Əmək hüquqlarımızın qorunması və layiqli həyat səviyyəsinin təminatı öz əlimizdədir

Yaxud əmək müqaviləsi, sosial sığorta ödənişləri və vergilər insanların maddi rifah halının yüksəlməsinə və dövlətin daha da möhkəmlənməsinə yol açır

Azərbaycan vətəndaşlarının əmək hüquqlarının qorunması, işçilərin maddi, sosial tələbatlarının ödənilməsi və layiqli həyat səviyyələrinin təmin edilməsi ölkədə həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətin prioritetlərindəndir. Son illər dövlət tərəfindən əmək münasibətləri iştirakçılarının hüquq bərabərliliyinin təmin edilməsi, qanuni mənafelərinin qorunması, əmək müqaviləsi üzrə öhdəliklərinin icrasına hüquqi təminatın yaradılması istiqamətində sistemli və məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilib.

Əmək münasibətləri iştirakçılarının hüquq bərabərliliyi prioritetdir

Görülmüş tədbirlər nəticəsində iqtisadi artımın bazasında əhalinin gəlir əldə etmək imkanları daha da genişləndirilib, makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi, qeyri-neft sektorunun inkişafı, bu sahədə əlverişli şəraitin yaradılması vasitəsilə tarazlı və bilavasitə yoxsulluğun azaldılmasına istiqamətlənmiş inkişafın reallaşdırılması, eləcə də müasir prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən sosial müdafiə mexanizmlərinin ölkənin iqtisadi mühitinə inteqrasiyasının prioritet kimi müəyyən olunması milli iqtisadiyyatın sosial yönümlülüyünü daha da artırıb. 2006-cı ildən ölkədə tətbiq edilən və dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçota əsaslanan yeni sığorta-pensiya sistemi isə işçilərin pensiya və digər sosial təminatlarının daha effektiv reallaşdırılmasına imkan verib. Həyata keçirilmiş tədbirlərin nəticəsi olaraq son on il ərzində minimum əməkhaqqının səviyyəsi 3,5 dəfə, ölkə üzrə orta aylıq əməkhaqqı 3,3 dəfə, əmək pensiyalarının baza hissəsi 3,1 dəfə, orta aylıq pensiya isə 4,7 dəfə artıb. Nəticə etibarilə ölkədə yoxsulluğun səviyyəsi 6 faizdən, işsizlik səviyyəsi isə 5 faizdən aşağı enib.

Qeyri-rəsmi əmək münasibətləri layiqli həyat səviyyəsinin təminatına mane olur

Göründüyü kimi, dövlət bütün resurslardan istifadə edərək ölkədə yeni iş yerlərinin açılmasını, insanların maddi rifah halının yüksəlməsini, sosial tələbatlarının ödənilməsini, yüksək təqaüd almasını təmin etməkdədir. Lakin bəzi hallarda vətəndaşların qanuni mənafelərinin və əmək hüquqlarının pozulması, əmək münasibətləri iştirakçılarının hüquq bərabərliliyinin təmin edilməməsi kimi hallarla da qarşılaşırıq.

Əslində, Azərbaycanda qanunvericilik səviyyəsində bütün tədbirlər görülür, aidiyyəti dövlət qurumları da vəzifələrini yerinə yetirirlər. Amma bir sıra hallarda görürük ki, işəgötürənlə işçilər arasında qeyri-rəsmi razılaşmalar əsasında əmək müqavilələri imzalanmır. Yəni, sahibkar vergilərdən, sosial ödənişlərdən yan keçmək üçün işçiləri ilə əmək müqaviləsi imzalamır. Bununla da, əməyi istismar olunan vətəndaşların məcburi sosial ödənişləri həyata keçirilmir və bu da gələcəkdə onların təqaüdlə bağlı ciddi problemləri ortaya çıxır. Beləliklə də, qeyri-rəsmi əmək münasibətləri layiqli həyat səviyyəsinin təminatına mane olur.

Əmək müqaviləsi vətəndaşın sosial qarantıdır

Ekspertlərin hesablamalarına görə, bu gün Azərbaycanda aylıq əməkhaqqının dövriyyəsi təxminən on milyard manat təşkil edir. Lakin işəgötürən və işçilərin məsuliyyətsizliyi və digər səbəblərdən bu məbləğin 1/3 hissəsi rəsmiləşdirilmir. Bu da, öz növbəsində, həm büdcə ödənişlərinin azalmasına, həm də işçilərin hüquqlarının pozulmasına şərait yaradır.

Bazar araşdırmalarının nəticəsi olaraq demək olar ki, Azərbaycanda qeydiyyatsız məşğulluq daha çox özəl sektor üçün xarakterikdir. Çünki bu sektorda işçilərin təxmini olaraq cəmi 10 faizi, yəni hər 10 nəfərdən biri əmək müqaviləsi əsasında çalışır. Aqrar sektorda çalışanların cəmi 2.5 faizi, tikinti, ticarət, ictimai iaşə və nəqliyyat sektorunda məşğul olanların isə 35-40 faizi əmək müqaviləsi bağlayır. Son hesablamalara görə isə əmək müqaviləsi olmadan çalışanlar Azərbaycanda ümumi məşğul əhalinin 65-66 faizini təşkil edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə isə bu göstərici maksimum 6-7, bir sıra keçid ölkələrində 9-10 faizdir. Yəni, burada diqqət yetiriləsi əsas məsələ ondan ibarətdir ki, vətəndaşlar özləri iş yerlərində əmək müqaviləsinin imzalanmasında maraqlı olmalıdırlar, yaxud, sahibkardan, işəgötürəndən bunu tələb etməlidirlər. Çünki əmək müqaviləsi vətəndaşın sosial qarantıdır.

İşçi-sahibkar-dövlət üçbucağı: layiqli həyatın möhkəm özülü

Bu gün Azərbaycanda müşahidə edilən inkişaf prosesi çərçivəsində əmək münasibətlərinin beynəlxalq təcrübəyə əsasən qurulması üçün sistemli maarifləndirmə işinə ehtiyac yaranır. Bir çox hallarda vətəndaşlar əmək müqaviləsinin əhəmiyyəti, onun işçinin həyatında oynadığı rolu görmür, yaxud görməzlikdən gəlir. Lakin birbaşa çoxluğa təsir etmək gücünə malik media qurumları və kütləvi kommunikasiya vasitələri əmək münasibətlərinin düzgün formalaşdırılması, əməyin və işgüzarlıq keyfiyyətlərinin artımı ilə layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi arasında birbaşa əlaqələrin qabardılması, işçilərin hüquqularının pozulmasının qarşısının alınması kimi məsələləri ictimailəşdirməli, vətəndaşlara hüquqlarını izah etməlidirlər. Çünki yalnız bu yolla qeyri-rəsmi əmək münasibətlərinin qurulmasının qarşısı alınar və vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsi təmin edilər.

Qeyd edək ki, əmək müqaviləsi işçi və işəgötürənin hüquqlarını qorumaqla bərabər, onların vəzifələrinin, öhdəliklərinin sərhədlərini müəyyən etmək üçün hüquqi vasitə, sənəddir. Həmin sənədin isə bir çox üstünlükləri var ki, onları hər bir vətəndaş bilməlidir.

Belə ki, muzdlu fəaliyyətə görə sahibkarların işçilər üçün ödədiyi sosial sığorta haqqı həddən artıq ağırdır. Ona görə də əmək münasibətləri rəsmiləşdikdə sahibkarlar istədikləri vaxt işçini işdən çıxarmaq sərbəstliyini itirirlər. Çünki belə vəziyyətdə işdən çıxarma prosesi çətinləşir, məhkəmə vasitəsilə kompensasiya alınması, qanunvericiliyin tələbinin pozulmasına görə sanksiyaların tətbiqi qaçılmaz olur.

Eyni zamanda, rəsmi əmək müqaviləsi sahibkarların üzərinə işçilərin sosial təminatı ilə bağlı öhdəliklər qoyur. Məsələn, işçi məzuniyyətə çıxdıqda, xəstələndikdə, əlil olduqda qanunvericiliyə uyğun olaraq sosial müavinətlər ödənməlidir. Lakin bir çox hallarda sahibkarlar bu yükü öz üzərilərinə götürmək istəmirlər.

Bir çox hallarda muzdlu işə görə gəlir vergisini də faktiki olaraq sahibkar ödəməli olur. Çünki işçilər bir qayda olaraq vergi çıxılandan sonra nə qədər məvacib alacaqlarını öncədən sahibkarla razılaşdırmağa can atırlar. Belə razılıq olduqda işəgötürən işçinin maaşını gəlir vergisi məbləğində artırmalı olur. Qeyri-rəsmi əmək münasibətləri şəraitində isə maaşlar ödənilən gəlir vergisinin məbləği həcmində azaldılır.

Əmək münasibətlərində ən vacib amil kimi çıxış edən əmək müqaviləsi işçinin əsas müdafiə vasitəsidir. İşçinin əmək müqaviləsi bağlamadan əmək fəaliyyəti ilə məşğul olması zamanı hüquqları pozulan işçini məhkəmədə müdafiə etmək mümkünsüz olur. Ona görə də tərəflər arasındakı münasibətlərin əmək müqaviləsi ilə rəsmiləşdirilməsi qanunvericiliyə görə mütləqdir. Əmək Məcəlləsinin 49.2-ci bəndinə əsasən, işçi bu məcəllənin tələbləri pozularaq, yazılı əmək müqaviləsi olmadan, işəgötürənin razılığı ilə faktiki olaraq işə başlamışsa, həmin andan əmək müqaviləsi bağlanmış hesab olunur və bu halda ən geci üç gün müddətində yazılı əmək müqaviləsi tərtib edilməlidir.

Əmək müqaviləsi həm də işçinin pensiyaya çıxarkən sosial vəziyyətinə bilavasitə təsir edən gələcəyə təminat sənədidir. Qanunvericiliyə görə, pensiyaya çıxan vətəndaşın sosial müdafiəsində pensiyanın baza hissəsi 110 manatdır. 2006-cı ilə qədər pensiyaya çıxan şəxsə hər ilin stajı üçün təxminən 2 manat əlavə olunur və onun pensiyası 110 manat+2 manat işlədiyi illərin sayının hasili qədər olacaq.

2006-cı ildən sonra əmək fəaliyyəti ilə pensiyaya çıxan vətəndaşın isə sosial sığortası olduğu üçün onun pensiyası qazandığından asılı olacaq. Yəni həmin şəxs üçün hesablanan təqaüdün miqdarı - baza hissəsi + aylıq məvacibinin 25 faizi qədər olacaq. Bu məbləğin 22%-ni işəgötürən, 3%-ni isə işçi verir.

Göründüyü kimi, istər vətəndaşın hüquqlarının müdafiəsində, istərsə də onun pensiyaya çıxarkən hesablanan pensiyasının məbləği - sosial müdafiəsi yalnız və yalnız əmək müqaviləsinin bağlanması ilə mümkündür.Əmək müqaviləsi imkan verir ki, həm vətəndaş əməyinin qarşılığında normal məvacib alsın, həm sosial ödənişləri vaxtında köçürülsün, həm də dövlətə vergisini zamanında ödəsin. Bununla da işçi-sahibkar-dövlət üçbucağı layiqli həyat səviyyəsinin təminatının möhkəm bünövrəsinə çevrilir.

Maarifləndirmə işləri gücləndiriməlidir

Beləliklə də, aydın olur ki, işçilərin əmək qanunvericiliyi və əmək müqaviləsinin üstünlükləri, həmçinin müqaviləsiz çalışmanın mənfi nəticələri barədə məlumatlılığının yüksəldilməsinə, işəgötürənlərin isə müqaviləsiz işçi çalışdırmanın onlar üçün doğuracağı hüquqi nəticələr barədə maarifləndirilməsinə ehtiyac var.

Əlbəttə ki, bu gün qanunverilik səviyyəsində əmək münasibətlərinin bütün detalları müəyyən edilib. Hətta, o da öz əksini tapıb ki, Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 53.1-ci maddəsinə əsasən, Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsini bağlamadan işəgötürənlər tərəfindən fiziki şəxsin hər hansı işin yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsinə görə vəzifəli şəxslər 3 min manatdan 5 min manata, hüquqi şəxslər 20 min manatdan 25 min manatadək miqdarda cərimə edilir.

Amma bütün bunlarla yanaşı, qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlar, işəgötürənlər üçün nümunəvi güzəştlərin tətbiqi ilə bağlı təkliflər də irəli sürülə bilər. Məsələn, işəgötürənlərin sosial sığorta yükü azaldıla bilər. Eyni zamanda, differensial sığorta haqlarının tətbiqi imkanları nəzərdən keçirilə bilər. Məsələn, 1000 manatadək məvaciblər üçün 10 faiz, bu məbləğdən yuxarı əmək haqları üçün nisbətən yüksək ayırma dərəcəsi tətbiq edilə bilər. Yaxud sosial sığorta ayırmalarının maksimum həddi 18 faiz müəyyən edilə, həmin yük işçi və işəgötürən arasında bərabər nisbətlə bölünə bilər. Eyni zamanda, əmək müqaviləsinin tətbiqi sahəsində nümunəvi olan sahibkarlara sığorta ayırmaları üzrə rüblük və ya illik güzəştlər də tətbiq oluna bilər.

Bir sözlə, aparılan araşdırmadan bəlli olur ki, əmək müqaviləsi tərəflərin hər biri üçün müəyyən öhdəlikləri, hüquq və vəzifələri nəzərdə tutur. Əmək haqlarının leqallaşdırılması ilk növbədə vətəndaşların sosial maraqlarının təmin olunmasına yönəldilir və vətəndaşlar işəgötürənlər tərəfindən onlara ödənilən qeyri-leqal əmək haqları ilə razılaşmaqla özlərini gələcəkdə dövlətin sosial təminatından məhrum etmiş olurlar.

Əmək haqqını qeyri-leqal alan işçilər məzuniyyət haqqının, xəstəlik və işdənçıxma müavinətinin tam həcmdə ödənilməməsi ilə rastlaşır, ipoteka və digər kreditləri almaq hüququndan və ən əsası gələcəkdə layiqli pensiya təminatından məhrum olurlar. Ona görə də işəgötürənlə əmək müqaviləsi bağlamaqla və yalnız rəsmi əmək haqqı ödəməyi tələb etməklə hər bir vətəndaş özünün firavan gələcəyini indidən düşünmüş olar. Çünki işçilərə ödənilən rəsmi əmək haqları onlar üçün sabit sosial təminatının təməlini qoymuş olur.

İki sahil.- 2017.- 25 aprel.- S.6