XX əsr Azərbaycan tarixinin
ən dəhşətli faciələrindən biri
Xocalı soyqırımı
“Bütövlükdə Azərbaycan xalqına qarşı yönəldilmiş Xocalı soyqırımı öz ağlasığmaz qəddarlığı və qeyri-insani cəza üsulları ilə bəşər tarixində bir vəhşilik aktıdır.
Bu soyqırım, eyni zamanda, bütün bəşəriyyətə qarşı tarixi bir cinayətdir.”
Heydər Əliyev, Ümummilli lider
1988-ci ildən etibarən
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ
münaqişəsi dövründə baş
vermiş ən müdhiş,
əv faciəvi olan qəddarlıq
aktlarından biri Xocalı
soyqırımıdır. Mən deyərdim ki,
bu faciə tarixdən bizə məlum olan, ən dəhşətli və vəhşicəsinə
törədilmiş Babi Yar,
Xatın, Srebrenitsa,a Liditse,
Sonqimı, Xirosima faciələri ilə eyni səviyyədə durur.
Amma
Xocalı faciəsi bu cinayətin xüsusi amansızlıqla törədilməsinə,
insanların milli mənsubiyyətinə
görə qətlə yetirilməsinə, qocalara,
uşaqlara aman verilməməsinə,
insanların vəhşicəsinə öldürülməsinə,
hamilə qadınlara belə rəhm edilməməsinə,
meyitlərin təhqiramiz hərəkətlərə məruz
qalmasına, onların evlərinin, əmlaklarının
darmadağın edilib, viran
qoyulmasına, bir sözlə, cinayətin
törədilmə üsulunun xüsusi amansızlığına, qəddarlığına
görə digər faciələrdən fərqlənir.
Xocalı faciəsi son yüz ildən
artıq bir dövrdə ifrat
erməni millətçilərinin azərbaycanlılara
qarşı həyata keçirdikləri soyqırım və
etnik təmizləmə siyasətinin yeni bir səhifəsidir. Belə ki, XIX əsrin
sonlarından etibarən çar
Rusiyasının və digər dövlətlərin gizli və açıq himayəsindən
istifadə edən erməni millətçiləri “Böyük Ermənistan” yaratmaq
xülyasına düşmüş, ələ
keçirmək istədikləri əraziləri yerli sakinlərdən təmizləmək niyyəti ilə müxtəlif
dövrlərdə Şərqi Anadoluda və
Cənubi Qafqazda soyqırımı və
terror aktları törədərək 2 milyona qədər günahsız insanı vəhşicəsinə
qətlə yetirmişlər. 1905-1907, habelə 1918-1920-ci illərdə
Bakıda, Naxçıvanda, Gəncədə, Şamaxıda,
Qubada, Lənkəranda, Qarabağda,
Muğanda və Azərbaycanın digər
bölgələrində dinc əhalinin
soyqırıma məruz qalması bu deyilənlərin
təkzibolunmaz sübutudur.
Xocalı azərbaycanlıların
minilliklərdən bəri məskunlaşdığı yerdir və burada qədim ta-rixi abidələr işğal
gününə qədər qalmaqda idi. Arxeoloji abidələr və bu abidələrdən
əldə olunmuş müxtəlif əşyaların
tarixi eramızdan çox-çox
əvvəllərə qədər gedib
çıxır. Əhali əsasən üzümçülük,
heyvandarlıq, arıçılıq və əkinçiliklə
məşğul olmuşdur. Şəhərdə
toxuculuq fabriki, 2 orta məktəb və 2 natamam
orta məktəb var idi. Son illərdə Xocalıda yerli
sakinlərlə bərabər,a baş vermiş hadisələr səbəbindən Fərqanədən
(Özbəkistan) qaçqın düşmüş
ahısqa türklərindən ibarət 54 ailə, həmçinin
Ermənistandan və Xankəndindən qovulmuş
müəyyən sayda azərbaycanlı
ailələri də məskunlaşmışdılar.
Ümumilikdə
7 min əhalisi olan,
Xankəndindən 10 km cənub-şərqdə,
Qarabağ dağının sisiləsində
və Ağdam-Şuşa, Əsgəran-Xankəndiayollarının
üstündə yerləşən Xocalıya ermənilərin
göstərdiyi maraq da
şəhərin mühüm strateji mövqeyə malik
olması ilə əlaqədar idi. Sonralar ermənilərin özləri də etiraf
etmişdilər ki, şəhərə hücum edən silahlı dəstələrinin
əsas vəzifəsi Xocalı platsdarmının məhv
edilməsi, bu məntəqədən
keçən Əsgəran-Xankəndi yolunun
boşaldılması, ətrafda yeganə və böyük əhəmiyyət kəsb
edən aeroportun ələ keçirilməsi
idi.
Əslində
Xocalı şəhəria1991-cı ilin
oktyabrından blokadada idi.
Oktyabrın 30-dan etibarən şəhərə
gedən bütün avtomobil
yolları bağlanmış, yeganə nəqliyyat vasitəsi
kimi vertolyotdan istifadə
olunurdu ki, sonuncu vertolyot daabu aeroporta 1992-ci ilinayanvar ayının ortalarındaaenmişdi.
Şuşa səmasında mülki vertolyotun
vurulması və içindəki 40 nəfər azərbaycanlının
həlak olması şəhərlə hava
əlaqəsinin də kəsilməsinə vəsilə oldu. Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik enerjisinin
verilişı də dayandırıldı. Xocalı ancaq sakinlərin əzmkarlığı və
şəhərin könüllü
özünümüdafiə dəstələrinin cəsurluğu
sayəsində yaşayır və müdafiə olunurdu. Müdafidə milis
qüvvələri və Milli Ordunun döyüşçüləri də
qismən təmsil olunmuşdular.
Bu soyqırım nəticəsində
63-ü uşaq, 106-ı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla -
613 nəfər Xocalı sakini qətlə
yetirildi, 8 ailə tamamilə məhv edildi, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini
itirdi. Düşmənin
yaylım atəşlərinə tuş gəlib
yaralanan 487 nəfərdən 76-sı uşaq idi. 1275
xocalılı əsir götürülərək
ağlasığmaz zülmə, təhqir və həqarətlərə
məruz qalmış, 150 xocalılı isə itkin düşmüşdür
ki, onların taleyi hələ
də məlum deyildir. Bu
cinayətdə 56 nəfər xüsusi qəddarlıqla
və amansızlıqla qətlə yetirlimişdi.
Bu
o vaxt idi
ki, İran İslam Respublikasının xarici
işlər naziri Əli Əkbər Vilayəti
vasitəçilik missiyası ilə Azərbaycana səfər
etmiş, fevralın 27-də Qarabağa, sonra isə Ermənistana
səfəri planlaşdırılırdı. Bununla
əlaqədar olaraq da
tərəflərin razılığı ilə fevralın 27-dən martın 1-dək üçgünlük atəşkəs elan edilmişdi. Ermənilər
burada da xislətlərinə
uyğun olaraq xəyanətkar
mövqe tutdular və
vədlərinə xilaf çıxaraq
belə bir misli
görünməmiş vəhşiliyə imza
atdılar.
O
ağır günlərdə Azərbaycan qüvvələri
Xocalı sakinlərinin köməyinə çata
bilmədi, hətta meyitlərin götürülməsi belə
mümkün olmadı. Ermənilər isə
ağ geyimli xüsusi qruplarla
vertolyotların köməyi ilə meşələrdə
gizlənmiş köməksiz Xocalı sakinlərinin axtarışını
aparır, aşkar edilənləri əsir
götürür, işgəncələrə
məruz qoyurdular.
Xocalı
soyqırımında iştirak etmiş ermənilərin və onların
köməkçilərinin hərəkətləri insan haqlarının kobud
şəkildə pozulması ilə bərabər, beynəlxalq
hüquqi aktlara -
Cenevrə konvensiyasına, Ümumdünya
İnsan Haqları Bəyannaməsinə,
vətəndaş və siyasi hüquqlar barədə Beynəlxaq Sazışə, Fövqəladə
vəziyyətlərdə və hərbi münaqişələr
zamanı qadınların və uşaqların müdafıəsi
Bəyannaməsinə belə məhəl
qoyulmamasıdır.
1 mart
1994-cü ildə ulu öndər Heydər
Əliyev Xocalı soyqırımı ilə əlaqədar xüsusi Fərman imzalamışdır. Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisinin Qərarı
ilə 26 fevral “Xocalı
soyqırımı günü” elan olunmuş, bu barədə bütün
beynəlxalq təşkilatlara məlumat verilmişdir.
Həmçinin 25 fevral 1997-ci ildə Ümummilli lider Heydər
Əliyev tərəfindən “Xocalı soyqırımı
qurbanlarının xatirəsinə sükut
dəqiqəsi elan edilməsi haqqında” xüsusi fərman verilmişdir.
Doğma yurdlarından didərgin düşmüş
və Azərbaycanın 48 rayonuna səpələnmiş,
o cümlədən 118 ailə -
ümumilikdə isə 446 nəfər olmaqla
Sumqayıtda məskunlaşan, dövlətin diqqət və
qayğısı ilə əhatə olunan
Xocalı sakinləri bu gün
də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həlli,
Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünün
dəf edilməsi, ölkənin ərazi bütövlüyünü
bərpa edilməsi ümidi ilə
yaşayırlar. Onlar dünya
xalqlarına, dövlətlərinə, beynəlxalq təşkilatlara
haqq-ədaləti və həqiqəti müdafiə etmək,
Xocalıda törədilmiş terrorizm, etnik təmizləmə faktlarını pisləmək
barədə müraciətlər edirlər.
Bu
faciənin dünya ictimaiyyətinə
tanıdılması istiqamətdə həm dövlət səviyyəsində,
həm müxtəlif qurumlar, həm də
ayrı-ayrı vətəndaşlarımız tərəfindən
ötən 22 il ərzində istər respublika daxilində, istərsə də
respublikamızdan kənarda çoxlu səylər göstərilib, beynəlxalq
səviyyəli görüşlərdə, toplantılarda, konfranslarda bu mövzu gündəmə gətirilib,
yürüşlər, mitinqlər keçirilib,
sənədli xronoloji materiallar,
fotolar dərc edilib, sənədli
və bədii kitablar buraxılıb, sərgilər
keçirilib. Hər il
Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə
dünyanın yüzlərlə nöqtəsində
Xocalı soyqırımının qurbanlarının xatirəsini
anma mərasimləri keçirilir.
Bu aksiyaların
iştirakçılarına Fond tərəfindən
hazırlanmış, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixindən bəhs
edən materiallar, bukletlər, fotoalbomlar və kitablar
paylanılır. Həmçinin 2009-cu ildən etibarən Fondununa təşəbbüsü ilə həyata
keçirilən “Xocalıya ədalət” beynəlxalq təbliğat-təşviqat
kampaniyası da bu
istiqamətdə atılan mühüm
addımlardandır. Günümüzün
gerçəklikləri bunu göstərir
ki, təbliğat daha
geniş formada, daha mütəşəkkil, daha
təsirli şəkildə bu gün də davam etdirilməlidir.
Xocalı soyqırımı beynəlxalq cinayət kimi səciyyələndirilməlidir. Bu, tək xalqımıza qarşı deyil, Ümummilli liderimizin təbirincə desək,
bütövlükdə insanlığa, bəşəriyyətə
qarşı yönəldilən ən dəhşətli cinayətlərdən
biridir. Azərbaycan, torpaqlarının dinc vasitələrlə azad
olunması mövqeyində dayandığını dəfələrlə
bəyan edib. Lakin dinc vasitələrlə münaqişə o zaman həll oluna bilər ki, dünya birliyi erməni təcavüzünün
aradan qaldırılması üçün lazım olan
işlər və təsirli tədbirlər görsün.
Bu faciə bizim əbədi
və sağalmaz dərdimiz, yaramız olduğundan bir vətəndaş
olaraq hər birimiz hər
gün, hər saat bu ağrını, bu
acını qəlbimizdə hiss edirik. Hər il
fevralın 26-da isə bütün Azərbaycan
xalqı bir nəfər kimi
Xocalı soyqırımının qurbanlarının xatirəsini
yad edir, onlara Allahdan rəhmət
diləyir, həlak olanların yaxınlarına,
doğmalarına, dərin hüzünlə başsağlığı
verirlər. Möhtərəm Prezidentimiz
İlham Əliyevin: “Xocalı faciəsi
erməni millətçilərinin yüzilliklər boyu türk və Azərbaycan
xalqlarına qarşı apardığı
soyqırımı və etnik təmizləmə
siyasətinin qanlı səhifəsidir... ...Bu soyqırımı törətməkdə
düşmənin məqsədi Azərbaycan xalqını
sarsıtmaq, suverenlik və ərazi bütövlüyü uğrunda
mübarizədən çəkindirmək və
torpaqlarımızı zorla ələ
keçirmək olsa da,
bu ağır faciə xalqımızı
daha da mətinləşdirmiş,
qəhrəman oğul və
qızlarımızı müqəddəs Vətən və
milli dövlətçiliyimiz naminə qətiyyətli
və mütəşəkkil mübarizəyə səfərbər
etmişdir... Məqsədimiz Xocalı
faciəsinə beynəlxalq hüquqi-siyasi
qiymət verilməsinə, onun təşkilatçılarının,
ideoloqlarının və icraçılarının dünya ictimaiyyətinin gözündə
ifşasına və cəzalandırılmasına nail olmaqdır. Bu, bir tərəfdən Xocalı müdafiəçilərinin
və şəhidlərinin ruhu
qarşısında bizim insanlıq və
vətəndaşlıq borcumuzdur. Digər tərəfdən isə insanlığa
qarşı yönəlmiş bu cür qəddar cinayətlərin gələcəkdə
təkrar olunmaması üçün mühüm şərtdir” sözlərinə
istinad edən xalqımız inanır ki, gec-tez həqiqət zəfər
çalacaq və haqq-ədalət öz yerini tutacaqdır.
Muxtar Babayev,
Milli Məclisin deputatı
İki sahil.- 2014.- 13 fevral.- S.17.