Referendum Aktı dövlətin və

xalqın maraqlarına tam cavab verir

Müasir dövrdə hər bir dövlətin və cəmiyyətin yetişəcəyi mühüm nailiyyətlərdən biri də məhz demokratik, hüquqi və sivil dəyərləri tam əxz etməkdən ibarətdir. Demokratikləşmə və hüquqi-siyasi islahatlar davamlı proses kimi səciyyələndiyindən - iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq - bu gün hansısa dövlətdə ən mütərəqqi idarəetmə sisteminin mövcudluğundan danışmaq müəyyən qədər nisbilik kəsb edir. Başqa sözlə, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmini sahəsində həyata keçirilən tədbirləri hansısa çərçivə ilə məhdudlaşdırmaq mümkün deyildir.

İnsan hüquqlarının təminatı məqsədilə dövlətin hüquq sisteminin müasirləşdirilməsi, ilk növbədə, ictimai münasibətlərin inkişafından irəli gələn sosial tələbat kimi özünü göstərir. Məhz həmin səbəbdən də demokratik inkişaf yolunu prioritet seçmiş hansısa dövlətin bu qəbildən olan tədbirlərin yetərli olduğunu əsas gətirərək liberallaşmaya xidmət edən islahatlara ara verməsi mümkün deyildir. Dövlət müstəqilliyinin bərpasının 25-ci ildönümü ərəfəsində olan Azərbaycan da davamlı demokratik inkişaf və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu yolunda olan respublika kimi hər bir qanunun, normativ-hüquqi aktın dövrlə səsləşməsini, xalqın mənafeyinə cavab verməsini vacib sayır.

Tarixi təcrübə göstərir ki, siyasi hakimiyyət məhz xalqın mənafeyinə cavab verən, onun hüquq və azadlıqlarının daha etibarlı təminatına şərait yaradan islahatlarla ictimai etimad və uğur qazana bilir. Bu məqsədə hesablanan, xalqın iradəsinə cavab verən islahatlar dövlətin hüquq sistemini möhkəmləndirməklə yanaşı, onun beynəlxalq arenada da nüfuzunu yüksəldir. Respublikamızda xalqın mənafeyi əsas götürülməklə ilk dəfə hələ 2002-ci ilin 24 avqustunda, sonrakı mərhələdə 2009-cu ilin 18 martında referendum yolu ilə konstitusiyaya edilmiş əlavə və dəyişikliklər də mütərəqqi xarakteri ilə dövrün tələblərindən irəli gələn bir sıra yeniliklərə konstitusion təminat yaratmış, insanların hüquq və vəzifələrini daha səmərəli, dolğun realizə etməsinə əlavə imkanlar açmışdır. Sonrakı illərdə bu islahatların ümumxalq maraqları baxımından nə dərəcədə vacib və aktual olduğu, sosial tələbatdan irəli gəldiyi bir daha obyektiv təsdiqini tapmışdır.

2009-cu ilin martında keçirilmiş son konstitusion islahatdan ötən 7 ildə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında müşahidə olunan dəyişikliklər - iqtisadi, siyasi, hüquqi islahatların daha da dərinləşdirilməsi, demokratikləşmə prosesinin sürətlənməsi, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının cəmiyyətdəki rolunun artması, respublikanın “postneft erası”na qədəm qoyması və yeniliklər Konstitusiyamızda yenidən bir sıra əlavə və dəyişikliklərin edilməsini obyektiv tələbata çevirmişdir.

Prezidentin “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktı layihəsinin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə göndərilməsi barədə 18 iyul 2016-cı il tarixli və “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi məqsədi ilə ümumxalq səsverməsi (referendum) keçirilməsi haqqında” 26 iyul 2016-cı il tarixli sərəncamları, ilk növbədə, dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində xalqın iştirak imkanlarının genişləndirilməsinə xidmət edir. Eyni zamanda bu sərəncamlar dövlət idarəçilik sisteminin inkişafına, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının səmərəli təminatlar sisteminin gücləndirilməsinə, konstitusion nizamlanmaya daha çox ehtiyac olan ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə və digər istiqamətlər üzrə təkmilləşdirilməyə misilsiz töhfədir.

Konstitusiyaya təklif edilən birinci dəyişiklik 9-cu maddə ilə bağlıdır. Təklif olunan dəyişikliyə əsasən, 9-cu maddənin I hissəsi aşağıdakı redaksiyada verilir: “I. Azərbaycan Respublikası öz təhlükəsizliyini və müdafiəsini təmin etmək məqsədi ilə Silahlı Qüvvələr yaradır. Silahlı Qüvvələr Azərbaycan Ordusundan və başqa silahlı birləşmələrdən ibarətdir”.

9-cu maddənin mövcud mətninə görə “digər silahlı birləşmələr” Silahlı Qüvvələrin tərkib hissəsi sayılmır. Bundan başqa, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yalnız Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı hesab edilir. Digər silahlı birləşmələr - sərhəd qoşunları, daxili qoşunlar, Milli Qvardiya isə ölkə başçısına Ali İcra Hakimiyyətinin başçısı kimi tabedirlər. Lakin adı çəkilən silahlı birləşmələrin son illərdə keçdiyi inkişaf yolu onların real hərbi qüvvəyə çevrilməsinə imkan verdiyindən, bu birləşmələrin də Silahlı Qüvvələrin tərkib hissəsi hesab edilməsi məqsədəuyğundur.

Azərbaycan demokratik inkişaf yolu seçmiş ölkə kimi insan amilini daim uca tutur və onun şəxsiyyətinin müdafiəsində dayanır. Bu baxımdan Konstitusiyanın 24-cü (İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının əsas prinsipi) maddəsinə təklif edilən əlavə və dəyişikliklər insan ləyaqətinin qorunmasını dövlətin ali məqsədlərindən biri kimi önə çəkir. Referendum Aktı layihəsində təklif olunan dəyişikliyə əsasən, I və II hissələr, müvafiq olaraq, II və III hissələr hesab edilir və həmin maddəyə aşağıdakı məzmunda I hissə əlavə olunur: “İnsan ləyaqəti qorunur və ona hörmət edilir”. III hissəyə isə aşağıdakı məzmunda ikinci cümlə əlavə edilir: “Hüquqlardan sui-istifadəyə yol verilmir”.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində insan ləyaqətinin uca tutulması, ona hörmətin konstitusion norma kimi təsbit edilməsi, dövlətin bununla bağlı üzərinə öhdəliklər götürməsi, son dərəcə təqdirəlayiqdir. Bununla Azərbaycanda insan ləyaqəti Konstitusiya prinsipi halına gətirilir. Hüquqi dildə “ləyaqət” deyiləndə şəxsin bütün mənəvi və intellektual keyfiyyətlərinin cəmi nəzərdə tutulur. Təklif olunan maddə ilə insan ləyaqətinin qorunması toxunulmaz fundamental hüquqların siyahısına daxil edilir.

Hüquqlardan sui-istifadənin yolverilməzliyi ilə bağlı ayrıca cümlənin konstitusiyaya əlavə edilməsi də yeni dövrün reallıqları ilə şərtlənir. Bu yanaşma hüquq və azadlıqların hər kəsin cəmiyyət və digər şəxslər qarşısında məsuliyyətini və vəzifələrini də müəyyənləşdirməsi prinsipini özündə ehtiva edir. Yəni hazırkı liberal və demokratik mühitdə insanlar onlara verilmiş hər bir hüquq və azadlıqdan yalnız qanunla müəyyən edilmiş çərçivədə bəhrələnməli, sui-istifadəyə yol verərək başqalarının hüquqlarına toxunmamalı, ümumən cəmiyyətə açıq hörmətsizlik kimi dəyərləndiriləcək ziyanlı davranışlara yol verməməlidirlər. Başqa sözlə, demokratiya təkcə hüquq deyil, həm də vəzifədir və bu vəzifədən sui-istifadə qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur.

Hazırda qüvvədə olan Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının “Bərabərlik hüququ” adlanan 25-ci maddəsinin 3-cü hissəsi aşağıdakı redaksiyadadır: “III. Dövlət irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır”.

Referendum Aktı layihəsində təklif olunan düzəlişlərə əsasən, III hissənin birinci cümləsində “milliyyətindən” sözü “etnik mənsubiyyətindən” sözləri ilə, ikinci cümləsində “milli” sözü “etnik” sözü ilə əvəz edilir. Azərbaycanın tarixən müxtəlif etnosların dinc yanaşı yaşadıqları ölkə olduğunu, 2016-cı ilin “Multikulturalizm ili” elan edildiyini nəzərə aldıqda, bu dəyişikliklərin mütərəqqi xarakteri bir daha qabarıq üzə çıxır. Müxtəlif dinlərə, millətlərə və irqlərə məxsus insanların mehriban və firavan yaşadığı Azərbaycanda bütün insanlar bərabərdir və onlar arasında milli mənsubiyyətinə görə ayrı-seçkilik qanunla qadağan olunur. Bu məqam Konstitusiyanın ayrıca maddəsi ilə tənzimlənir və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hamıya bərabər hüquqlar verilir.

25-ci maddəyə əlavə edilmiş VI hissə də özünün mütərəqqi mahiyyəti ilə diqqəti çəkir: “VI. Sağlamlıq imkanları məhdud olanlar, onların məhdud imkanlarına görə həyata keçirilməsi çətinləşən hüquq və vəzifələrdən başqa, bu Konstitusiyada təsbit olunmuş bütün hüquqlardan istifadə edir və vəzifələri daşıyırlar”. Bu əlavə sağlamlıq imkanları məhdud olan vətəndaşların cəmiyyətdə bərabər hüquq və imkanlara malik olduğunu konstitusiya səviyyəsində bir daha təsbit edir, onların cəmiyyətə sürətli adaptasiyasına hüquqi təminatlar yaradır.

32-ci maddəyə (Şəxsi toxunulmazlıq hüququ) təklif olunan VI, VII və VIII hissələr hazırkı informasiya əsrində vətəndaşların şəxsi toxunulmazlıq hüququnun daha etibarlı müdafiəsinə yönəlmişdir. Təklif olunan VI hissəyə görə, “Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, üçüncü şəxslər haqqında məlumat almaq məqsədi ilə elektron formada və ya kağız üzərində aparılan informasiya ehtiyatlarına daxil olmaq qadağandır”. Təklif olunan VII hissəyə görə, “Məlumatın aid olduğu şəxsin buna razılığını aşkar ifadə etdiyi hallar, ayrı-seçkiliyə yol verməmək şərtilə anonim xarakterli statistik məlumatların emalı və qanunun yol verdiyi digər hallar istisna olmaqla, informasiya texnologiyalarından şəxsi həyata, o cümlədən əqidəyə, dini və etnik mənsubiyyətə dair məlumatların açıqlanması üçün istifadə edilə bilməz”. VIII hissədə isə göstərilir ki, “Fərdi məlumatların dairəsi, habelə onların emalı, toplanması, ötürülməsi, istifadəsi və mühafizəsi şərtləri qanunla müəyyən edilir”.

Əsas Qanunun 32-ci maddəsinə təklif edilən əlavələr insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına Konstitusiya təminatını gücləndirmək məqsədi daşımaqla, şəxsi məlumatların toxunulmazlığını təsbit edir. Təklif olunan əlavələr, qanunla nəzərdə tutulmuş hallardan başqa, insanların şəxsi həyatına müdaxiləni birmənalı qadağan edir.

Xatırlatmaq lazımdır ki, İnsan haqları və əsas azadlıqlarının müdafiəsi üzrə Avropa Konvensiyasının 5-ci bəndinə görə hər kəsin azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ var. Konvensiyanın 8-ci maddəsində hər kəsin şəxsi və ailə həyatına təminat verilir və bu hüququn həyata keçirilməsinə maneələr qadağan olunur. Konvensiyanın 13-cü maddəsi hər kəsə effektiv müdafiə hüququ verir. Yəni Konvensiyada nəzərdə tutulmuş hüquq və azadlıqlar pozularsa, hər kəs dövlət orqanında və məhkəmədə effektiv müdafiə hüququna malikdir.

Referendum Aktı layihəsinə əsasən, passiv seçki hüququ üçün müəyyən edilmiş aşağı yaş həddinin aktiv seçki hüququ üçün təyin olunmuş yaş həddi ilə bərabərləşdirilməsi müasir dünyanın mütərəqqi təcrübəsinə əsaslanır. Konstitusiyanın hazırda qüvvədə olan 85-ci maddəsinin I hissəsi ilə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı üçün aşağı yaş senzi müəyyən edilmişdir - 25 yaşına çatmamış heç bir vətəndaş deputat seçilə bilməz. Nəzərdə tutulmuş dəyişikliyə əsasən, Azərbaycan Respublikasının seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik hər bir vətəndaşı qanunla müəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı seçilə bilər. Bu yenilik aktiv və passiv seçki hüquqları üçün nəzərdə tutulan yaş senzinin (18 yaş) eyniləşdirilməsinə, beləliklə hüquqi ədalətsizliyin aradan qaldırılmasına xidmət edir. Əlbəttə, deputat seçkilərində iştirak etmək üçün vətəndaşın yalnız 18 yaşda olması deyil, Konstitusiya ilə müəyyənləşdirilmiş digər meyarlar da əsas götürüləcəkdir.

Referendum Aktı layihəsinə təklif olunan 98-1 əlavəsi isə (Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin buraxılması) parlamentin səlahiyyətlərinin çərçivələrini müəyyən edir. Layihəyə əsasən “Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin eyni çağırışı bir il ərzində iki dəfə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə etimadsızlıq göstərdikdə və ya Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqdimatına əsasən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin və Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı İdarə Heyətinin kollegial fəaliyyəti üçün zəruri olan sayda onlara üzvlüyə namizədləri iki dəfə təqdim edildikdən sonra, qanunla müəyyən edilmiş müddətdə təyin etmədikdə, habelə bu Konstitusiyanın 94-cü və 95-ci maddələrində, 96-cı maddəsinin II, III, IV və V hissələrində, 97-ci maddəsində göstərilən vəzifələrini aradan qaldırıla bilməyən səbəblər üzündən icra etmədikdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisini buraxır”.

Bu müddəa Milli Məclisin səlahiyyətlərini konstitusion çərçivədə məhdudlaşdırmaqla, əsassız olaraq hansısa ədalətli qərarın, qanunun və təyinatın reallaşdırılmasına mane olmaq cəhdlərinin qarşısını alır. Yəni burada söhbət parlamentin nəzəri cəhətdən iflic vəziyyətə düşməsi mümkünlüyündən gedir. Bu təhlükə tək parlament yox, hər bir kollegial orqan üçün mümkündür. Belə olduğu halda, ölkə Prezidenti dövlətinin başçısı kimi Azərbaycan Respublikasının normal fəaliyyətini təmin etməlidir. Ölkə rəhbərinin parlamenti buraxma səlahiyyətinə malik olması bir sıra ölkələrin qanunvericiliyində əksini tapmışdır.

Konstitusiyanın 100-cü maddəsinə təklif edilən dəyişiklik prezidentliyə namizədlər üçün yaş senzini (35 yaş) aradan qaldırır. Bu düzəlişə əsasən, Azərbaycan Respublikasının ərazisində 10 ildən artıq daimi yaşayan, seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan, ağır cinayətə görə məhkum olunmayan, başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi, ikili vətəndaşlığı olmayan, ali təhsilli ölkə vətəndaşı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilə bilər.

Referendum Aktı layihəsində nəzərdə tutulmuş mühüm bir dəyişiklik vitse-prezidentlik institutunun yaradılmasını nəzərdə tutur. Əsas Qanunun 103-cü maddəsinə təklif edilən əlavəyə görə, Azərbaycanda vitse-prezidentlik institutunun yaradılması nəzərdə tutulur ki, bu da dövlət idarəçiliyini daha da müasirləşdirmək, səmərəliliyini artırmaq baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Yeni təsisatın yaradılması ölkə rəhbəri tərəfindən edilmiş dəyişikliklərin ümumi məntiqindən irəli gəlir. Konkret bu dəyişikliklərlə qarşıya qoyulan məqsəd prezident üsuli-idarəsinin təkmilləşdirilməsi və müasir çağırışlara cavab verməsinin təmin edilməsidir. Vitse-prezidentlik institutunun yaradılması bir çox məsələlərin yüksək səviyyədə diqqətdə saxlanılmasına imkan verəcəkdir. Vitse-prezidentlər konkret istiqamətlər üzrə - iqtisadi islahatlar, xarici siyasət, ictimai-siyasi məsələlər kimi strateji layihələr üzrə çalışacaqlar. Bu da bir sıra məsələlərin tez və günün tələblərinə uyğun şəkildə həllinə imkan yaradacaqdır.

Seçkiqabağı təbliğat və təşviqat mərhələsində Azərbaycan ictimaiyyəti bir daha əyani şahidi oldu ki, Konstitusiyaya təklif edilən əlavə və dəyişikliklərin böyük qismi məhz ölkə vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarının daha da genişləndirilməsinə, qanuni mənafeyinin səmərəli təmin olunmasına, dövlətin idarəetmə funksiyalarının təkmilləşdirilməsinə yönəlmişdir. Bu əlavə və dəyişikliklər Azərbaycan dövlətinin insan və vətəndaş amilinə böyük həssaslıqla yanaşdığını və yüksək dəyər verdiyini bir daha təsdiqləyir. Azərbaycanda inkişaf və tərəqqinin, sabitliyin tərəfdarı olan, demokratik və hüquqi cəmiyyətdə yaşamaq istəyən hər bir azərbaycanlının 2016-cı il sentyabrın 26-da Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərlə əlaqədar keçiriləcək ümumxalq referendumunda fəal iştirak edəcəyi, vətəndaşlıq borcunu layiqincə yerinə yetirəcəyi isə şübhəsizdir.

Qulam ŞÜKÜROV,

hüquqşünas

İki sahil.- 2016.- 23 sentyabr.- S.25.