nəticəsində sintez yolu ilə 3 növ sintetik
yağların əsası işlənib
hazırlanmışdır: yeni yağlar bir sıra istismar parametrlərinə görə xaricdə
və keçmiş SSRİ-də istehsal olunan nümunəvi
analoqlarından heç də geri qalmırdı. Əldə olunan yağlar keçmiş SSRİ-nin bir sıra ixtisaslaşmış mərkəzlərində
(əsasən Moskva, Kiev
və Leninqrad) laboratoriyalarında
sınaqdan müvəffəqiyyətlə keçmişdir.
Efir yağlarının istehsalı Ufa şəhərində təcrübə-sənaye
miqyasında həyata keçirilmişdir.
- Məhərrəm
müəllim, Naxçıvan elmi mərkəzinin
(NEM) yaradılması barədə...
- Azərbaycan EA Rəyasət
Heyətinin qərarı ilə mən yeni
təşkil olunmuş NEM-ə direktor təyin edildim, onun strukturunda
aşağıdakı bölmələrin yaradılması nəzərdə
tutulurdu: fızika, riyaziyyat,
kimya, biologiya, iqtisadiyyat, tarix və
etnoqrafıya. Bütün bölmələr
ixtisaslı kadrlardan təşkil edilmiş, onların böyük
bir qismi Bakı şəhərindən
dəvət olunmuşdur. Elmi işçilərin, həmçinin
aspirantların Bakının, Moskva və
Leninqradın aparıcı elmi müəssisələrinə
ezam edilməsi praktikası geniş tətbiq edilmiş,
onlardan bir çoxu sonralar namizədlik
və doktorluq dissertasiyalarını
müvəffəqiyyətlə müdafıə etmişlər.
Bütün bunlar ona gətirib
çıxarmışdır ki, 80- ci illərdə NEM regional
əhəmiyyətli problemlərin fundamental
və praktiki aspektləri ilə
bağlı olan məsələləri həll
etməyə qabil olan
yaradıcı bir kollektivə çevrilmişdir. Ən mühüm
nəticələr sırasına Darıdağ termal su mənbəyinin təbii
qazından sənaye miqyasında istifadənin
texnologiyasının işlənib hazırlanmasını aid etmək olar. Bu işə görə bir
qrup müəlliflər, o
cümlədən mən də 1980-ci ildə Azərbaycan
Dövlət mükafatına layiq görülmüşük. NEM alimləri tərəfindən
itməkdə olan meyvə və dekorativ bitki növlərinin
introduksiyası və Naxçıvan Nəbabət
bağının yaradılması sahəsində də
müəyyən nailiyyətlər əldə olunmuşdur. NEM-in
yaradılması elmi tədqiqatların daha geniş aspektdə
aparılması üçün stimul rolunu
oynamışdır. Bütün bunlar nəticədə Naxçıvan şəhərində
2002-ci ildə Azərbaycan EA-nın fılialının
yaradılmasına gətirib çıxarmışdır.
- Elm
sahələrinizdən biri də
biotexnologiyadır...
-
Keçən əsrin 80-ci illərində dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində
mikrobioloji texnologiyanın kimya
və neft-kimya sənayesinə intensiv şəkildə nüfuz
etməsi baş vermişdir.
Ümumi kimyəvi üsullarla
alınması mümkün olmayan və ya çoxmərhələli
yolla başa gələn
bir sıra kimyəvi məhsullarm alınmasının
biotexnologiyası işlənib hazırlanmışdır. Neft kimyası və neftçıxarma sahələrində
də bu istiqamətdə böyük
nailiyyətlər əldə olunmuşdur.
Təəssüflə qeyd
olunmalıdır ki, bu
cür tədqiqatlar bizim
respublikamızda, demək olar ki, aparılmamışdır. Bu
səbəbdən də 1981-ci ildə Azərbaycan EA Rəyasət
Heyətinin qərarı ilə mən Mikrobiologiya
sektoruna direktor təyin
edildim. Təşəbbüsümlə sektorun tematikası o vaxtlar respublikada mikrobioloji sintez məhsulları
istehsalının tamamilə olmadığı şəraitdə
regional əhəmiyyətli mikrobioloji məsələlərin həllinə
yönəldilmişdir.
Neft mikrobiologiyası sahəsində rəhbərliyimlə
ilk dəfə neft
laylarında mikrobioloji proseslərin modelləşdirilməsi
həyata keçirilib. Alınmış
nəticə mədən şəraitində sınaqdan keçirilmiş və “Azneft”
tərəfindən tətbiq üçün
qəbul edilmişdir. Bununla yanaşı, Abşeronun neftlə çirklənmiş torpaqlarından
ayrılmış aktiv ştamların
içərisindən kultural məhlulların
səthi gərilməsini təxminən 3 dəfə
aşağı salan ştamlar
müəyyən edilmişdir ki, bu da
həmin məhlullardan ağır neft
qalıqlarmı yumaq üçün
detergent kimi istifadə
oluna bilər. Abşeronun neftlə
çirklənmiş torpaqlarının biologiyasının tədqiqi
torpaqların öz-özünü təmizləməsi
prosesini intensivləşdirmək məqsədilə
mikroorqanizmlərin biogeokimyəvi fəaliyyətinin tənzimlənməsinin
elmi əsaslarını işləyib
hazırlamağa imkan verdi.
Neftlə çirklənmiş torpaqların bərpası üçün təklif olunmuş
üsul keçmiş
SSRİ-nin Xalq Təssərüfatı
Nailiyyətləri Sərgisinin gümüş
və bürünc medalına layiq görülmüşdür.
Abşeronun lay sularından və
sənaye müəssisələrinin dövrü
su təchizatı sistemindən biokorroziya və biozədələnmə törədən
mikroorqanizmlər ayrılmış və identifikasiya
olunmuşdur.
Avadanlıqların
su sistemində biobitisdən və biokorroziyadan müdafıəsi üçün bakterisid-inhibitorların kompleks preparatı təklif olunmuşdur
ki, o da
Rusiyanm, Ukraynanın, Moldovanın və
Gürcüstanın bir sıra
kağız-sellüloz və patka-nişasta
sənaye müəssisələrində tətbiq edilir.
Ağacparçalayan bazıdil göbələklərin
fermentlərinin sintezinin və
sekresiyasının xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi
müxtəlif fızioloji aktiv maddələrlə
zəngin olan yem əlavələrinin
alınmasınm tullantısız biotexnologiyasının
işləyib yaradılmasına gətirib çıxardı
ki, bu da 1986-ci ildə Çexoslovakiyada keçirilən beynəlxalq
sərgidə birinci dərəcəli diploma və qızıl medala
layiq görülmüşdür.
Bundan başqa, Abşeronun şərabçılıq və
yağ zavodlarının
tullantılarından istifadə olunmaqla, mitsello göbələklərlə
doymamış yağ
turşularının biosintezinin idarə
olunmasınm fızioloji- biokimyəvi aspektləri ətraflı
tədqiq olunmuşdur. Tərkibində olein, qamma linolein
və araxidon turşuları olan lipidlərin alınmasının biotexnoloji üsulu işlənib
hazırlanmışdır. Bundan əlavə,
Abşeronun neftlə çirklənmiş
torpaqlarından lipogen mikroorqanizmlərin aktiv ştamları da
ayrılmışdır. Həmçinin, Gədəbəyin
filiz yataqlarının
mikroflorasının fızioloji- biokimyəvi xüsusiyyətlərinin
və bakterial oksidləşmə proseslərinin
optimallaşdırılmasının tədqiqi misin ayrılmasının texnoloji
sxemini təklif etməyə imkan vermişdir. Proses Mərkəzi Geologiya
Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Bakı
fılialı ilə istehsalatda sınaqdan
keçirilmiş və nəticədə
mis sulfatın suda məhlulu
alınmışdır. Aparılan elmi
işlərin səviyyəsini və region
üçün praktiki
əhəmiyyətini nəzərə alaraq,
Nazirlər Kabineti 1994-cü ildə Mikrobiologiya bölməsinə institut
statusunun verilməsi haqda
sərəncam verdi. Həmin ildə alternativ müsabiqə əsasında
aparılan seçkilərdə mən institutun
ilk direktoru vəzifəsinə
seçildim.
- Grant
layihələriniz olubmu? Neçə elmi əsərin müəlliflsiniz?
- Mən
1998-2002-ci illərdə Molekulyar biologiya və Biotexnologiya institutu ilə birgə yerinə yetirilən
“İNKO” Kopernikus qrantının müəlliflərindənəm.
2002-2004-cü illərdə “Göy-göl”
gölü ərazisində karbon və kükürdün
dövriyyəsində mikrobioloji proseslərin
tədqiqi üzrə Rusiya-İsveçrə-Azərbaycan
birgə qrantının və digərlərinin iştirakçısı olmuşam.
Tədqiqatlarımın
nəticələri öz əksini 331 elmi əsərdə, o
cümlədən 3 monoqrafiyada və 59 ixtirada tapmışdır. 1975-1980-ci illərdə
zərif üzvi kimya
üzrə SSRİ EA- nın Elmi
Şurasının üzvü olmuşam, 1975-1980-ci illərdə
Naxçıvan MR üzrə “Bilik” cəmiyyətinin
sədri, Ümumittifaq “Bilik” Cəmiyyətinin təftiş komissiyasının üzvü, Respublika “Bilik” Cəmiyyətinin kimya
və biologiya elmlərinin təbliği
şöbəsinin sədrinin müavini,
1992-1993-cü illərdə “Neft
kimyası” ixtisası üzrə namizədlik və doktorluq elmi dərəcələrinin
verilməsi üzrə Y.Məmmədəliyev adına
NKPİ-də İxtisaslaşmış Şuranın sədri
vəzifələrində çalışmışam.
2004-cü ildən isə yuxarıda adı çəkilən
Elmi Şuranın həmsədriyəm.
- Məhərrəm
müəllim, maşallah, sizə uzaq başı 70 yaş
vermək olar. Cavan
qalmağınızın sirri nədədir?
Nəsliniz, ailəniz barədə nə deyə bilərsiniz?
- Əslən
Naxçıvan xanlarının nəslindənəm. Ana tərəfdən babam
Abasqulu xan Kəlbəlixanov
keçmiş Ordubad
mahalının Yaycı kəndinin canişini
olmuşdur. Həyat yoldaşım İzida xanım Məmmədyarova (İbrahimbəyova)
texnika elmləri namizədidir, AMEA-nın Kimya Problemləri İnstitutunda
böyük elmi işçi vəzifəsində
çalışır, metalların korroziyası sahəsində
mütəxəssisdir. Böyük oğlum Ayaz ailəsi ilə
Moskvada yaşayır, tibb
elmləri doktorudur, Rusiya
Tibb Akademiyasının Pediatriya
İnstitutunda şöbə müdiridir. Oğlum Elmar Kiyev Universitetinin
beynəlxalq əlaqələr fakültəsini, SSRİ XİN-in Diplomatiya
Akademiyasının aspiranturasını bitirmişdir,
tarix elmləri namizədidir, Azərbaycanın
xarici işlər naziridir.
Üç nəvəm var
- Zaurbəy, Emin və Riad...
- Sizin
taleyinizdə Heydər Əliyevin rolunu necə
qiymətləndirirsiniz?
- Həyatımda
xalqımızın bu böyük
oğlunun rolu əvəzsizdir.
Tale bizi dəfələrlə
bir araya gətirib. Heydər Əliyevi
gənc yaşlarından
tanımışam -1937-ci ildə
mən Naxçıvan
Pedaqoji Texnikumuna daxil olanda o artıq texnikumun üçüncü kursunda
oxuyurdu, və tələbələr arasında
seçilirdi. Naxçıvanda işlədiyim illər ərzində Heydər Əliyev öz doğma diyarına iki dəfə təşrif buyurub. NEM-in fəaliyyətini daim nəzarətdə saxlayaraq köməyini əsirgəmirdi. Heydər
Əliyev fəxr edirdi ki, o bu
yolla doğma diyarına övladlıq borcunu qaytarır...
Lətif
ŞAMXAL
İki sahil.- 2014.- 9 dekabr.- S.16.