Nənələrimizin boxçasında yaşanan gözəllik

Hər bir xalqın tarixində xalq yaradıcılığı, onun milli-mənəvi dəyərlərinin və dünyagörüşünün,

təşəbbüskarlıq və novatorluğunun təzahür formalarından biridir.

Tarixi-mədəni və bədii irsimizin daşıyıcısı olan Azərbaycan xalq yaradıcılığı əsrlər boyu

formalaşaraq və inkişaf edərək günümüzədək gəlib çatmışdır.

Vasif Talıbov

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri

Xalq yaradıcılığının əsas növlərindən biri olan tikmə bu gün qadınların minbir əziyyətlə, həvəslə ərsəyə gətirdiyi bir sənətdir. Bu sənət sayəsində saya üzərində rəngli saplarla xəyali təsvirlər yaradılıb. Minbir çalarlı təbiət gözəlliyi əks etdirilib. Məhz buna görə də bir çox sənətşünaslar tikməni “lifli rəssamlıq” adlandırıb. Təsviri sənətdə olduğu kimi, tikmələr də müxtəlif növ və üsullara malikdir. Müxtəlif bədii vasitələrlə portret, mənzərə, natürmort və sair tablolar, sırf ornamental əsərlər yaradılıb. Tikmələr nənələrimizin sanki hikmət xəzinəsidir. Bu xəzinəni rəngləri duymayan insan oxuya bilməz, hər elementdə bir sirr gizlənir. Təsadüfi deyil ki, qədimdə ailələrindən uzaqda olan kişilər qadınlara bu sənət növü ilə fikirlərini çatdırırmışlar. Bu sənətin hikməti onun ecazkarlığında, açılmayan səhifələrindədir.

Doğrusu bu zərif əl işinə olan heyranlığım məni Culfa Rayon Mədəniyyət və Turizm Şöbəsi Gülüstan kənd mədəniyyət evinin bədii rəhbəri Aidə İbrahimovanın çalışdığı mədəniyyət müəssisəsinə gətirdi. Eşitmişdim ki, bu sənətlə məşğul olan qadınlar arasında Aidə xanımın öz yeri var. Onunla görüşdük.

- Aidə xanım, hər bir sənətin öz dili var. Xalq yaradıcılığının məhsulu olan tikmə sənətində cəmiyyətin inkişaf mərhələləri xarakteri və tarixi necə əks olunub?

- Azərbaycan məişətində güləbətin, saya, naxışlı bədii tikmə, təkəlduz, “quşgözü” texnikasında tikmə, metal-muncuqlu tikmə, pilək tikmə, çaxma pilək (buna zərənduz da deyirlər) doldurma tikmə növləri olub. Bu zərif əl işlərində xalqımızın tarixi, mədəniyyəti dolğun əksini tapıb.

Bu gün də Azərbaycanın bir çox şəhərlərində kökü qədim dövrlərə gedən bədii tikmə sənəti qorunub saxlanılır. Əsl sənətkarların əl işləri beynəlxalq sərgilərin və muzeylərin ekspozisiyasını bəzəyir.

Müsahibim daha sonra bildirdi ki, Azərbaycanda tikmə sənəti əsrlər boyu qadınların sevimli məşğuliyyəti olub. Təkəlduz tikmə ilə kişilər də məşğul olub. Bədii görünüşü, məişətyönümlüyü və milli xarakteri ilə yanaşı təkəlduz iqtisadi cəhətdən çox sərfəli olur. Bu da onun istər-istəməz Vətənindən uzaqlara yayılması imkanını yaradıb. Bu sənət növünə Azərbaycan ailələrinin bir çoxunda rast gəlmək olur. Zamanında ən dəyərli sərvət sayılan bu gözəl nümunələr nəsildən-nəslə keçərək bu günümüzədək gəlib çıxmışdır. Zərif əl işləri bir zamanlar qadınların ən gözəl məşğuliyyəti sayılıb. Tikmə elə bir sənət növüdür ki, onunla həm sadə xalq içindən çıxmış insanlar, həm də zəngin təbəqəyə malik olan qadınlar məşğul olurdular.

İstər tikmə, istər xalçaçılıq sənəti olsun tətbiqi incəsənətin bütün növləri xalqın düşüncə tərzindən qidalanaraq bir bulaq suyu kimi axıb bu günümüzə gəlib. Bu sənət növündən çox danışmaq olar. Bədii tikmə sənətində zərgər dəqiqliyi tələb edən rəssamlıq, yüksək rəng duyumu olmalıdır. İşlənilən sap və materiallara ciddi fikir verilməlidir. Bu sənət növünə olan marağın artmasına səbəb dövlətimizin yaradıcı insanlara göstərdiyi diqqət və qayğıdır. Bunun üçün öz tariximizi, mədəniyyətimizi tablolarda, geyimlərdə, ev əşyalarında yaşatmağa çalışıram. Bu sənətin texnikasını mükəmməl bilmək üçün daim axtarışda oluram. Bu zərif sənəti bütün qəlbimlə sevirəm. Zəngin bədii sənət növü olan tikmə olduqca maraqlı və zövq tələb edən işdir. Vaxtilə araqcında (Culfa rayonunda buna dınqa deyilir) güləbətin tikmədən istifadə olunub. Naxçıvanda güləbətin tikmə sənət növü geniş yayılıb. Naxçıvan həm də güləbətin tikmənin vətəni sayılır. Naxçıvanlı xanımların dünyagörüşü, estetik zövqünün yüksək olması bu sənətin daha mükəmməl işlənməsinə şərait yaradıb. Xanımların istifadə etdiyi küləcələrdə də güləbətin tikmələrdən istifadə olunur.

Digər sənət növü olan təkəlduz isə ən qədim sənət növüdür. Əsas vətəni Şəki şəhəri sayılır. Naxçıvanda bu işlə məşğul olanlar olsa da, təəssüf ki, bu haqda Naxçıvanın adı etnoqrafiya və başqa kitablarda çəkilməyib.

Tikmənin növləri çoxdur. Quşgözü və sair tikmələrdə naxış elementləri düzgün seçilməlidir. Mən öz əsərlərimdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında olan dünya əhəmiyyətli abidələri Möminə Xatın, Gülüstan türbəsi və sair kimi abidələrimizin üzərindəki naxış elementlərinin ecazkarlığını öz sənətimdə yaşadıram.

Hər bir əsərdə eskizlər hazırlanır, rənglər düzgün seçilir, naxış elementlərindən istifadə olunur. Rənglərin düzgün harmoniyası yaxın-uzaq keçmişimizi necə yaşamağımızdan xəbər verir. Mənim bir əsərim var, orada Gəmiqayaüstü rəsmlərdən istifadə etmişəm. Səbəb odur ki, mən Azərbaycanın tarixini, mədəniyyətini abidələrini əsərlərimdə yaşadım, gələcək nəsillərə ərmağan edim. Muxtar respublikada keçirilən xalq yaradıcılığı günlərində də iştirak edirəm. Əməyim dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Belə ki, 5 mart 2005-ci il tarixdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin Sərəncamı ilə “Rəşadətli əməyə görə” nişanı ilə təltif olunmuşam.

- Yaradıcılığınızda ən çox buta naxış elementinə üstünlük verirsiniz. Burada məqsəd nədən ibarətdir?

-Buta naxış elementi alov mənasında işlənir. Odlar yurdumuzun simvoludur. “Odlar yurdu” adlı bir əsərim var. Rəng seçimlərinə həm də qoşa quş təsvirinə yer ayırmışam. Xalça və tikmələrimizdə bu naxışdan yetərincə istifadə olunub. Xalçaçı rəssam Lətif Kərimovun yaradıcılığında butaya geniş yer verilib. Qeyd etmək lazımdır ki, bu naxışdan hər yerdə istifadə etmək olmaz. Küsülü buta, sevgili buta var, onların da hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var.

Mən həm də Culfa Rayon Uşaq-Gənclər Yaradıcılıq Mərkəzində “Bacarıqlı əllər” dərnəyinin rəhbəriyəm. Uşaqlara bu sənətin sirlərini həvəslə öyrədirəm. Çalışıram ki, uşaqlar asudə vaxtlarını lazımsız işlərə deyil, yaxşı işlərə sərf etsinlər. Həm də uşaqlara başa salıram ki, bu sənətə XIX əsrdə məşhur şair və maarif xadimləri də maraq göstəriblər. Şairə Xurşudbanu Natəvan, təbiətşünas alim Həsən bəy Zərdabi, rəssam, şair və musiqişünas Mirmöhsün Nəvvabı və başqalarını misal göstərmək olar. Xurşudbanu Natəvanın əl işləri şərqin məşhur rəssamları- Mani və Behzadın əsərlərinə bərabər tutulub.

Muxtar respublikamızda yaşayan bütün qadınlara da məsləhət görərdim ki, bu zərif sənəti yaşatsınlar. Bu sənəti yaşatmaqla onların həm vaxtları səmərəli keçər, həm də adət-ənənələrimiz, dəyərlərimiz qorunub saxlanılar. Dünyanın ən zərif sənət növlərindən olan tikmə ulu nənələrdən bizə gözəl bir ənənə olaraq ötürülən qiymətli irsdir. Bu sənəti qorumaq, yaşatmaq və gələcək nəsillərə təhvil vermək üçün hər birimiz səylə çalışmalıyıq. Tarixi yüz illərlə ölçülən tikmə sənətimizin ənənələrini bu işlə məşğul olan peşə sahibləri vasitəsilə qoruyub saxlamaq mümkündür. Məhz buna görə də muxtar respublikamızda qadınların məşğulluğunun təmin olunması üçün xalq yaradıcılığı sərgiləri təşkil olunur. Ümid edirik ki, dəyərlərimiz daim yaşanacaq, milliliyimiz gələcək nəsillərə ərmağan olacaq.

Adilə Səfərova

İki sahil.- 2017.- 13 may.- S.22.