Tarix bu günlə
bağlı olanda
millətin sabaha
inamı artır
“Kitabi-Dədə Qorqud”un izi ilə
Qaxda oğuz qəhrəmanı Bəkilin sorağında
“Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanının izi ilə yola çıxmışıq. Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman
dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200
illiyinin qeyd edilməsi haqqında Sərəncamı yolumuza
işıq salıb. Dastanın nişan verdiyi iz bizləri
Qaraca Çoban yurdu Xocavənd rayonu ərazisindəki Nərgiztəpəyə,
Qax rayonundakı Kürmük məbədi
yaxınlğında yerləşən Bəkilin məzarına
apardı, gələcəkdə də Şamaxıda yerləşən
Qazanxan oylağına, Gədəbəydəki Təpəgöz
qalasına, Sabirabaddakı Qaragünəy kəndinə və
başqa məkanlara aparacaqdır.
Bu dəfə
yolumuz Qax rayonuna, Oğuz qəhrəmanı Bəkilin
uyuduğu torpağadır.
2015-ci
ilin yanvarından başlayaraq Azərbaycan Respublikası millətlərarası,
multikulturalizm və dini məsələlər üzrə
Dövlət müşavirliyinin təşkilatçılığı
və Dövlət müşaviri Kamal Abdullayevin rəhbərliyi
ilə silsilə tədbirlər keçirilir. Beynəlxalq
kollokvium əhəmiyyəti baxımından bu tədbirlərin
əsasını təşkil etdi. 20-yə yaxın ölkənin
türkoloq alimlərinin iştirakı ilə Bakıda
keçirilən Kollokviumda “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin
alman şərqşünas alimi Henrix Fridrix fon Dits tərəfindən
üzə çıxarılması, nəşr edilməsi və
dünya elm aləminə tanıdılmasının 200 illiyinə
həs olunan tədbirlər planı hazırlandı. Əsas
məqsəd dastanda adı keçən qəhrəmanlar,
toponimlər, məkanlar haqqında dolğun məlumat toplamaq,
Azərbaycan xalqının əxlaq dəyərlərini, qədimdən
qoruduğu multikultural əhvalını daxildə və xaricdə
təbliğ etməkdir.
Qorqudşünas
alimlərin araşdırmalarına görə, “Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanında əksini tapan hadisələr,
canlandırılan obrazlar, işlənən ifadələr
mifik düşüncə məhsulu olmaqdan çox
uzaqdır. O yerlər bu gün də həmin adlarla
mövcuddur, o qəhrəmanların məzarlarını
tapmaq mümkündür, müasir azərbaycanlıların
dilində əski ifadələr indi də tez-tez işlənir.
Konkret fakt söyləyək: ötən ay Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu, Bakı Beynəlxalq
Multikulturalizm Mərkəzi və Bakı Slavyan Universitetinin
birgə təşkilatçılığı ilə
Dövlət müşaviri Kamal Abdullayevin rəhbərlik
etdiyi böyük nümayəndə heyəti “Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanının izinə düşüb Xocavənd
rayonunun Nərgiztəpə ərazisinə yol aldı. 4
rayonda - Beyləqan, Xocavənd, Tərtər, Bərdədə
geniş tədbirlər keçirildi. Yerli ictimaiyyət
nümayəndələrinin, dövlət qurumlarının,
alimlərin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı haqqında səsləndirdikləri
dəyərli bilgilər bir daha onu deməyə əsas verdi
ki, Nərgiztəpə yüksəkliyi dastan qəhrəmanı
Qaraca Çobanın oylağı olub, xalqın real qəhrəmanı
olan bu şəxsiyyətin məzarı da məhz Nərgiztəpədədir.
Bu əsaslandırmanın
ardından Prezident İlham Əliyevin imzaladığı Sərəncamın
ruhuna uyğun olaraq, yaxın günlərdə məsul
qurumlar üzərlərinə düşən öhdəlikləri
yerinə yetirməyə başlayacaqlar. Xocavənd rayonunun Nərgiztəpə
ərazisindəki Qaraca Çobanın məzarının əbədiləşdirilməsi
gözlənilir. Böyük missiyaya start verilir.
“Kürmük” məbədi ətrafında dastan qəhrəmanı
Bəkilin məzarının əbədiləşdiriləcəyi
də bu missiyanın davamıdır.
“Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanında Bəkil belə təsvir edilir: “Qam Ğan
oğlu Bayandır xan yerindən durmuşdu. Yüksək evini
qara yer üzərində ucaltmışdı. Hündür
alaçığı göy üzünə dirənmişdi.
Min yerdə ipək xalçalar döşətdirmişdi.
İç Oğuz və Dış Oğuz bəyləri
toplaşmışdılar. Doqquz tümənlik
Gürcüstanın xəracı gəldi: bir at, bir
qılınc və bir çomaq gətirdilər.
Bayındır xan bərk dilxor oldu. Dədəm Qorqud gəldi,
şadlıq havası çaldı. “Xanım, niyə
qanın qaralıb?” - dedi. Deyir: “Necə qaralmasın, hər
il qızıl-gümüş gəlirdi, cavanlara-bəylərə
verirdik, xatirləri şad olurdu. İndi bunları kimə verək
ki, onunçun xoş olsun?”. Dədə Qorqud deyir: “Xanım,
bunun üçünü də bir igidə verək, oğuz
elinə qaravul çəksin!”. Bayındır xan “Kimə verək?”
- dedi, sağına-soluna baxdı. Heç kim razı
olmadı. Bəkil deyilən bir igid vardı. Ona baxdı, dedi:
“Sən nə deyirsən?” Bəkil razı oldu. Qalxdı, yeri
öpdü. Dədəm Qorqud gətirilən
qılıncı onun belinə bağladı.
Çomağı çiyninə saldı, yayı qoluna
keçirdi. Bəkil şahanə ayğırı çəkdirib
mindi. Qohum-əqrəbasını ayırdı, ev-eşiyini
yığışdırdı, oğuz elindən
köçdü. Bərdəyə, Gəncəyə gedib məskən
saldı. Gedib doqquz tümənlik Gürcüstan sərhəddində
çadır qurdu. Qaravulçuluq elədi. Buralara yad kafir gəlsə
idi, başını oğuz elinə hədiyyə göndərərdi”.
“Qorqud”
dastanlarını ətraflı araşdıran alimlərin
yekdil qənaətindən çıxış etsək, Bəkilin
çadır qurduğu yer Qax rayonu ərazisindədir. Daha dəqiqi,
I-III əsrlərdə inşa edilən, “Ay məbədi” kimi
tanınan “Kürmük” Alban Məbədinin ətrafı Bəkilin
mənzil - qərargahı olub. Məbəd IV-VII, VII-IX əsrlərdə
yenidənqurmaya məruz qalıb. Ay məbədinin taleyinə
dəfələrlə yenilənmək
yazılıbmış. Tarix və yenilənmək bir-birinə
əks məhfumlar olsa da, Ay məbədini Kürmük kilsəsinə
çevrilməkdən xilas edə bilməyib. Qafqazda Pravoslav
Xristianlığının Bərpası Cəmiyyəti və
xristianlığı qəbul etmiş ingiloyların ianəsi
ilə 1892-94-cü illərdə qədim alban məbədinin
qalıqları üzərində “Kürmük” kilsəsi
tikilib. Proses bununla da sona çatmayıb. 2003-cü ildə məbəd
yenidən təmirə bağlanıb. Təmir işləri Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyi tərəfindən aparılıb,
hazırda tikili bu qurum tərəfindən qorunur. Yerli azərbaycanlılar
və Azərbaycan vətəndaşı olan gürcülər,
o cümlədən Gürcüstan vətəndaşları
ildə iki dəfə “Kürmük” məbədini ziyarət
edirlər.
Bəkilin
təmsil etdiyi eli-obanı məhz bu ərazidə qoruması
ehtimalı ona görə çoxdur ki, Qaxın ən yüksək
məkanında tikilən “Kürmük” Ay məbədinin ətrafından
baxanda Gürcüstan sərhədi açıq-aydın
görünür. Diqqətlə baxsan, sərhəddi
keçən adamı adi gözlə də görmək
mümkündür. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında belə
bir abzas var: “Ov ovlayıb gəzərkən qabağına bir
yaralı keyik çıxdı. Bəkil onun üstünə
at saldı. Buğanın arxasından yetişdi. Yay
kirişini boynuna atdı. Buğa acıqlanmışdı.
Özünü uca bir yerdən atdı. Bəkil atın cilovunu
saxlaya bilməyib, keyiklə bərabər uçundu. Sağ
oyluğu qayaya toxunub sındı”. Alimlər hesab edirlər
ki, Bəkilin yıxıldığı qaya “Kürmük” məbədinin
yaxınlığındadır. Həqiqətən də məbəd
sıldırım qaya üzərində tikilib.
Ötən
gün Azərbaycan Respublikasinin Prezidenti yanında Bilik Fondunun
icraçı direktoru Oktay Səmədov və Fondun əməkdaşları,
Azərbaycan Respublikası millətlərarası,
multikulturalizm və dini məsələlər üzrə
Dövlət müşaviri xidmətinin məsləhətçisi
Sərraf Hüseynov, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
(AMEA) alimləri Qax rayonunda oldular.
Qax rayon
İcra Hakimiyyətinin başçısı Musa Şəkiliyev
və yerli ictimaiyyət nümayəndələri ilə
görüşün nəticəsindən bir daha bəlli
oldu ki, nəinki Bəkilin “Qorqud” dastanlarında haqqında
danışılan başqa qəhrəmanların, məkanların,
hadisələrin Qax, Şəki, Zaqatala, Xocavənd, Sabirabad,
bir sözlə, ölkəmizin müxtəlif əraziləri
ilə sıx bağlılığı var. Məktəb
direktorlarının, tarix müəllimlərinin, kitabxana rəhbərlərinin,
yerli təhsil şöbəsi əməkdaşlarının,
Bilik Fondu nümayəndəliyinin, şagird və tələbələrin
qatıldıqları konfransda Prezident Administrasiyasının
təmsilçisi Sərraf Hüseynov səfərin məqsədi
barədə məlumat verdi. Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyevin məlum Sərəncamını xatırladan
S.Hüseynov bildirdi ki, ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”un izi ilə
ölkəmizi qarış-qarış gəzərək,
tarixi canlandırmaq və bu tarixin bir parçası
olduğunu dərk etmək insana milli iftixar hissi
yaşadır: “Hər birinizin bu hissi yaşamağa haqqı
var. Yaşadığınız rayon tarixi abidələri ilə
dil açıb danışır. O abidələri dinləmək,
ətrafdakı dərələrdən, dağlardan keçən,
dastanlaşan qəhrəmanlarımızın ruhları ilə
baş-başa qalmaq insana qürur yaşadır. Cənab
Prezident “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı verdiyi Sərəncamda
milli-mədəni irsin qorunub yaşadılması və yeni nəsillərin
azərbaycançılıq ruhunda tərbiyə
olunmasında “Dədə Qorqud” dastanlarının
böyük əhəmiyyətini xüsusi qeyd edib”.
Xatırladaq
ki, Sərəncamda qorqudşünaslığın sistemli fəaliyyətinin
təmin edilməsi məqsədilə qərara alınıb
ki, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının Təhsil
Nazirliyi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə
birlikdə, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik
Fondunun və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təkliflərini
nəzərə almaqla, “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman alimi
Fridrix fon Dits tərəfindən ilk tərcüməsi, nəşri
və dünya elm aləminə tanıdılmasının 200
illiyinə dair fəaliyyət proqramını hazırlayaraq təsdiq
olunmaq üçün Nazirlər Kabinetinə təqdim etsin.
Prezident
Administrasiyasının təmsilçisi bu istiqamətdə
müxtəlif bölgələrin əhalisnin, o cümlədən
Qax sakinlərinin köməyinə böyük ehtiyac
olduğunu dedi: “Biz Nərgiztəpədə olduq. Dədə
Qorqud, Qaraca Çoban və başqa tarixi faktlar barədə
maraqlı məlumatlar toplamışıq. Bununla
yanaşı, öyrənmişik ki, Sabirabadda Qara Günəy
kəndinin, Şamaxıda Qazan xan oylağının, məhz
həmin yerdə qaynayan Burlaxatunun adı ilə bağlı
olan Xatun bulağının, Tovuz və Gədəbəy
rayonlarında yerləşən Təpəgöz
qalalarının “Kitabi Dədə Qorqud” dastanı ilə
birbaşa əlaqəsi var. Bu yerlər haqqında dastanı
bir dəfə də olsun oxumayan yerli sakinlər bizə məlumat
veriblər. Deməli, söhbət real tarixi hadisələrin əks
olunduğu dastandan gedir. Sizlərlə görüşməkdə
məqsədimiz odur ki, dastanda əksini tapan dövrlərə
aid hansı nişanələr barəsində bilgilərə
maliksinizsə, bildiklərinizi bölüşəsiniz. Cənab
Prezidentin imzaladığı sərəncamın birinci
cümləsi belədir: “Azərbaycan xalqının mədəni
sərvətlər xəzinəsində müstəsna yer
tutan və əsrlərdən bəri milli-mənəvi
varlığın ayrılmaz tərkib hissəsinə
çevrilən “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsi”... Əgər
bir xalqın bu möhtəşəmlikdə abidəsi varsa, o
xalq əbədidir və dünyaya nümunədir. Yəqin
bilirsiniz ki, dastanda Bəkil adlı qəhrəman var. Bu igid sərhədləri
yadellilərdən qorumaq üçün ailəsi ilə
birlikdə Gürcüstan ərazisinə köçür. Bəkil
sizin sakini olduğunuz Qax ərazisində yaşayıb, məzarı
da burada olmalıdır. Çox arzulayırıq ki, Bəkil
haqqında sizlərdə hansı bilgilər varsa, onları
bizə təqdim edəsiniz. Sərəncamda oğuz qəhrəmanı
Bəkilin “Kürmük” məbədi ətrafında yerləşən
məzarının abadlaşdırılması və bu ziyarət
yerinin bərpası məsələsi xüsusi
vurğulanır”.
Bilik
Fondunun icraçı direktoru Oktay Səmədov rəhbərlik
etdiyi qurumun “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının təbliğatında
gördüyü işlərdən danışdı. Fondun əməkdaşlarının
müxtəlif bölgələrdə əhali ilə təmaslarından
dəyərli məlumatlar topladıqlarını diqqətə
çatdıran icraçı direktor, bu məlumatlar əsasında
bukletlər, jurnallar hazırlamağın məqsədəuyğun
olduğunu dedi: “O xalq güclüdür ki, hər
daşının tarixini öyrənməyə cəhd
göstərir. Cənab Prezidentin Sərəncamında ilboyu həyata
keçirəcəyimiz fəaliyyət
ardıcıllığı ilə əksini tapıb. Biz
dastanın real həyatla əlaqələrini faktlarla əsaslandırsaq,
bu faktları çoxaltsaq, Azərbaycan dünyanı heyrətə
salacaq”.
Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun şöbə
müdiri Ağaverdi Xəlilov Qaxın təbii gözəlliyi
ilə mənəvi gözəlliyinin təmas təşkil
etdiyini bildirdi: “Məhz bu gözəlliyin vəhdəti Dədə
Qorqudu bu diyara gətirib. Dastan Azərbaycanın
bütövlüyünü göstərir. Dastanda əksini
tapan adət-ənənə, etnoqrafiya, məişət,
toponimlər, qəhrəmanlıq hadisələri məhz azərbaycanlı
təfəkkürünün, yaşayış tərzinin
bariz ədəbi nümunələridir. Fridrix fon Dits Oğuz
siklopunu Odissey qəhrəmanları ilə müqayisə edərək
yazırdı ki, dastanda oğuzların obrazı daha
bütöv, daha realdır. Fon Ditsin “Oğuznamə” kitabı
var. Bu dastanı hər kəsə təqdim etmək vacibdir.
Azərbaycan xalqının haradan gəlib haraya getdiyi bu
dastanlarda tamlığı ilə əksini tapıb. Qorqud nə
qədər əfsanəvidirsə o qədər həyatidir.
Qəhrəmanı real adam olmağı qəhrəman etmir,
o, əfsanələşməsi ilə qəhrəmandır.
Siz fəxr edin ki, Bəkil Qaxda yaşayıb və burada
dünyadan köçüb”.
Konfransda
yerli sakinlərin çıxışları da dəyərli
informasiyaların verilməsi baxımından yadda qalan oldu. Belə
müəyyənləşdirilmişdi ki, hər alimin
çıxışından sonra qaxlılar münasibət
bildirsin. Rayon kitabxanasının direktoru Güllü Əhmədova
dastanda süjet boyu istifadə olunan dialektin məhz Qax ərazisində
yaşayan insanların dialekti ilkə eynilik təşkil
etdiyini bildirdi.
Qax şəhərindəki
5 nömrəli tam orta məktəbin direktoru Sevil Əsgərova
təklif etdi ki, kəndlərdəki yaşlı insanlarla
söhbətlər aparılsın, onların
yaddaşlarının gücündən istifadə olunsun.
Onun sözlərinə görə, dastandakı yer adları
Qaxın bir çox ərazilərindəki adlarla ya eynidir, ya
oxşar.
AMEA-nın
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun sektor müdiri Təvəkkül
Əliyev “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının dərya
olması, oxuduqca açılması, dərinləşməsi,
xəzinələrə yol açması ilə bağlı
qənaətini bölüşdü: “Xeyli müddət
araşdırma aparıb qədim adlar, toponimlər, ifadələr
barədə üç qalın dəftərlik məlumatlar
topladım. Sonra “Qorqud” dastanlarını diqqətlə
oxuyandan sonra gördüm ki, məlumatların əksəriyyəti
dastanda olduğu kimi var. Qaraçux dağı, Böyük
oxlu, Kiçik oxlu və dastanda əksini tapan bu kimi tarixi
adları əbədiləşdirmək lazımdır. Qaxda
ardıcıl araşdırmalar aparılmayıb. Bu ərazini
Strabon məbədləri diyarı adlanır”.
Qax şəhər
2 saylı tam orta məktəbinin tarix müəllimi Faiq Sofiyev
yazıçı Kamal Abdullanın “Gizli Dədə Qorqud”
romanından oxuduqlarının Qax ərazisi ilə
bağlılığından danışdı. Onun fikrincə,
“Ala göz”, “Qarşı dağı”, onların ətrafındakı
əski kənd adları, “Basıncaq” adlanan məkandakı
Oğuz qəbirləri dastanın mətni ilə eynilik təşkil
edir”.
Rayon təhsil
şöbəsinin metodisti Hacıxan İsgəndərovun səsləndirdiyi
ifadələrin altından xətt çəkməyə dəyərdi.
Hacıxan müəllim belə dedi: “Tarix bu günlə
bağlı olanda millətin sabaha inamı artır”.
5
saylı tam orta məktəbin tarix müəllimi Lalə
Qabulova ədəbiyyatı tarixin köməyi ilə öyrənməyin
üstünlüklərinə diqqət çəkdi. Onun
sözlərinə görə, tarixi vərəqləyəndə
məlum olur ki, dastan mətnində keçən faktlar
içərisində məhz Qax ərazisinə aid olanları
daha çoxdur.
AMEA-nın
Folklor İnstitutunun əməkdaşı Ləman
Süleymanova təmsil etdiyi qurumun bu mövzuda layihəsi
olduğunu dedi. Layihəyə görə, alimlər Azərbaycanı
qarış-qarış gəzib, tarixi faktları
toplayırlar. Onun sözlərinə görə, Dədə
Qorqud dövrünə aid folklor mətnləri demək olar
bütün bölgələrimzdə bu gün də
yaşayır: “Yəqin xatırlayırsız, dastanda
doğulan uşaq yalnız 14 yaşından sonra ad alır.
Hünər göstərir, adını qazanır. Faktiki bizdə
də uşaq doğulandan ən azı 40 gün sonra ona ad
qoyurlar. Yaxud belə bir müasir qarğış var:
“Görüm səni ad alıb, süfrə açmayasan”. Təbii
ki, insan 14-15 yaşından sonra müstəqil süfrə
açmağı bacarır. Görürsünüz, Qorqud
dövrü ilə necə səsləşir. Müasir
dilimizdə hələ də çox yatan adama “Oğuz
ölüsü” deyirlər. Belə faktları çox
sadalamaq olar. Sizdən istədiyimiz odur ki,
araşdırmalarımızın daha zəngin nəticələr
qazanması üçün bizə yardımçı
olasınız”.
Bilik
Fondunun Qax rayonu üzrə nümayəndəsi, Əmbərçay
kənd tam orta məktəbinin direktoru Rövşən Hədisov
müqəddəs fəaliyyətin tərkib hissi kimi, sakini
olduğu rayonun seçilməsində bu missiyanı həyata
keçirənlərə minnətdarlığını
bildirdi. Bilik Fondunun nümayəndəsi hər kəsi
tarixinin araşdırılıb üzə
çıxarılmasında, dünyaya təqdim olunmasında
fəal iştiraka və tezliklə Qax rayonu ərazisində Bəkilin
məzarının əbədiləşdirilməsi ilə bağlı
lazımi tədbirlər görməyə dəvət etdi və
bu məzarın hər bir qaxlının qürur və iftixar
yeri olacağını bildirdi.
Beləcə
“Kitabi Dədə Qorqud” dastanının izi ilə Bakıdan
başlayıb, Nərgiztəpə yüksəkliyindən
keçib, “Kürmük” abidəsinə çatan müqqədəs
yol davam edir. Yolun həmişə işıqlı
olmasını arzulayaq və Dədəm Qorqudun
alqışına qoşulub bir ağızdan deyək: “Haqq
yandıran çırağınız sönməz olsun!”.
Ceyhun Musaoğlu,
Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında
Bilik Fondunun mətbuat katibi
İki sahil.- 2015.- 3 iyun.- S.24-25