Rusiya-Türkiyə münasibətləri:

qlobal geosiyasət kontekstində

Krımın ilhaqı bütövlükdə geosiyasətin dinamikasında ciddi dəyişikliklərə yol açır. Analitiklər məsələyə müxtəlif aspektlərdə qiymət verirlər. Təhlillər göstərir ki, geosiyasi məkanda vəziyyət kəskin surətdə dəyişə bilər. Həmin kontekstdə Rusiya-Türkiyə münasibətlərinin keçmişi və bu günü maraq doğurur. Yanaşmalar fərqlidir, lakin etiraf edilir ki, bu məsələ indi daha da aktuallaşıb. O cümlədən, Ukrayna ətrafında baş verən proseslərin fonunda onun geosiyasi əhəmiyyəti yeni səviyyəyə yüksəlib. Bu cür vəziyyətin qlobal geosiyasətə və böyük dövlətlərin əməkdaşlıq strategiyalarına necə təsir göstərə biləcəyi üzərində düşünmək olar.

Tarixin dərsləri: Krım uğrunda

savaşlara bu gündən baxış

Krımın Rusiyaya birləşdirilməsi Qara dəniz hövzəsinin müasir tarixində ciddi dəyişikliklərə yol aça bilər. Bütövlükdə Ukraynada cərəyan edən hadisələr prizmasından məsələ birbaşa qlobal geosiyasətlə əlaqədar görünür. Ekspertlər hesab edirlər ki, bu cür gedişat Qara dənizlə yanaşı, Yaxın Şərq və ona yaxın olan regionlarda böyük geosiyasi proseslərə təkan verə bilər.

Problemə Türkiyə-Rusiya münasibətlərinin tarixi təkamülü aspektində də yanaşmalar müşahidə edilir. “Foreign Affairs” jurnalında Akın Ünverin bununla bağlı maraqlı məqaləsi dərc olunub. Müəllif XVIII əsrdən başlayaraq əvvəlcə Osmanlı-Rusiya imperiyası, sonra isə Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Krım və bütövlükdə Qara dənizin oynadığı rolu analiz edib (bax: Akin Unver. Ankara to Black Sea. Turkey and Russia’s Age-Old Struggle for Regional Supremacy / “Foreign Affairs”, 12 may 2014).

Məqalədə Krımın Rusiya tərəfindən ilhaqının 340 ildir mövcud olan fəaliyyət planına uyğun olduğu vurğulanır. Yekaterinanın zamanında Moskvanın Qara dəniz vasitəsi ilə Aralıq dənizinə və oradan da daha geniş ərazilərə çıxmaq məqsədini qarşıya qoyduğu vurğulanır. 1783 və 1853-1856-cı illər rus-türk müharibələri faktiki olaraq yarımadanın taleyini həll edib. Hazırda Krımla bağlı baş verənləri həmin hadisələrdən kənarda təsəvvür etmək doğru olmazdı. Regionda geosiyasi proseslərin dinamikası da məhz həmin məqamla sıx əlaqəlidir. Belə ki, müasir mərhələdə söhbət böyük məkanda aparılan geosiyasi mübarizədən gedir (bax: əvvəlki mənbəyə).

Bu tezislər müstəvisində Qara dəniz hövzəsinin geosiyasətinə üç aspektdən yanaşmaq olar. Birincisi, Rusiya qonşularının özündən zəif olduğuna əsaslanaraq ərazilərini genişləndirmək xəttini seçib. İkincisi, Qara dənizdə hegemonluğa can atır. Üçüncü, Bosfor boğazının statusuna yenidən baxılması məsələsini gündəmə gətirə bilər (bax: əvvəlki mənbəyə).

Belə çıxır ki, Türkiyə Rusiyanın Ukrayna məsələsində inad etməsinin arxasında yeni geosiyasi maraqlarının dayandığına inanır. Qara dəniz, Aralıq dənizi, Yaxın Şərq, Afrika və Avropanı əhatə edə biləcək həmin dəyişikliklər ümumiyyətlə, müasir tarixi mərhələdə prinsipial dəyişikliklərə səbəb ola bilər. O cümlədən, enerji təhlükəsizliyi sisteminin formalaşdırılması tamamilə fərqli bir müstəviyə gələ bilər. Sonuncu məqam, şübhəsiz, Azərbaycanı da maraqlandıran geosiyasi faktorlar sırasındadır.

Moskva Qara dənizdə hərbi və geosiyasi üstünlüyə nail olmaqla, region dövlətlərini nəzarətə almış olur. Onunla həmin bölgədə rəqabət apara biləcək yeganə dövlət Türkiyədir. Lakin analitiklər hesab edirlər ki, Qərb olmadan müasir mərhələdə Ankaranın Moskvaya qarşı durmaq gücü yoxdur. Məsələnin bu cür qoyuluşu avtomatik olaraq ABŞ-Türkiyə, Türkiyə-Aİ münasibətlərinin aktuallığını yada salır. Bu istiqamətdə isə vəziyyət heç də tam qaneedici deyil. Ankarada hesab edirlər ki, İngiltərə və Fransa əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi Türkiyəni müdafiə etməyə bilər. Amerika da sona qədər Türkiyənin yanında qismən ola bilər.

Lakin bu fikirlərlə razılaşmamaq da mümkündür. Çünki məqalə müəllifinin bəhs etdiyi məqamlar mövcuddursa, onda Qara və Aralıq dənizləri, Yaxın Şərq və Afrika yalnız Türkiyənin məsələsi deyil. Hətta Ankaradan da əvvəl Qərbin geosiyasi problemidir. Sirr deyil ki, Türkiyə qlobal səviyyədə əsas söz sahiblərindən biri deyil. Ola bilsin ki, onun bu cür statusa potensialı çatır, lakin hazırkı tarixi gerçəkliklər göstərir ki, Ankaranın bu istəyinə həm Qərb, həm Rusiya, həm də Çin qarşıdır. Bu səbəbdən, əgər Kremlin yuxarıda sadaladığımız məkanlarla bağlı hansısa planları varsa, onun reallaşmaması üçün Qərb həvəslə Türkiyə ilə əməkdaşlıq edə bilər.

“Cənub dəhlizi”nə təhlükə:

qlobal geosiyasətdə yeni oyun qaydası?

Bununla yanaşı, məsələnin diqqəti çəkən başqa aspekti vardır. Biz, enerji təhlükəsizliyi məsələsini nəzərdə tuturuq. Məqalə müəllifi (Akın Ünver) hesab edir ki, Moskva Krımı ilhaq etməklə “Cənub dəhlizi” layihəsinin reallaşmasına birbaşa təhlükə yaradır. TANAP, TAP və digər beynəlxalq əhəmiyyətli layihələrin taleyi sual altına düşür. Belə ki, Rusiya Sevastopol limanına nəzarəti ələ keçirib, sonra isə Bosfor boğazının statusunu dəyişə bilsə, gəmilərinin maneəsiz olaraq Aralıq dənizinə çıxmasına imkan əldə edir. Türkiyə Bosfordan keçən heç bir rus gəmisinə qadağa qoya bilmədiyi halda, prosesin bu istiqamətdə inkişaf etməsi ehtimalı yüksəkdir.

Problemin başqa tərəfi son zamanlar çox pisləşən Türkiyə-Suriya münasibətlərinə bağlıdır. Rusiyanın Tartusda hərbi bazası var. Bəşər Əsədin vətəndaş müharibəsində qalib gəldiyi halda Moskvanın həmin hərbi obyekti bir neçə dəfə gücləndirməsinə qarşı çıxmayacağı aydındır. Dəməşq Tehranın da bu məsələdə marağını nəzərə almaya bilər. Çünki hazırda İranın Suriyaya yardım etməsi məhdudlaşıb. Hətta Tehranın “Hizbullah”a maliyyə dəstəyində çətinlik çəkdiyi bildirilir. Eyni zamanda, Tehranın Qərblə yaxınlaşması ehtimalı istisna edilmir. Bunlara görə, Suriya Kremlin hərbi planlarına yaşıl işıq yandıra bilər.

Rusiyanın Sevastopol-Tartus geosiyasi məkanında hərbi gücünü artırması Kiçik Asiyanı faktiki olaraq nəzarətə alması anlamına gəlir (bax: əvvəlki mənbəyə). Krımın ilhaqından sonra “Exxon”, “Chevron” və “Shell”in Ukrayna sahillərində neft-qaz kəşfiyyatı işləri aparmasına təhlükənin meydana gəldiyini ekspertlər vurğulayırlar. Daha geniş miqyasda isə söhbətin “Cənub dəhlizi”ndən getdiyi ifadə edilir. Moskva bu layihəni təcrid edə bilər. Geosiyasi aspektdə problemin bu tərəfi olduqca əhəmiyyətlidir.

Məsələ ondan ibarətdir ki, hadisələrin bu cür gedişatı qlobal miqyasda enerji təhlükəsizliyi sisteminin bütövlükdə yeni məzmun kəsb edə biləcəyini göstərir. Rusiya Qərbin nəzərdə tutduğu planları alt-üst etmiş olur. Xəzər hövzəsindən Avropaya nəql edilə biləcək bütün enerji daşıyıcıları üzərində Moskvanın nəzarət edə bilməsi tamamilə fərqli vəziyyət yaratmış olur. Onda Gömrük İttifaqı və Avrasiya inteqrasiya proseslərinin perspektivi də yeni səviyyəyə qalxmış olur.

Rusiyanın bütün bunları həyata keçirməyə gücünün çatıb-çatmayacağı başqa mövzudur. Çünki Qərb ona qarşı sanksiyalarını getdikcə daha da sərtləşdirir. Əgər proses bu istiqamətdə davam etsə, Moskvanın öz geosiyasi nüfuzunu artırmaq cəhdləri ciddi maneələrlə üzləşəcək. Çin-Rusiya əməkdaşlığının da müəyyən həddə qədər mümkün ola biləcəyi vurğulanır. Səbəb ondan ibarətdir ki, Pekin Moskvaya dəstəyinin qarşılığında elə güzəştlər tələb edə bilər ki, bu, Kremlə Krımdan daha baha başa gələ bilər.

Ekspertlər burada Çinin Ukrayna məsələsinə görə hələlik Rusiya ilə sıçrayış xarakterli müqavilələrdən çəkindiyini qeyd edirlər. Belə ki, çinli ekspertlər F.Yuytsyun və U.Enyuan Pekinin Ukrayna probleminə görə ehtiyatlı davrana biləcəyini söyləyirlər. Rusiya EA-nın Uzaq Şərq İnstitutunun Çini iqtisadi və sosioloji araşdırma Mərkəzinin rəhbəri Anderey Ostrovski daha konkret mövqe bildirir. O, “Ukrayna məsələsinin Çin üçün çox incə və mürəkkəb olduğunu” vurğulayır. Eyni zamanda, Pekinin Moskvanın dəstəyi olmadan enerji problemlərini həll etdiyini deyir. Belə ki, Rusiya ilə Çin arasında qaz sahəsində əməkdaşlıq haqqında danışıqların 2006-cı ildən getməsinə baxmayaraq, hələlik proses yekunlaşmayıb. Bundan başqa, Pekinin “bəzi siyasi məsələlərə görə əl-qolu bağlıdır” (bax: Vizit Putina v Kitay: obsujdenie Ukrainı i qazovoqo kontrakta / “Moskovskiy Komsomoleü”, 16 may 2014).

Bunlar həqiqətən də Krım və bütövlükdə Qara dəniz məsələsinin qlobal geosiyasətdə aktual yer aldığını göstərir. Böyük dövlətlər arasında mübarizə yeni səviyyəyə qalxır. Bir tərəfdən, Moskvanın Aralıq dənizi və Yaxın Şərqə daha aktiv müdaxilə etməsi, digər tərədən isə Çinin artıq Avrasiya məkanında açıqca Qərblə qarşı-qarşıya gəldiyi müşahidə edilir. Bundan sonra Pekin “Şərq müdrikliyi” ilə hadisələrə qarışmadan proseslərin daxilində olmaq strategiyasını çətinliklə yerinə yetirəcək. Belə görünür ki, qlobal geosiyasət yeni oyun qaydalarının şahidi ola bilər. Bunun fonunda dünyanın enerji təhlükəsizliyi məsələsi də yeni məzmun kəsb etmiş olur.

İki sahil.- 2014.- 23 may.- S.18.