Referendumun nəzəri

və praktik əsasları

Müasir dövlətlərin hüquq sistemində Konstitusiya siyasi və ictimai stabilliyin, cəmiyyətdə birliyin və razılığın təminatı rolunda çıxış etməklə, mərkəzi yeri tutur. Konstitusiyalar vətəndaşlar arasında, cəmiyyətlə dövlət arasında ictimai münasibətləri tənzimləyir. Ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan Konstitusiya normaları bütün hüquqi tənzimləmə sisteminin əsasında dayanır. Azərbaycanda yüksək templi iqtisadi inkişaf insanların sosial hüquqlarının səmərəli müdafiəsi üçün yeni imkanlar açmışdır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında qeyd edilir ki, iqtisadi siyasətin sosial xarakteri dövlət hakimiyyətinin əsasını təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına edilmiş sonrakı əlavə və dəyişikliklər əsasən sosial yönümlülüyü ilə diqqəti cəlb etmişdir. Bu əlavə və dəyişikliklər konstitusiyanı təkmilləşdirməklə yanaşı, həm də konstitusionalizmin inkişafının yeni mərhələsini müəyyən edir. Demokratik cəmiyyət quruculuğu prosesində konstitusiya islahatları vacib şərtlərdən biri kimi özünü büruzə verməkdədir.

26 sentyabr 2016-cı il tarixində respublikamızda keçiriləcək ümumxalq səsverməsinə Konstitusiyaya dəyişikliklərlə bağlı təqdim olunan Referendum Aktının layihəsində qeyd olunanlara hüquqa əsaslanan mülahizələrimi oxucularla bölüşmək istərdim.

Konstitusiya normaları - prinsip normalar hesab olunur. Yəni ölkədə mövcud olan bütün sahələr üzrə münasibətlərdə əsas, ümumi hüquq qaydalarını müəyyən edir. Respublikamızın hüquqi anlamda təməl prinsiplərini müəyyən edir. Daha sonrakı mərhələdə ehtiyac yaranacağı tədqirdə Prezidentin fərmanı, Nazirlər Kabinetinin qərarları və s. normativ-hüquqi aktların ierarxiyasına uyğun olaraq normalar müəyyənləşdirilə bilər. Konstitusiyanın 39-cu maddəsinin III bəndində qeyd olunub ki, “Heç kəs ətraf mühitə, təbii ehtiyaclara qanunla müəyyən edilmiş hədlərdən artıq təhlükə törədə və ya zərər vura bilməz”. Normanın məhz mətnində belə aydın şəkildə qeyd olunur ki, qanunla müəyyən edilmiş bəndlərdən, başqa sözlə desək, ümumi formada prinsip aydındır: Ətraf mühitə və təbii ehtiyaclara zərər vurmaq, təhlükə törətmək olmaz. Lakin hansı hərəkət (və ya hərəkətsizlik), hansı səviyyəli, həcmli hərəkət bu prinsipin pozulması anlamına gələcək. Məhz bu tipli xeyli suallar öz cavablarını qeyd olunan maddənin tələblərini təmin etmək məqsədi ilə müvafiq qanunlarda (“Ətraf Mühitin Mühafizəsi haqqında, “Atmosferin mühafizəsi haqqında” qanunlarda, Meşə Məcəlləsi, Su Məcəlləsi və s.), Prezidentin fərmanlarında, Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarlarında öz əksini tapmışdır. Oxşar şərhləri konstitusiyanın bütün maddələri üzrə vermək olar.

9-cu maddənin birinci bəndinə təklif edilən dəyişiklik sırf məntiqi xarakterlidir. Belə ki, 9-cu (3-cü bənd: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanıdır) və 109-cu maddənin aşağıda qeyd olunan bəndlərinin

24) ali hərbi və ali xüsusi rütbələr verir;

25) ümumi və qismən səfərbərlik elan edir, habelə səfərbərlik üzrə çağırılanları tərxis edir;

26) Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının müddətli hərbi xidmətə çağırılması və müddətli hərbi xidmətdə olan hərbi qulluqçuların ehtiyata buraxılması barədə qərarlar qəbul edir; və s. tələbinə görə məntiqi xarakterli bir düzəliş olunub. Çünki 9-cu maddənin 1-ci bəndinin hazırkı variantında qeyd olunur: “Azərbaycan Respublikası öz təhlükəsizliyini və müdafiəsini təmin etmək məqsədi ilə Silahlı Qüvvələr və başqa silahlı birləşmələr yaradır”. Həmin maddənin 3-cü bəndində isə qeyd olunub, Azərbaycan Prezidenti, Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanıdır. Burada sual yarana bilər ki, bəs “başqa silahlı birləşmələr”ə ümumi komandanlığı kim edir? Digər bir tərəfdən “başqa silahlı birləşmələr”lə bağlı ali hərbi rütbələri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 109-cu maddənin 24-cü bəndinin tələbinə görə verir və burada 9-cu maddənin 3-cü bəndi ilə 109-cu maddənin 24-cü bəndi arasında kolliziya yaranır. Referenduma çıxarılan hazırkı düzəlişlə bu kolliziya da aradan qalxacaqdır.

Təklif olunan ikinci düzəlişli maddə (24-cü maddə) üzrə 1 əlavə və 1 düzəlişə diqqət çəkmək istərdim. Konstitusiyanın 24-cü maddəsi hazırda 2 bənddən ibarətdir. Maddəyə 1 bənd əlavə olunur (l bənd kimi) və hazırkı II bənd III bənd sayılmaqla ona bir cümlə əlavə olunur. Əlavə olunan I bənddə respublikamız insan hüquq və azadlıqlarına olan münasibətini bir daha açıq şəkildə ifadə edir. “İnsan ləyaqəti qorunur və ona hörmət edilir”. Təklif edilən bu prinsip normanın çox sadə, başadüşülən formirovkası var. Bütün sivil cəmiyyətdə bu prinsip təmin olunur. Doğrudur, bu prinsip indiyə qədər də respublikamızda müxtəlif qanunlarla təmin olunurdu. Lakin bu normaya konstitusion status verməklə layihə müəlliflərinin bu məsələ ilə bağlı hansı düşüncədə olduqları aydın görünür. Bu yerdə bir arayış daha vermək istərdim. Arayışım hüquqda mövcud olan iki anlayış norma və prinsip ilə bağlı olacaq. Qısa olaraq qeyd edim ki, prinsip özü də normadır. Norma isə prinsip deyil. O norma prinsipə çevrilə bilər ki, həmin norma daha ümumi məsələləri əhatə etməklə uzunmüddətli istifadə nəticəsində daha üstün hüquqi xarakterə malik olmasına zərurət yaransın. Yuxarıda qeyd etdiyim konstitusion prinsip normaların işlənməsi üçün alt hüquqi baza nə qədər zəruridirsə, konstitusionalizmin inkişafında da alt qanunvericilik bazası bir o qədər əhəmiyyətlidir. Bu gün hər hansı bir qanunda əks olunmuş norma müəyyən bir zamandan sonra konstitusion normaya, prinsipə çevrilə bilər. Bu proses cəmiyyətin ümumi inkişaf tendensiyası ilə üzvü surətdə əlaqədədir. 24-cü maddənin III bəndinə əlavə olunan “Hüquqlardan sui-istifadəyə yol verilmir” prinsipini də hazırkı Azərbaycan cəmiyyətində sosial sifariş kimi də dəyərləndirmək olar. Beynəlxalq hüquqda bu günə qədər qəbul olunmuş insan hüquqları ilə bağlı bütün əsas sənədlərə nəzər salsaq (1948-ci il İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə, İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi haqqında 1950-ci il Avropa Konvensiyası, 1966-cı il Paktları, BMT-nin Nizamnaməsi və s.) görərik ki, açıq şəkildə qeyd olunub ki, bir insan, məhz insan olduğuna görə, ictimai mənşəyindən, irqindən, dilindən, mövqeyindən, siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hörmətə layiqdir, bərabər hüquqludur. Hətta bizim klassik ədəbiyyat nümunələrimizdə də belə məsələlərə rast gəlirik. Məsələn, Nizami Gəncəvi XIII əsrdə yazırdı:

“Elmlə, biliklə, başqa cür heç kəs,

Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz”

Qeyd olunan əlavədə hüquqlardan istifadəyə məhdudiyyət deyil, sui-istifadənin yol verilməzliyi vurğulanır. Hüquqi ədəbiyyatlarda tez-tez rastlaşdığımız məşhur bir tezisi burada qeyd etmək zənnimcə, yerinə düşər: “Hər bir insanın hüququnun sərhədi digər insanın hüquqlarının sərhədinə qədərdir.” Təbii, prinsip ümumi məzmunlu olduğu üçün hesab edirəm ki, müvafiq qanunlar və s. hüquqi aktlarla aydınlaşdırılacaq. İnsanlara hansı səviyyənin sui-istifadə olduğu tam məlum olacaq. Məsələn, hər hansı bir vətəndaş öz istirahət hüquqlarından faydalanırsa əlbəttə ki, bu digər vətəndaşın istirahət hüququnun pozulması hesabına olmamalıdır və s.

25-ci maddəyə edilən əlavə də özü-özlüyündə maddənin hüquqi dilini, mahiyyətini təkmilləşdirmə xarekterlidir. Azərbaycan unitar dövlət olmaqla, çoxsaylı etnik qruplardan təşkil olunmaqla, multikultural bir məkandır. Lakin vahid bir coğrafi anlamda Azərbaycan milləti adı altında birləşməyimiz dövlətimizin monolitliyinə xidmət edir. Odur ki, bu maddədə redaktə xarakterli “milliyyət” sözünün “etnik” sözü ilə əvəz olunması hesab edirəm ki, daha məqsədəmüvafiqdir.

25-ci maddəyə əlavə edilmiş Vl hissədə sağlamlıq imkanları məhdud olan insanların indiyə qədər müxtəlif normativ-hüquqi aktlarda əks olunmuş hüquq və vəzifələrinin konstitusion səviyyədə möhkəmləndirilməsi təklif edilir. Əlavə olunmuş hissənin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sağlamlıq imkanları məhdud olan şəxslərin heç bir hüququ məhdudlaşdırıla bilməz, əgər onların iradələri, fiziki, psixolji, anlaqlıq imkanları buna imkan verirsə. Məsələn, hər bir şəxsin layiqli iş ilə təmin olunmaq hüququ var, lakin şəxsin fiziki durumu imkan vermirsə o, heç də arzu etdiyi bütün işlərdə (məsələn, güc strukturlarında ) işləyə bilməz. Və yaxud hər bir şəxsin ölkə daxilində çimərliklərdə çimmək hüququ (istirahət hüququ) var. Lakin şəxsin fiziki imkanları məhdudursa, bu hüququnu məhz özünə bağlı problem səbəbindən rellaşdıra bilməyəcək. Digər bir nümunəni vəzifələr anlamında qeyd etmək olar. Məsələn, şəxsin fiziki qüsurlarına görə hərbi xidmət keçmək kimi bir vəzifədən azad edilməsi və s. Maddənin tələblərinə görə sadalanan digər və oxşar vəziyyətləri ifadə edən sadalamadığımız hallar istisna olmaqla bu sosial qrupa daxil olan vətəndaşlarla digər vətəndaşlar arasında diskrinimanisiyaya qətiyyən yol vermək olmaz. Bütün digər hallarda bərabər hüquq və öhdəliklər gözlənilməlidir.

Növbəti gələn 4-cü əlavə 29-cu maddəyə edilib. 29-cu maddə hazırda 5 bənddən ibarətdir. Təklif olunan əlavələr qəbul olunacağı təqdirdə maddə 7 bənddən ibarət olacaqdır. Əlavə olunan V bəndin tələbi belədir: “Xüsusi mülkiyyət sosial öhdəliklərə səbəb olur”. Maddənin təsiri ondan ibarətdir ki, layihə müəllifləri hazırkı bazar iqtisadiyyatı dövründə yaşamağımıza baxmayaraq, sosial dövlət quruculuğu prinsipini daha da möhkəmləndirmək, bazar iqtisadiyyatı dəyərlərinə hörmət etməklə onun imkanlarına xalqın və ümumi dövlətin maraqları naminə bu münasibətlərin əsas subyektləri üzərinə müəyyən ağlabatan öhdəliklər qoymaq nəzərdə tutulur. Hesab edirəm ki, bu maddənin tələbi birbaşa geniş xalq kütləsi tərəfindən dəstəklənməlidir. Oxşar qayda əksər Avropa dövlətlərində mövcuddur.

29-cu maddəyə Vl bənd kimi əlavə olunan “Sosial ədalət və torpaqlardan səmərəli istifadə məqsədi ilə torpaq üzərində mülkiyyət hüququ qanunla məhdudlaşdırıla bilər” bəndi ətrafında verilən geniş, bəzən isə məqsədyönlü yalnış izahatları nəzərə alıb mülkiyyət hüququ ilə bağlı qısa bir arayış vermək istəyirəm. Mülki Məcəllənin tələblərinə görə, mülkiyyət hüququ 3 elementdən-sahiblik, istifadə və sərəncam vermək hüquqlarından ibarətdir. Təklif edilən əlavədə mülkiyyət hüquqlarından məhrum etmək deyil, məhdudlaşdırmadan söhbət gedir. Məsələn, hər hansı bir şəxs (hüquqi və ya fiziki) 1000 hektarlarla əkinə yararlı torpaq sahəsini alıb. Lakin qəsdən, imkansızlıqdan və ya digər səbəblərdən istifadəsiz saxlayır. Bu hal dövlətin strateji maraqlarına ziddir. Belə ki, bu ərazidə dövlətin ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün istifadə etmək olar, amma edilmir. Nəticədə bu, kütləviləşsə, ərzaq qıtlığı, bahalaşma və s. sosial gərginliyə gətirib çıxara bilər. Belə halda təklif olunan bu bəndin tələbini əsas götürməklə dövlət mülkiyyətinin mülkiyyət hüququ məhdudlaşdırılır. Qeyd etdiyim mülkiyyət hüququnu əmələ gətirən 3 elementdən 1-ni istifadə hüququ mülkiyyətçidən alınır. Sahiblik və sərəncam vermək hüququ yenə də mülkiyyətçidə saxlanılmaq şərti ilə. Əlbəttə ki, mülkiyyətçidən alınan 1 hüquq-istifadə hüququnun müqabilində hesab edirəm ki, ona ağlabatan, ədalətli qaydada kompensasiya ödəniləcək. Yəqin bu maddənin tələbindən irəli gələn konkret qanun və s. normativ sənədlər qəbul olunacaq. Onu da qeyd edim ki, mülkiyyət hüququnun təməl prinsipləri konstitusiyada saxlanılır. Hazırkı mövcud 29-cu maddənin 5 bəndi məhz bu təməl prinsiplərini əks etdirir. Burada hər kəsin mülkiyyət hüququnun olması, onun dövlət tərəfindən qorunması əsas prinsiplər kimi qeyd olunub.

Beləliklə, nəzərdən keçirdiyimiz məqamlardan aydın göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında müşahidə olunan dinamik inkişaf və müvafiq olaraq ciddi müxtəlif xarakterli dəyişikliklər Konstitusiya islahatlarının həyata keçirilməsini zəruri etmişdir. Cəmiyyətdə gedən dəyişikliklər yeni ictimai münasibətlər formalaşdırır ki, bu münasibətlərin də tənzimlənməsinin daha səmərəli mexanizmlərinin tətbiqi vacibdir. Sözsüz ki, bu, Konstitusiya islahatları yolu ilə mümkündür. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına təklif olunan əlavə və dəyişikliklər insan hüquqlarının daha səmərəli qorunması üçün tam yeni imkanlar açacaq.

Daşqın Qənbərov,

BDU-nun müəllimi,

hüquq üzrə fəlsəfə doktoru

İki sahil.- 2016.- 22 sentyabr.- S.21.