Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin liderləri: Nəsib bəy Yusifbəyli

Nəsib bəy Yusifbəyli 1881-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olub. Orta təhsilini Gəncə şəhər gimnaziyasında alıb. 1902-ci ildə Odessa şəhərindəki Novorossiyski İmperator Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olub, amma inqilabi ruhda olduğu üçün universiteti bitirə bilməyib. Tələbələrin inqilabi hərəkatından qorxuya düşən çar hökuməti univeristeti müvəqqəti bağladıqdan sonra Nəsib bəy Bağçasaray(Krım) şəhərinə gedib və burada İsmayıl bəy Qaspiralının “Tərcüman” qəzeti ilə əməkdaşlıq etməyə başlayıb. Mədəniyyət sahəsinə marağı onu səhnəyə gətirib. Burada o, özü baş rolda oynamaqla Azərbaycan dramaturqlarının bir neçə əsərini səhnələşdirib.

1908-ci ildə Nəsib bəy İstanbula köçərək publisistik fəaliyyət göstərməklə bərabər, “Türk Dərnəyi” Cəmiyyətinin təşkili ilə də məşğul olub. Az sonra İsmayıl bəy Qaspiralının qızı Şəfiqə Soltan xanımla ailə həyatı quraraq bir müddət İstanbulda qalıb. 1909-cu ildə Gəncəyə qayıdaraq şəhər bələdiyyəsində çalışıb.

Mətbuata maraq göstərən Nəsib bəy 1911-ci ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalı və bir neçə qəzetlə fəal əməkdaşlıq edib. Bunlarla bərabər, “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”, “Müsəlmanların Maariflənməsi Cəmiyyəti” və “Aktyorlar Cəmiyyəti”nin fəaliyyətlərində özünü göstərib. Ölkəmizin və xalqımızın mənafeyi naminə apardığı böyük əhəmiyyətli işlər cəmiyyətdə onu ictimai-siyasi xadim kimi təsdiq edib. Bu zaman o, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə tanış olub və o zamandan fəal ictimai-siyasi fəaliyyətə başlayıb.

Daim Azərbaycanın azadlığını düşünən və bu istiqamətdə səmərəli addımlar atan Nəsib bəy Yusifbəyli 1917-ci ilin mart ayında öz yaxın əqidədaşları ilə Gəncədə Milli Federalistlərin Türk Partiyasını yaradıb. Yeni yaradılan partiyanın əsas məqsədi və tələbi Rusiya imperiyasının milli ərazi muxtariyyətləri əsasında təşkili idi. Qısaca desək, bu partiya Azərbaycanın müstəqilliyinə nail olmağa can atırdı. 1917-ci ilin iyulunda bu partiya Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Müsəlman Demokratik Müsavat Partiyası ilə birləşərək Müsavat adlandırılmağa başladı və onun proqramlarında millətçi federalistlərin əsas tələbi - Rusiyanın milli ərazi muxtariyyətləri əsasında qurulması ideyası saxlanıldı.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri seçildikdən sonra Gəncədə partiyanın rəhbəri Nəsib bəy Yusifbəyli oldu. 1917-ci ildə Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra partiya öz nizamnaməsində dəyişiklik edərək Azərbaycanın tam müstəqilliyini tələb etməyə başladı.

Nəsib bəy Yusifbəyli Zaqafqaziya Seyminin üzvü, Zaqafqaziya federativ hökumətində - maarif naziri, Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökumətində 1918-ci il may ayının 28-dən 1919-cu ilin martına kimi maarif naziri, 1919-cu ilin martından 1920-ci ilin martına kimi Baş nazir, eləcə də daxili işlər naziri vəzifələrində (16 iyun 1919 - 22 dekabr 1919) işləyib. O, işlədiyi vəzifələrdə Azərbaycanın mənafeyinə sədaqətlə xidmət edib.

Lakin Azərbaycanın daxili və xarici düşmənləri durmadan çalışırdılar ki, hələ möhkəmlənməmiş gənc müstəqil dövləti məhv etsinlər. RSFSR-in xarici işlər naziri Çiçerin Vladimir Leninin tapşırığı ilə Bakıya dalbadal ultimatumlar göndərir, hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil verilməsini tələb edirdi. Bununla bərabər, irticaçı bolşevik hökuməti Azərbaycanda silahlı çevrilişə də hazırlaşırdı. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra və Azərbaycanda kommunist rejimi qurulduqdan sonra Nəsib bəy ona qarşı təşkil edilən terrordan yaxa qurtarmaq məqsədilə mühacirətə getmək üçün Bakını tərk edib. Lakin 1920-ci il mayın 31-də ildə Yevlax qəzasının Qarxun kəndində müəmmalı şəkildə qətlə yetirilib. Elə bir müəmma ki, indiyədək də açılmayıb.Mənbələrdən birində bildirilir ki, Nəsib bəy Gürcüstana getmək üçün Mitya adlı sürücüsü ilə Yevlaxa gəlir. Orada Cümhuriyyət Parlamentinin üzvü, dostu Qarxunlu Əşrəf bəyin evində qalır. Sonra ondan ayrılıb Gürcüstana gedərkən yolda bolşevik xəfiyyələrinin pusqusuna düşür. Gülləbaran nəticəsində Nəsib bəy öldürülür. Deyilənlərə görə, qatillər Nəsib bəyin cəsədini Kür çayına atıblar. Ona görə də indiyədək onun nə cəsədi, nə də qəbri tapılıb. Sürücüsü Mitya isə ölümcül yaralansa da təsadüfən sağ qalıb və sağalan kimi Türkiyəyə qaçıb.

Görünür, çekistlər əsl qatilləri gizlətmək məqsədilə şaiyə yayıblar ki, guya Nəsib bəy Yusifbəylini Qarxunlu Əşrəf bəy öldürərək cəsədini Kür çayına atıb. Onların yaydıqları başqa bir variantda göstərilir ki, guya Nəsib bəy Yusifbəyli sağdır və İstanbulun küçələrindən birində onu dilənçi vəziyyətində görən olub. Ancaq bunların hamısı düşmənlərimizin uydurmalarından və tariximizi saxtalaşdırmaq qəsdindən başqa heç nə deyil.

Yada salaq ki, Nəsib bəyin həyat yoldaşı Şəfiqə xanım, qızı Zöhrə və oğlu Niyazi cəlladların təqiblərindən xilas olmaq üçün İstanbula pənah aparıblar. Şəfiqə xanım orada övladları ilə bərabər atası İsmayıl bəy Qaspiralının himayəsində uzun illər Vətən həstəti ilə yaşayıb.

Vəli İlyasov

İki sahil.- 2018.- 23 mart.- S.22.