Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun uğurlu elmi nəticələri

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra elmi-tədqiqat işlərinin səmərəli aparılması üçün elm adamlarına göstərilən xüsusi diqqət və qayğı bütün elm ocaqları kimi, AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar İnstitutunda da öz təcəssümünü tapıb. Bu elmi müəssisədə fəaliyyət göstərən üç laboratoriyanın son illər əldə etdiyi elmi nailiyyətlər də elə bununla bağlıdır. Laboratoriya rəhbərləri ilə söhbətimizdə əldə edilən uğurlara aydınlıq gətirməyə çalışdıq.

İlk həmsöhbətim kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Günel Məmmədovadır. O, rəhbərlik etdiyi Sorbsiya prosesləri laboratoriyasının yaranması, bugünkü fəaliyyəti haqqında ətraflı məlumat verərək bildirdi ki, 2003-cü ildən fəaliyyətə başlayan laboratoriyada iki istiqamətdə iş aparılır. Birinci istiqamət Naxçıvan Muxtar Respublikasında perspektivli yataqlar olan təbii seolitin fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi, onların tətbiq sahələrinin müəyyənləşdirilməsidir.

Unikal tərkibinə görə təbii seolit heç bir əlavə və konservant olmadan uzun müddət saxlanılmasına baxmayaraq özünün qiymətli xassələrini qoruyub saxlayır.

Laboratoriyanın ikinci istiqaməti çoxkomponentli sistemlərdən qiymətli elementlərin sorbsiya metodu ilə ayrılmasının nəzəri və praktik əsaslarının işlənib hazırlanmasıdır. Həmsöhbətim bildirdi ki, hidrometallurji proseslərin həyata keçirilməsində əsas aparıcı yerlərdən biri sorbsiyaya məxsusdur. Sorbsiyanın tətbiqi bütünlükdə hidrometalluri prosesin effektivliyini artırmaqla, yüksək keyfiyyətli və xüsusi təmiz məhsulların alınmasını təmin edir, istehsalat dövrünün hasiləsiz və qapalı işləməsinə şərait yaradır.

Öyrəndik ki, işlərin yerinə yetirilməsində AMEA-nın müxbir üzvü Əliəddin Abbasov, laboratoriya rəhbəri, kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Günel Məmmədova, kimya elmləri doktoru, elmi işçi Mahnur Cəfərli iştirak edirlər.

Laboratoriya rəhbəri əldə edilən uğurlardan da danışdı. Qeyd etdi ki, ötən illərdə seolitlərin tətbiqi sahələrindən, onların alınma şəraitindən, habelə sintezindən bəhs edən və müxtəlif quruluş tipli seolitlər barəsində ətraflı məlumat verən elmi əsərlər dərc edilib. Elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsi kimi müxtəlif illərdə Almaniyanın Saarbrüken şəhərində ingilis dilində “Müxtəlif quruluş tipli seolitlərin hidrotermal sintezi” adlı monoqrafiya və sözügedən şəhərdə rus dilində “Mürəkkəb alümosilikatların termal və hidrotermal çevrilmələri” adlı kitab nəşr edilib.

Laboratoriya əməkdaşlarının 2016-cı ildə əldə etdikləri uğurlar da yaddaqalan olub. Belə ki, ötən ildə yerli xammal əsasında alınan “Erionit tipli seolitin alınma üsulu” və “Tomsonit tipli seolitin alınma üsulu” adlı ixtiralar patentə layiq görülüb.

Bundan əlavə, Rusiyanın Krasnoyarsk şəhərində fəaliyyət göstərən Elmi-İnnovasiya Mərkəzi tərəfindən elmi tədqiqatların inkişafında olan roluna görə Günel Məmmədova Fəxri fərmanla təltif olunub. Gənc alim AMEA Rəyasət Heyətinin qrant müsabiqəsində iştirak edib və apardığı tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən qrant mükafatını qazanıb.

Ümumilikdə laboratoriya əməkdaşlarının 3 kitabı nəşr olunub, ixtiralarına görə isə 3 patentə layiq görülüblər. Bu günə kimi 300-ə yaxın elmi əsərləri işıq üzü görüb. Əsərlərinin də 150-yə yaxını müxtəlif ölkələrin nəşriyyatlarında çap etdirilib.

Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun Fiziki tədqiqatlar laboratoriyasında isə region ərazisində bərpa olunan enerji mənbələrinin öyrənilməsi və günəş çeviricilərində istifadə olunan perspektivli birləşmələrin nazik təbəqələrinin alınması və tədqiqi sahələrində elmi-tədqiqat işləri aparılır. Burada bir baş elmi işçi, iki elmi işçi, bir mühəndis və bir laborant olmaqla beş əməkdaş çalışır.

Laboratoriyanın rəhbəri, fizika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Məmməd Hüseynəliyev bildirdi ki, burada Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki bərpa olunan enerji mənbələri, günəş şüalarının, yerli küləklərin, dağ çaylarının və geotermal suların enerji ehtiyatları tədqiq olunaraq hesablanıb. Eyni zamanda istehlakçıların stasionar qaydada enerji ilə təmin olunmaları üçün müasir tələblərə cavab verən günəş çeviricilərinin quraşdırılma yerləri müəyyənləşdirilib.

Laboratoriya rəhbəri onu da bildirdi ki, kimyəvi çökdürmə yolu ilə alınan CdS nazik təbəqəsinin və narın tozunun natrium borhidrid məhlulunda qaralması, bir müddət sonra yenidən əvvəlki sarı rəngini alması məsələsi bu istiqamətdə bir sıra təcrübələrin aparılmasına stimul yaradıb. Hazırda bu metastabil halın mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün araşdırmalar aparılır.

Mineral xammalın kimyası və texnologiyası laboratoriyasında filiz və qeyri-filiz yataqlarının tərkibinin analizi aparılmaqla yanaşı, mineral xammal əsasında bir çox birləşmələrin alınması həyata keçirilir və onların tətbiq sahələri müəyyənləşdirilir. Sözügedən laboratoriyada muxtar respublika ərazisində olan, sənaye əhəmiyyətli 41 müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarından gətirilən nümunələrin tərkibləri öyrənilib.

İşlərin yerinə yetirilməsində əməkdaşlardan kimya elmləri doktoru Bayram Rzayev, kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əhməd Qarayev, laboratoriya rəhbəri, kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Qorxmaz Hüseynov, kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aliyə Rzayeva, elmi işçi Rafiq Quliyev, kiçik elmi işçi Turac Süleymanova iştirak ediblər.

Qürurverici haldır ki, fəaliyyəti dövründə laboratoriya əməkdaşlarının 31 kitabı işıq üzü görüb, ixtiralarına görə isə 15 patent alıblar. Onların 400-dən çox elmi məqalələrinin 100-dən çoxu xarici jurnallarda, o cümlədən Türkiyə, Rusiya, Almaniya, ABŞ, İtaliya, Avstraliya və digər ölkələrin nüfuzlu jurnallarında dərc edilib. Eyni zamanda tədqiqatların nəticələri bir çox yerli və xarici beynəlxalq jurnallarda tezislər şəklində məruzə edilib.

Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun Hidrogeologiya və mineral sular laboratoriyası isə 2016-cı ilin noyabr ayından fəaliyyətə başlayıb. Laboratoriya rəhbəri, kimya üzrə fəlsəfə doktoru Fizzə Məmmədovadan öyrəndik ki, laboratoriyanın elmi istiqaməti Naxçıvan Muxtar Respublikasında təbii suların yayılma qanunauyğunluqları, onların kimyəvi tərkibi, ehtiyatı, suvarmaya yararlılıqlarının qiymətləndirilməsidir. Cari ildə Babək rayonu ərazisindəki suların kimyəvi tərkiblərinin və komponentlərinə görə ərazinin minerallaşma şəraitinin öyrənilməsi nəzərdə tutulub. İşin icrasına uyğun olaraq Babək rayonu ərazisində yerləşən bir sıra mənbələrdən su nümunələri götürülüb. Buraya Qaraçuq çeşməsi, Cəhri I və II, Tumbul I və II çeşmələri, Sirab mineral su yatağının 9 və 12 saylı quyusu, Sirab su anbarı, Bulqan kanal suyu, Zeynəddin, Kültəpə, Məmməd Rza-Dizə artezian suyu, Vayxır su anbarından götürülən su nümunələri daxildir. Cari ildə bu su mənbələrinin kimyəvi tərkibləri, minerallaşma dərəcələri, codluqları və suvarma üçün yararlılıq dərəcələrinin öyrənilməsi nəzərdə tutulub.

Bəli, elm adamlarına yaradılan hərtərəfli şərait bu gün elmi tədqiqatların imkanlarını genişləndirir və səmərəli nəticələrin əldə edilməsinə geniş imkanlar yaradır. Təbii Ehtiyatlar İnstitutunda fəaliyyət göstərən laboratoriya əməkdaşları da göstərilən diqqət və qayğının müqabilində fəaliyyətlərini günün tələbləri səviyyəsində qurmağa çalışırlar. Onların son illər dərc etdirdikləri elmi məqalələr həm həcminə, həm elmi səviyyəsinə, həm də coğrafiyasına görə öz aktuallığı ilə seçilir. Söhbətimizdən də aydın oldu ki, burada çalışan elmi işçilər elmi nəticələrin təkcə ölkə nəşrlərində deyil, həm də müxtəlif ölkələrin nəşrlərində, elmi jurnallarında işıq üzü görməsinə və Naxçıvan elminin əldə etdiyi nailiyyətlərin dünyada tanıdılmasına səy göstərirlər.

Türkanə Bəylərli,

AMEA Naxçıvan Bölməsinin İnformasiya şöbəsinin əməkdaşı

İki sahil.- 2017.- 8 fevral.- S.13.