Bu kino ki var...

2 avqust Azərbaycan Kinosu Günüdür!

“Ay camaat, bu kino ki var...”

Məşhur “Bəyin oğurlanması” filmində böyük sənətkarımız Səməndər Rzayevin çəkiliş meydançasında bədahətən dediyi bu sözlər indi az qala zərb-məsələ çevrilib. Və bəzən kino haqqında danışanda, kinonun mahiyyətini açmaq, onun əhəmiyyətini, vacibliyini izah etmək istəyəndə bütün uzun-uzadı fikirlərə ən qısa, bəlkə də ən canqurtaran yol elə bu ifadədə əksini tapır. Çünki tarixilik baxımından xeyli “cavan” olsa da, dünya mədəniyyətinin tərkibində özünə artıq möhkəm yer eləmiş kino sənəti haqqında danışmaq adama asan gəlsə də, Səməndər Rzayev demişkən, “həm də çox qəliz məsələdir”. Səbəbi isə odur ki, kino öz daxilində az qala dünyada mövcud olan bütün sənət növlərini birləşdirir. Bir ekran əsəri yaratmaq üçün onlarla incəsənət xadimi bir yerə toplaşmalıdır. Kino sənəti böyük bir sənaye, istehsalat sahəsidir. Kinonun kino olması üçün ssenarist, rejissor, operator, rəssam, bəstəkar, aktyor kifayət etmir. Çəkiliş qrupuna alim, mütəxəssis, hüquqşünas, müğənni, mühəndis, dekorçu, qrimçi, butaforçu, pirotexnik, assistent, inzibatçı-administrator, dülgər, malyar, mexanik, işıqçı, sürücü... bir sözlə, ağla gələn və gəlməyən nə qədər peşə sahibi toplaşıb çəkici bir zindana vurmalıdır.

Atalar deyib, yüz eşitməkdənsə, bir görmək yaxşıdır. Bəşəriyyət uzun minilliklər boyu mədəni dəyərləri əsasən şifahi danışıq, təsəvvür etmə, xəyalında canlandırma yolu ilə əxz edib, ayrı-ayrı yaradıcı adamlar yazı yazıb, mahnı oxuyub, şəkil çəkib... Ta ki, XIX əsrin sonlarında - 1895-ci il dekabrın 28-də Lui və Ogüst Lümyer qardaşları Parisin Kaputsino bulvarındakı “Qrand-Kafe”də yeni ixtira etdikləri aparatı işə salana qədər. Bu yeni cihazın yayılması ilə dünyada yeni bir mədəni inqilab baş verdi və dünyaya Kino adlı ecazkar bir aləm gəldi.

Həqiqətən incəsənətin ən maraqlı qollarından olan, çox maraqlı, çox həyəcanlı, ecazkar aləm olan cinema - kino insanların diqqətini o qədər cəlb etdi ki, Lümyerlərin bu əyləncə növü sürətlə dünyada yayılmağa, inkişaf etməyə başladı və tez bir zamanda əyləncədən əsl sənətə çevrildi.

Coğrafi mövqeyinə görə az qala “dünyanın mərkəzində” yerləşən Azərbaycan tarixən Şərqdə və Qərbdə baş verən bütün yeniliklərə açıq olub. Sürətlə inkişaf edən Bakı dünyanın ən qabaqcıl mədəni hadisələrini həmişə özünə ilk cəlb edən məkanlardan biridir. O cümlədən Parisdəki ilk kino seansından cəmi 2 il sonra - 1898-ci il iyunun 21-də, eynən indiki kimi gur inkişaf dövrünü yaşayan və bir növ Qafqazın Parisi sayılan Bakıda Vasil-Vyatskinin teatr-sirkində “Şəhər bağında xalq gəzintisi”, “Qatarın dəmiryol stansiyasına daxil olması”, “Bakı küçəsi sübh çağı” süjetləri nümayiş etdirildi. Az sonra, avqustun 2-də bakılı fotoqraf Aleksandr Mişon özünün lentə aldığı “Bibiheybətdə neft fontanı yanğını”, “Əlahəzrət Buxara əmirinin yolasalma mərasimi”, “Qafqaz rəqsi” xronikal sənədli və “İlişdin” adlı bədii süjetlərin nümayişini təşkil etdi (yeri gəlmişkən, bu faktın aşkara çıxarılması üçün kino tariximiz zəhmətkeş kinoşünas Aydın Kazımzadəyə minnətdardır). Aleksandr Mişonun sözügedən kino-süjetləri isə 1900-cü ildə Parisdə keçirilən Ümumdünya sərgisində nümayiş etdirildikdən sonra orada qalmışdı. Yalnız 2001-ci ildə süjetlərdən ikisi - “Bibiheybətdə neft fontanı yanğını” və “Balaxanı neft fontanı” Fransanın kino arxivindən Azərbaycana gətirildi. Bu ilk cinema nümunələrimiz hazırda 35 mm-lik kinoplyonkada və videokasetdə Filmfondda saxlanılmaqdadır.

Azərbaycanlı milli kadrların iştirakı ilə yaranan ilk kino əsəri 1916-cı ildə İbrahim bəy Musabəyovun “Neft və milyonlar səltənətində” romanı əsasında çəkilən eyniadlı bədii film oldu. Filmdə baş rolu - Lütfəli bəy obrazını böyük sənət fədaisi, müqtədir aktyorumuz Hüseyn Ərəblinski yaratmışdır. Filmin rejissoru peterburqlu Boris Svetlov idi. Natura çəkilişləri Bakıda və ətraf kəndlərdə, pavilyon səhnələri Tiflisdə çəkilib.

Beləliklə, Azərbaycanda kino sənətinin inkişafı başlanır. Bakıda lentə alınan növbəti əsər - yenə 1916-cı ildə Üzeyir bəy Hacıbəylinin “Arşın mal alan” operettası əsasında çəkilən kinokomediya oldu. 1919-cu ildə isə Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümü münasibətilə “Təntənə” adlı tammetrajlı film ekranlara çıxdı.

Sonralar tarixin gedişi məlum səbəblər üzündən istiqamətini dəyişsə də, Azərbaycan kinosu inkişafdan qalmadı. Sovet hakimiyyəti illərində də xalqın maariflənməsinə, milli mənəvi-mədəni tərəqqisinə, estetik zövqünün inkişafına xidmət edən çox dəyərli filmlər yaradıldı.

Kinomuzun salnaməsinə nəzər yetirəndə milyonlarla tamaşaçı marağına səbəb olmuş dəyərli filmlərimiz yada düşür: “Arşın mal alan”, “Bəxtiyar”, “Ögey ana”, “Uzaq sahillərdə”, “Nəsimi”, “Yeddi oğul istərəm”, “Axırıncı aşırım”, “Tütək səsi”, “Babək”, “Ad günü”, “İstintaq”, “Arxadan zərbə”, “Nizami”, “Fəryad”... və s. və i. Bu filmlərin hər biri xalqımızın zəngin mədəniyyəti, tarixi qəhrəmanlığı, əməksevərliyi, adət-ənənələri, arzu və istəkləri haqqında maraqlı, təsirli hekayətdir. Biz onlara baxanda istedadlı kinematoqrafçılarımızı - böyük kino ustalarımızı xatırlayırıq:

Kinorejissorlar - Lətif Səfərov, Əlisəttar Atakişiyev, Kamil Rüstəmbəyov, Tofiq Tağızadə, Rasim Ocaqov, Arif Babayev, Eldar Quliyev, Ceyhun Mirzəyev...

Kinooperatorlar - Teyyub Axundov, Rasim İsmayılov, Zaur Məhərrəmov, Rafiq Qəmbərov, Valeri Kərimov, Kənan Məmmədov...

Kinorəssamlar - Elbəy Rzaquliyev, Nadir Zeynalov, Rafis İsmayılov, Fikrət Bağırov...

Aktyorlar - Leyla Bədirbəyli, Rəşid Behbudov, Ələsgər Ələkbərov, Adil İsgəndərov, Ağasadıq Gəraybəyli, Məlik Dadaşov, Həsən Məmmədov, Şahmar Ələkbərov, Rasim Balayev, Səfurə İbrahimova, Həmidə Ömərova...

Bu istedadlı insanların hər biri Azərbaycan kinosunun inkişafı naminə əzmlə, bacarıqla, yorulmaq bilmədən çalışmış, həyatlarını belə əsirgəməmişlər. Və hər biri sağlığında əsl xalq məhəbbəti qazanan bu kino fədailərinin yaradıcılığı bu gün də xalq tərəfindən sevilə-sevilə, ehtiramla qarşılanır.

Beləcə, bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da kino sənəti cəmiyyət həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Geniş kütlələrin ekran sənətinə marağını və kinonun mənəvi təsir gücünü, ideya-estetik imkanlarını nəzərə alan dövlət heç vaxt kinodan öz dəstəyini, diqqətini, köməyini əsirgəməyib. Bu diqqət və qayğıya cavab olaraq kino xadimlərimiz xalqın mənəvi-əxlaqi dəyərlərini, adət-ənənələrini, mədəni özəlliklərini dünyaya tanıtmaq üçün əzmlə çalışmış, illər ötdükcə bədii dəyərini itirməyən, əhəmiyyətini qoruyub saxlayan və hər gələn yeni nəslin marağına səbəb olan neçə-neçə gözəl filmlər yaratmışlar.

Beləliklə, indi dünya kinematoqrafiyasının tərkib hissəsi olan Azərbaycan kinosunun yüzdən artıq yaşı vardır.

Ölkəyə rəhbərlik etdiyi bütün dönəmlərdə mədəniyyətə, o cümlədən kinoya çox böyük diqqət və qayğı göstərən, hətta bəzən kinematoqrafçılara film çəkmək üçün maraqlı kino süjetləri təklif edən, üstəlik çəkiliş proseslərində “Azərbaycanfilm” kinostudiyasına bütün zəruri maddi-mənəvi dəstəyi göstərən görkəmli dövlət xadimi, ümummilli lider Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra bu diqqət və qayğı daha da artdı. Və Ulu Öndərin 18 dekabr 2000-ci il tarixli Sərəncamına əsasən məhz həmin gün - avqustun 2-si hər il kino işçilərinin peşə bayramı - Azərbaycan Kinosu Günü kimi qeyd olunmaqdadır.

Azərbaycan Kinosu Günü münasibətilə bütün kino xadimlərini və kinosevərləri təbrik edirik!

Akif ƏLİ,

fəlsəfə doktoru,

yazıçı-publisist.

İki sahil.- 2016.- 2 avqust.- S.11.